Status

- Alkemade is een voormalige gemeente in de provincie Zuid-Holland. Het gemeentehuis stond in Roelofarendsveen.

- De gemeente Alkemade is in 1855 vergroot met de gemeente Vrije en Lage Boekhorst. Hoe het zat met die gemeente lichten wij toe op de pagina van buurtschap Zevenhuizen.

- Alkemade is geen plaatsnaam, het was alleen een gemeentenaam. De gemeente bestond uit de kernen Roelofarendsveen, Nieuwe Wetering, Oude Wetering, Rijpwetering, Oud Ade en Kaag.

- De gemeente is in 2009 opgegaan in de nieuwe gemeente Kaag en Braassem.

- Wapen van de voormalige gemeente Alkemade.

Naam

Naamgeving
De aanvankelijke heerlijkheid en latere gemeente is genoemd naar Dirk van Alkemade, die het gebied in 1290 heeft gekocht. Zie verder het hoofdstuk Geschiedenis.

Ligging

De gemeente Alkemade lag NO van de stad Leiden.

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente Alkemade 361 huizen met 3.339 inwoners, verdeeld in de dorpen Oude Wetering 78/622 (= huizen/inwoners), Roelofarendsveen 123/1.205 en Rijpwetering 75/742 en de buurtschappen Nieuwe Wetering 36/323, Oud-Ade 11/103, De Kaag met Ade en Poel 26/227 en Lageland en Vrouwevenne (gedeeltelijk), samen 12/117. Opvallend is dat in deze gemeente rond 1840 gemiddeld ruim 9 mensen in 1 huis woonden. Dat is op gemeenteniveau, ook voor die tijd, uitzonderlijk veel. Gemiddeld was het in die decennia namelijk 6 tot 8 mensen in 1 huis. Vlak voor haar opheffing heeft de gemeente circa 5.500 huizen met circa 14.500 inwoners.

Geschiedenis

Ontginning
De geschiedenis van deze regio begint bij de Romeinen, die langs de hoofdrivier de Rijn dijken aanlegden als bescherming tegen het water. Het gebied Alkemade krijgt pas structuur nadat er wegen op die dijken zijn aangelegd. Vanaf 1100 komen er mensen in het gebied wonen. De eerste bewoners kappen de bomen en struiken, zodat de veengrond bruikbaar wordt voor de landbouw. In de 13e eeuw ontstaan de eerste polders, zodat de waterstand in het gebied onder controle kan worden gehouden. Het gebied wordt in die tijd bestuurd door Hollandse graven, die het gebied opdelen en laten besturen door de zogeheten hoofdwaterschappen of hoogheemraadschappen.

Heerlijkheid
Rond 1290 koopt Dirk van Alkemade het hele gebied van de 'heeren eedelen van Leyden'. Zij zijn burggraven van Leiden en heren van Rijnland. Het geslacht van deze Dirk stamt af van het oude grafelijke huis van Holland. Dit is terug te zien in hun wapenschild, dat bestaat uit een zwarte leeuw, waarvan de kop afgedekt is met de prinselijke bloemenkroon. Dit wapen was ook het wapen van de gemeente Alkemade. Het slot van dit geslacht wordt al in de 9e eeuw vermeld. Het stond in Warmond. Het is vele malen verwoest en weer opgebouwd. Er is nu helaas niets meer van te vinden. Toen de genoemde Dirk het gebied kocht, kreeg het automatisch zijn naam.

Vanaf 1291 krijgt de heer van Alkemade het recht van heerlijkheid, wat inhoudt dat hij de rechtspraak en het bestuur van het gebied op zich neemt, het jachtrecht bepaalt, het recht van hand- en spandiensten heeft en het recht om van de bevolking tienden te heffen, een soort winstbelasting. Zo ontstaat de heerlijkheid Alkemade. Deze verdwijnt pas in 1795, door de staatkundige veranderingen tijdens de Franse Revolutie. In de Franse tijd ontstaat het instituut 'gemeente'.

Bedrijvigheid
De vroegste middelen van bestaan in dit gebied zijn visserij en turfsteken. Er heeft veel strijd gewoed over de verpachting van viswater. In 1591 overstroomt het hele gebied en kunnen de boeren op de drooggevallen stukken alleen maar aan hooibouw doen. Als het water verder afneemt, wordt het mogelijk hiernaast ook hennep (voor het maken van touw) en vlas (waar linnen van gemaakt werd) te verbouwen en aan veeteelt te doen. Rond 1500 komt de tuinbouw op, waarvoor een goed afzetgebied wordt gevonden bij de welgestelden in Amsterdam en Leiden.

Demografie
In Alkemade hebben door de eeuwen heen altijd relatief veel mensen gewoond. In 1622 zijn er ruim 2.500 inwoners, in 1795 zijn dat er bijna 2.800 en in 1880 al 4.000. Deze groei is mede te danken aan de verbetering van de medische zorg. Het gevolg daarvan is echter dat een groot deel van de bevolking noodgedwongen de gemeente moet verlaten, omdat er te weinig agrarisch werk is voor iedereen. Na de Tweede Wereldoorlog wordt de landbouw een minder belangrijke werkverschaffer. Op dat gebied wordt er in die tijd veel gemechaniseerd, waardoor er minder mensen nodig zijn voor het werk op het land. Desondanks heeft de gemeente haar agrarische karakter grotendeels behouden.

De bevolking blijft in de decennia na de Tweede Wereldoorlog groeien, omdat er steeds meer werk is buiten de gemeente. Met name in Leiden, Leiderdorp, Leimuiden, Alphen aan den Rijn, Aalsmeer, Den Haag en Amsterdam is er werkgelegenheid voor mensen uit deze gemeente en steeds meer mensen worden mobieler door toenemend autobezit. Er komen veel woningen bij om de toenemende bevolking te kunnen huisvesten. De afgelopen decennia is het aantal inwoners in de kernen van de voormalige gemeente Alkemade uiteindelijk gestegen tot ongeveer 15.000. (bron: Tussen Kaag en Braassem, A.G. van der Steur (red.), 1985)

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van (de kernen van) deze voormalige gemeente, kun je terecht bij de volgende instantie en literatuur:

- "Het doel van de in 1984 opgerichte Stichting Oud Alkemade (die een in 1980 opgerichte werkgroep is opgevolgd) is om de geschiedenis van deze voormalige gemeente en omgeving te bestuderen en levend te houden. Zij beoogt dit doel te bereiken door onder meer: het stimuleren van contacten tussen belangstellenden voor regionale geschiedenis; het uitgeven van publicaties over de geschiedenis en/of de bevolking van haar werkgebied; het organiseren van bijeenkomsten en excursies, het geven van voorlichting en informatie; het verlenen van steun aan historische activiteiten; het bevorderen, in stand houden en verbeteren van zaken met historische waarden, betrekking hebbende op het werkgebied, en het organiseren van tentoonstellingen.

Het kwartaalblad van de stichting, genaamd Alkmadders, verschijnt 4x per jaar, en wordt bezorgd bij alle donateurs van de stichting. Losse nummers zijn voor € 5,75 per stuk te koop tijdens de openingsuren van het museum. De naam verwijst naar enkele woorden uit de Nederduitse taal. 'Made' betekent laag grasland of weiland. In andere plaatsen heette zo'n stuk grond een 'meent'. De maaiers van het gras werden 'madders' genoemd. Het woordje 'Alk' is afgeleid van malkander of elkander. Bij de verschijning van het eerste nummer in 1983 werden deze woorden samengevoegd tot de titel van het blad: Alkmadders. Via deze link zijn de jaargangen 2012 t/m 2017 online te lezen. En via deze link kun je een aantal artikelen uit het tijdschrift Alkmadders online lezen.

De stichting beheert ook het Museum/Historisch Centrum Oud Alkemade. Achter het museum bevindt zich het het archief van de stichting. In dit archief zijn duizenden documenten gerubriceerd en opgeslagen zoals foto's, raadsstukken, gegevens van alle clubs uit de voormalige gemeente, gegevens over woningen, genealogische gegevens zoals bidprentjes, overlijdensadvertenties, stambomen, krantenartikelen over bedrijven en families en aanverwante zaken. Daarnaast beschikt de stichting over een flinke bibliotheek met alle mogelijke informatie betreffende haar werkgebied. Scholieren en studenten kunnen bij hen terecht voor gegevens voor hun werkstuk of scriptie; de ervaring leert dat als er oorspronkelijke gegevens gebruikt worden, de beoordeling hoger is. Als je geïnteresseerd bent en iets wilt opzoeken over bijvoorbeeld je eigen familie of vereniging, dan ben je iedere maandagavond vanaf 19.30 uur welkom. Er zijn dan medewerkers aanwezig om je behulpzaam te zijn bij je onderzoeksvragen en je krijgt nog koffie ook!"

- Een uitvoerige studie van de bestuurlijke en landschappelijke geschiedenis en de economische ontwikkeling van de gemeente en haar dorpen vind je in het rapport 'Alkemade. Een studie van de sociaal-economische structuur en de stedebouwkundige problemen' (1953). Samengesteld door het Economisch-Technologisch Instituut voor Zuid-Holland, het Landbouw-Economisch Instituut en het Instituut Stad en Landschap van Zuid-Holland.

Bezienswaardigheden

- De molens van de voormalige gemeente Alkemade.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Alkemade (online te bestellen).