Status

- Aengwirden is een voormalige gemeente in de provincie Fryslân. Het was onder die naam een zelfstandige gemeente, aanvankelijk t/m 1811. In 1812 is de naam van de gemeente gewijzigd in de naam van de kennelijke toenmalige hoofdplaats: Tjalleberd. Per 1-10-1816 krijgt de gemeente haar oorspronkelijke naam weer terug. Per 1-7-1934 is de gemeente opgeheven en opgegaan in de nieuwe gemeente Heerenveen.

- Wapen van de voormalige gemeente Aengwirden.

Naam

Uitspraak
Engwirden.

Oudere vermeldingen
De gemeente is ook gespeld geweest als Engwirden, Ængwirden en Annewaerde.

Streekje
In de praktijk staat het gebied met daarin de dorpen van de voormalige gemeente Aengwirden (exclusief het deel van de kern Heerenveen dat in die gemeente lag en exclusief het dorp Gersloot-Polder) nog altijd onder die naam bekend, en is het dus vandaag de dag tevens als streek(je) te beschouwen. Dit streekje staat tevens bekend onder de naam De Streek.

Ligging

Het huidige streekje ligt N en NO van de huidige dorpskern van Heerenveen. De bebouwing van de dorpskernen bestaat grotendeels uit lintbebouwing aan de Aengwirderweg. Van ZW naar NO zijn de dorpen Terband, Luinjeberd, Tjalleberd en Gersloot als een ketting aan elkaar geregen. Het dorp Gersloot-Polder ligt daar N en NO van, en viel wel onder de toenmalige gemeente Aengwirden, maar voelt zich niet betrokken bij het huidige, gelijknamige streekje*. Het grondgebied van de vier genoemde dorpen loopt langgerekt naar het noordoosten, tot aan (en in) natuurgebied De Deelen in het noorden en noordwesten.
* Dat is al meer dan een eeuw zo, sinds de oprichting van een eigen Plaatselijk Belang voor Gersloot-Polder in 1908. De overige vier genoemde dorpen hebben zich verenigd in een gezamenlijk Plaatselijk Belang (Oud) Aengwirden.

Het huidige streekje Aengwirden grenst in het W aan de A32, in het Z aan de A7, in het ZO aan de gemeente Opsterland (kern Luxwoude), in het NO aan het dorp Gersloot-Polder en in het N aan het dorp Aldeboarn, dat voor 2014 onder de gemeente Boarnsterhim viel en sinds de opheffing van die gemeente in dat jaar eveneens onder de gemeente Heerenveen valt.

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente Aengwirden 515 huizen met 2.756 inwoners, verdeeld in de dorpen Gersloot 26/146 (= huizen/inwoners), Tjalleberd 190/1.025, Luinjeberd 109/586, Terband 32/228, Heerenveen (deels) 88/416 en Luxwoude (deels) 4/20, en de buurtschappen De Fok 24/118, Nieuwebrug 31/161, Terbandsterschans 4/21 en Zestienroeden 7/35. Per de opheffingsdatum, 1-7-1934, heeft de gemeente 4.848 inwoners.

Geschiedenis

Scholen
De dorpen van de voormalige grietenij Aengwirden vormden tijdens de Republiek één kerkelijke gemeente. Zo kwam het dat er aanvankelijk ook maar één vaste schoolmeester was, en wel te Tjalleberd, waar ook de woonplaats van de predikant was (alsmede de rechtkamer, bijv. in 1652 nog). Kerk en school waren in die tijd nauw verbonden. De kerkelijke diensten van de schoolmeester (als koster, voorzanger en organist) wogen dan ook minstens even zwaar als zijn schooldienst, wat wel tot uitdrukking kwam in zijn betiteling in oude rekeningen e.d., waar hij veelal "Kerk- en Schooldienaer" werd genoemd.

Ook in andere grietenijen vinden we in kerkelijk gecombineerde dorpen vaak in de hoofdplaats van de combinatie (woonplaats van de predikant) een vaste schoolmeester, terwijl het van de stemgerechtigde (floreenplichtige) landeigenaren in de andere dorpen afhing of ook daar een schoolmeester zou worden aangesteld om (meestal slechts 's winters) school te houden, tegen een niet zelden zeer luttele vergoeding van 20 à 40 gulden per winter. Dit geschiedde in deze gemeente ook. Omtrent de eerste schoolmeesters van deze gemeente is veel te vinden in twee portefeuilles met afschriften van oude stukken (en ook wel authentieke) betreffende deze gemeente in het Dekama-archief. Dat wordt uitvoerig beschreven in het artikel 'De schoolmeesters van de voormalige grietenij Aengwirden in de loop der tijden' (van de Fryske Akademy).

Recente ontwikkelingen

Streekvisie
- Streekvisie Aengwirden 2020-2030.

Evenementen en activiteiten

GFTO
GFTO (Geitefok) Aengwirden organiseert door het jaar heen diverse evenementen en activiteiten. Hoe is dat zo gekomen?: "De Streek was rond 1960 een strook met woningen waar eigenlijk weinig gebeurde. Vier dorpen met veel tegenstellingen - zoals die overigens in die tijd ook elders veel voorkwamen - tussen bijvoorbeeld arm en rijk, kerks en onkerks. Er waren nogal wat mensen die tussen het spreekwoordelijke 'wal en het schip' vielen voor wat het normaal kunnen functioneren betreft bij ziekte of gebrek. Verhoudingsgewijs waren er veel zieken, onder andere veroorzaakt doordat arbeiders ziek teruggekomen waren na geholpen te hebben bij de wederopbouw in Zeeland na de watersnoodramp van 1953. De sociale en overige voorzieningen waren destijds veel slechter dan wat wij nu gewend zijn. De jeugd van De Streek was van mening dat er wat gedaan moest worden voor andere mensen en ze gingen samen aan de slag.

GFTO Aengwirden werd opgericht, waarbij GFTO staat voor GeiteFok Tjalleberd en Omstreken, in de volksmond ook wel kortweg de Geitefok. Men heeft bij het kiezen van de naam stiekem gekeken naar de naam van de gelijknamige oudejaarsploeg in Oldeberkoop. Kennelijk vond men dit gewoon een mooie naam, want het heeft dus niets met geitenfokken te maken. Omdat de inwoners van De Streek niet zoveel ophadden (en ophebben) met grote woorden, maar liever kozen voor de daden, is gekozen voor een opzet waarbij, behalve veel plezier maken, het bezig zijn met allerlei facetten van sociaal werk een belangrijke doelstelling vormde van de GFTO - en dat is nog altijd zo.

Er moest natuurlijk wel geld zijn om de doelstellingen te kunnen realiseren. Als het even kon werd er niet om geld gebedeld, wel werden er verkoopacties in Aengwirden opgezet om de kas te spekken. Voorbeelden hiervan waren onder andere de verkoop van balpennen, bloemen, kip, kalkoen en kroketten tijdens de kerst en uiteraard oliebollen tijdens de jaarwisselling. Vaak waren het de Geitefokkers zelf die allerlei acties en evenementen bedachten. Acties die niet zelden later door andere verenigingen en zelfs elders in den lande werden overgenomen en voortgezet. Meestal was dat het signaal om weer met het evenement te stoppen en op zoek te gaan naar een nieuw idee."

Âldjiers Kuiertocht
Op de laatste zondag van december organiseert GFTO Aengwirden jaarlijks de 'gezellige kleine' (naar eigen zeggen) Âldjiers Kuiertocht (in 2018 voor de 6e keer). Zo klein is de tocht inmiddels niet meer, want in het eerste jaar trok zij circa 175 deelnemers, het tweede jaar 600, het derde jaar 1000 en tegenwoordig ruim meer dan 1000. Start en finish zijn bij Café Onder de Linden in Luinjeberd. Deelname is gratis. Een vrije bijdrage is wel zeer welkom. GFTO gebruikt deze voor de jaarlijkse activiteiten die ten goede komen aan de gemeenschap. Je kunt kiezen uit de afstanden 5 km (starten tussen 13.30-14.30 uur) en 10 km (starten tussen 13.00-14.30 uur). Een tip van de organisatie: "Wil je onderweg alles meemaken en zien? Twijfel niet en ga dan voor de 10!"

Voor een indruk van dit evenement volgt hier het verslag van GFTO Aengwirden van editie 2016: "Op zondag 27 december hield Geitefokvereniging Tjalleberd e.o. een gezellige kleine Âldjiers kuiertocht. Het was dit jaar alweer voor de 4e keer dat deze wandeltocht werd georganiseerd. Het eerste jaar waren er plm. 175 deelnemers, het tweede 600, derde jaar 1000 en nu ruim 1200 deelnemers! Wij zijn hier dan ook zeer blij mee! De wandelaars deden dan ook met veel plezier aan de wandeltocht mee, zowel jong als oud. Ondanks de regen was het een leuke route en was het parcours goed te doen. Na de eerste meters ging de wandelroute richting het IBF park. De wandelaars mochten het terrein van A Ware op. De wandeling liep om de fabriek heen, halverwege de wandeling werd iedereen getrakteerd op natuurlijk kaas. Even kon een glimp worden opgevangen van de vierkante kazen die voorbij kwamen in de fabriek.

Daarna ging de tocht weer over het viaduct A 7 terug naar Tjalleberd, halverwege splitsten hier de 5 en 10 kilometerwandelaars. Maar voordat dat zover was werd er eerst een stop gemaakt voor een voorbijkomende stoomtrein. Bijzonder een stoomtrein in Tjalleberd! Onderweg waren een aantal serieuze stempelposten. De toch ging verder via de weilanden, heerlijk genieten en af en toe schoot er een ree voorbij. Halverwege de toch stond er chocomelk en Jägermeister klaar voor iedere deelnemer. Toppie, dat kan een mens gebruiken na vijf kilometer stevig wandelen!

Het vervolg ging door drassige bosschages met af een toe een plank waar je over heen kon lopen. Pas op niet uitglijden! Heel in de verte hoorden de wandelaars... ja dat leek Grutte Pier wel! En ja hoor... in het bos stond Grutte Pier himself een serieus verhaal af te steken. Na de mooie (serieuze) woorden en het uitspreken van een Fries gezegde kon de wandeling verder gaan. Halverwege werd er een boerderij aangedaan. Lekkernijen stonden uitgestald op het boerenerf. De wandelaars konden kennis maken met een melkrobot maar ook een voerrobot. Na geploeter door de weilanden kwamen de wandelaars aan bij de brandweerkazerne van Tjalleberd. Genietend van de kerstklanken, door een koor, kreeg iedereen een heerlijke oliebol. En dan is het einde bijna in zicht, de stempelkaart kon worden ingeleverd en kon er nog van de warme snert worden genoten. Deelname aan de tocht kost niets maar een kleine bijdrage wordt zeer gewaardeerd. Deze gebruikt GFTO Aengwirden voor de jaarlijkse activiteiten die ten goede komen aan de gemeenschap."

Landschap, natuur en recreatie

De Deelen
De Deelen is een Natura 2000-gebied (nr. 14) in voornamelijk het NW van de streek Aengwirden. Het 514 hectare grote gebied (circa 3 bij 2 km) wordt in het Z en O begrensd door de Hooivaartsweg, die zo lang is (circa 5 km) dat deze is verdeeld over de vier dorpen die Z ervan liggen: Terband, Luinjeberd, Tjalleberd en Gersloot (formeel wat dit laatste dorp betreft, want in de praktijk ligt daar een deel van het dorp Gersloot-Polder). De Deelen is laagveengebied vanwaaruit sinds 1920 turf is gewonnen. Dit is een van laatst verveende gebieden in Friesland en het is als laagveenmoerasgebied blijven bestaan. Er is nog steeds sprake van commerciële vervening. Dit gebied wordt beheerd door Staatsbosbeheer en particulieren. Er broeden veel zeldzame vogels.

Door de afgravingen is een gebied met petgaten en legakkers ontstaan. De legakkers worden door de wind afgekalfd. Staatsbosbeheer wil de legakkers in Aengwirden om cultuurhistorische redenen behouden, maar wil het afkalvingsproces ook tegengaan wegens de waterkwaliteit. Zonder legakkers krijgt de wind namelijk meer vat op het water waardoor het troebeler wordt. Dit hindert de aangroei van planten. Daarom is in 2014 beschoeiing aangelegd om de legakkers te behouden en 'slibopwerveling' tegen te gaan.

In De Deelen staat een heel zeldzaam stuk erfgoed: een veenmachine. Daar zijn er in ons land nog maar twee van over. Een bevindt zich in Vinkeveen, en die werkt nog. En er is dit schitterende, geroeste relict in De Deelen. Dit laagveen komt pas heel laat aan snee, zoals het heet wanneer in een gebied de turfwinning begint (en waarin ook iets doorklinkt van een wond toebrengen aan het landschap). In 1920 worden hier de eerste petgaten gegraven, machinale vervening begint in 1936. Een veenmachine, ook wel veensteek- of baggelmachine genoemd, werkte volgens een eenvoudig principe: op een schuit staat een turfsteker, een kooi waarin messen zijn bevestigd. Die kooi wordt eerst opgetakeld en vervolgens losgelaten. De messen boren zich diep in het veen. Als je de turfsteker weer ophijst, sluiten zich vanzelf twee kleppen onder het gestoken pakket veen. De machine, op stoom aangedreven, voer zo door het laagveen en vrat zich letterlijk een weg door het landschap. Een machine deed het werk van 60 veenarbeiders. Voor nadere informatie: zie de link. - Fotoreportages van natuurgebied De Deelen van weblogger Afanja.

Links

- Algemeen: - Site van en over het huidige Aengwirden.

- Nieuws: - Nieuws uit De Streek van PB op Facebook.

- Dorpskrant Aengwirden Aktief. Nijsgjirrich nijs út De Streek is via de link ook online te lezen.

- Belangenorganisatie: - Plaatselijk Belang (PB) Aengwirden behartigt de belangen van deze streek - ook bekend als De Streek - en haar inwoners. Je bent als inwoner van harte welkom om eens aan te schuiven op een vergadering van Plaatselijk Belang. Heb je een onderwerp dat je wilt inbrengen en/of bespreken, meld dit dan van tevoren via een e-mail of benader een van de bestuursleden.

- Sport: - Voetbalvereniging v.v. Aengwirden is opgericht in 1986.

- Roeivereniging Aengwirden is opgericht in 1999. Ze hebben een terrein met onder andere een botenloods aan het Greebepad, W van de A32, aan de overkant van de Hearresleat, op de punt van het schiereiland tussen het Nieuwe Heerenveense Kanaal en de industriehaven.