Andelst

Plaats
Dorp
Overbetuwe
Betuwe
Gelderland

Andelst

Terug naar boven

Status

- Andelst is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Betuwe, gemeente Overbetuwe. T/m 2000 gemeente Valburg.

- Onder het dorp Andelst valt ook de buurtschap Wolferen.

- Het dorp werkt op veel gebieden samen met het grotere buurdorp Herveld. De kernen zijn ook aan elkaar gegroeid en ze delen ook veel voorieningen en verenigingen. Er wordt dan ook vaak gesproken van Herveld-Andelst als de facto tweelingdorp (bijvoorbeeld in namen van verenigingen en evenementen). Formeel, d.w.z. bijv. voor de postadressen en de plaatsnaamborden, zijn het nog wel aparte dorpen.

Terug naar boven

Naam

In het dialect
Aalst.

Oudere vermeldingen
855 kopie ca. 900 Andassale, 1294-1295 Anders, 1327 Andels, 1380 Andelst, 1665 Aendelst, 1741 naast de huidige spelling ook Aalst.

Naamsverklaring
Samenstelling van het Oudnederlandse sale = zaal 'uit één ruimte bestaande woning' en de persoonsnaam Ando. De -t is later toegevoegd.(1)

Terug naar boven

Ligging

Andelst ligt W van Elst en Valburg en grenst in het N aan de A15 en in het Z aan de Waal.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 heeft Andelst 77 huizen met 508 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 650 huizen met ca. 1.600 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Het dorp is ontstaan op een tweetal woerden: Andelst en De Hoge Hof. Eerstgenoemde woerd is vanaf de Romeinse tijd continu bewoond geweest en wordt begrensd door de Wageningsestraat, de Emmastraat en de Hoofdstraat. Over de woerd loopt de Kerkstraat. De Hoge Hof was ooit een centrum van bestuur en rechtspraak. Reinald II, graaf van Gelre, benoemde het dorp in 1327 tot een gerechtsplaats. Op de tweede zondag na Pasen werd hier onder de blote hemel door de Ambtman recht gesproken. De nederzetting wordt al genoemd in een oorkonde uit 855, waarin ene Folker aan het klooster van Werden (D) goederen schenkt. Hij noemt de plaats daar “Andassale”. In die tijd stond er waarschijnlijk al een kapel. Vanaf de 8e eeuw waren missionarissen uit het bisdom Utrecht actief in de Betuwe. Dit met het doel zo veel mogelijk bewoners te kerstenen.

Kasteeltje
"Tot midden 19e eeuw heeft in het dorp een kasteeltje gestaan. Dit Huis te Andelst lag iets ten noorden van de tegenwoordige Tielsestraat. Ter hoogte van de huidige Klipstraat zijn de overblijfselen van de toegangspoort nog te vinden (wat een rijksmonument is). Ook de gracht is nog in het landschap zichtbaar. Van het kasteel is een leenakte bekend uit 1628, als Geert (of Gerrit) van Meeckeren het kasteel in leen krijgt van de Staten van Gelderland. Het huis is in het bezit geweest van de adellijke families Van Meeckeren, Van Bemmel, Van Hövell en Speijaarts van Woerden. Na het overlijden van de laatste Speijaarts alhier is het kasteel in 1821 verkocht aan de familie Pook van Baggen.

Pieter Pook van Baggen heeft er niet lang van kunnen genieten. Hij overlijdt in 1829 en is op het kerkhof bij de Hervormde kerk begraven. Zijn grafsteen is daar nog altijd aanwezig. De laatste eigenaar van Huis Andelst was de burgemeester van Dodewaard, Cornelis Taats, die het kocht van Johanna, de armlastig geworden weduwe van Pook van Baggen. Hoe het verder precies is gegaan met het huis is niet geheel duidelijk. Wel weten we dat het bouwkundig in slechte staat verkeerde en dat het nog voorkomt op een kaart van 1840. Maar vrij snel na de aankoop, rond 1846, is het afgebroken. En dat is grondig gebeurd. In de directe omgeving van dit gebouw zijn geen achtergebleven stenen of dergelijk bouwmateriaal te vinden. Taats laat nog wel eerst een "schilderijtje" maken door schilder Matthijs Quispel uit Dordrecht. Daardoor weten we nu nog hoe het kasteel er ongeveer heeft uitgezien.

Als in de 19e eeuw een kasteel werd afgebroken werden de vrijgekomen bouwmaterialen, omdat ze kostbaar waren, op grote schaal hergebruikt. Wat hier uiteindelijk restte waren een binnen- en buitenslotgracht, twee toegangswegen en twee toegangspoorten (nog zichtbaar: een aan de Tielsestraat en een aan de Wageningsestraat.) Dit alles ligt midden tussen agrarisch gebruikte percelen. De toegangsweg vanaf de Wageningsestraat is nog goed herkenbaar omdat daar enkele decennia geleden eiken laanbomen zijn geplant, maar de rest is vrijwel onzichtbaar." (bron: de hierna vermelde HKMB)

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van Andelst, kun je terecht bij Historische Kring Midden-Betuwe (HKMB), die in 2012 is ontstaan uit de voormalige werkgroep Zetten van de Historische Kring Kesteren en omstreken.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Andelst heeft 11 rijksmonumenten.

- Andelst heeft 18 gemeentelijke monumenten.

- De Vituskerk in Andelst stamt uit de 10e of 11e eeuw en is daarmee de oudste kerk van de Betuwe. De kerk bestaat uit drie delen. Het lage middenschip is, getuige zijn gedrongen Romaanse uiterlijk, het oudst. De zuidmuur is opgetrokken uit veldkeien en een allegaartje van basalt, lava, tufsteen, ijzersteen, grauwacke en zandsteen. De keien zijn waarschijnlijk uit de Duitse Eifel met houten vlotten over de Rijn aangevoerd. De mortel tussen de stenen zit vol met scherven van Romeinse dakpannen. In de latere middeleeuwen (tussen 1350 en 1400) is de toren er bij gebouwd zonder dat men van de toren in de kerk kon komen. Pas veel later is er een toegang tot de kerk gemaakt. Nadat de toren (nog zonder spits) was gerealiseerd voelde men behoefte een koor aan de kerk te bouwen. Bedenk dat de Reformatie nog moest plaatsvinden.

Het koor met zijn hoge spitse boogramen is gotisch van bouw. De eerste steen uit 1440 is in 1912 bij toeval teruggevonden. De tekst luidt: INT JAER ONS HERE MCC EN XL OP SUNTE MERC ACH WART DIES JERSTE STIEN VAN DESE CHOER GELACHT I DE EER GAEDS EN SINTE VIIT, ONS PATROE. Of in onze taal: "In het jaar onzes Heren 1440 op St. Maartensdag (d.w.z. 11 november) werd de eerste steen van dit koor gelegd ter ere van God en van St. Vitus, onze patroon." Wat de patroonheilige van de kerk betreft: er is onenigheid over wie er met “Sinte Viit” wordt bedoeld. Dat kan zijn: Vitus, een van de “14 heilige helpers”: binnen de katholieke kerk en werd vroeger aangeroepen tegen epilepsie. Nu nog bekend van de “sint vitusdans”, een plotselinge aandoening bij kinderen waarbij zij onvoorspelbare bewegingen maken met armen en benen. Of Willibrordus: St. Viit zou dan een afkorting zijn van zijn naam.

In de kerk zijn enkele grafstenen in de muur van het koor gemetseld die voor de restauratie van 1912 in de kerk in de vloer lagen. Het betreft de grafstenen van Baltes van Bemmel, Diderick van Zevener en Johanna van Bemmel en van Meeckeren-Hackfort. Allen uit het midden van de 17e eeuw. Bij de grondige restauratie van 1929 is de consistoriekamer gecreëerd door een deel van het schip daarvoor op te offeren. Tot die tijd werd die ruimte gebruikt als school. Bij deze verbouwing werd ook de spits op de toren gezet met een 4-zijdig uurwerk. Over de luiklok nog het volgende: De Duitsers vorderden de klok in de oorlog. Uiteindelijk is hij in 1945 teruggevonden op het abattoir te Tilburg en weer teruggehangen. (bron: de onder Geschiedenis vermelde HKMB) De kerk is tegenwoordig in gebruik bij en wordt van de PKN gepacht door de Hersteld Hervormde Gemeente Andelst-Zetten e.o.. - De kerkdiensten kun je hier terugluisteren.

- Tot ca. 1846 stond aan de Tielsestraat het Huis te Andelst (waarvoor zie het hoofdstuk Geschiedenis), waarvan slechts twee bakstenen hekpijlers bewaard zijn gebleven. "De toegangshekken die voorzien waren van natuurstenen vazen zijn ernstig in verval geraakt en dreigen totaal verloren te gaan, ondanks het feit dat het hier rijksmonumenten betreft. Op meer plaatsen zie je dat door gebrek aan aandacht monumenten verloren gaan. De Historische Kring Midden-Betuwe (HKMB) ziet het als haar taak de verantwoordelijken op hun taak te wijzen, zoals ook dit monument in stand te houden, om te voorkomen dat een stuk identiteit van het dorp volledig verloren gaat."

- Het rijksmonumentale veilingkantoor van de voormalige Coöperatieve Veilingsvereeniging Midden-Betuwe in Andelst (Wageningsestraat 35), gebouwd in 1936-1937 door architect T. Evers, is: van architectuurhistorisch belang als goed en gaaf bewaard voorbeeld van een veilingkantoor in een bouwstijl van de Nieuwe Zakelijkheid; van stedenbouwkundig belang vanwege zijn ligging aan de Wageningsestraat en aan de spoorlijn Arnhem - Rotterdam; van cultuurhistorisch belang vanwege de herinnering aan de voor de Betuwe belangrijke fruitteelt als belangrijkste middel van bestaan. Uit het gebied komt een substantantieel deel voort van de Nederlandse fruitconsumptie.

Ook het bijbehorende koelhuis uit 1935 is een rijksmonument. Het koelhuis is: van architectuurhistorisch belang vanwege de gaaf bewaard gebleven hoofdvorm, de detaillering en het materiaalgebruik. Het is een goed voorbeeld van een gebouw in de stijl van de Nieuwe Zakelijkheid en is eveneens ontworpen door de plaatselijke architect T. Evers; van stedenbouwkundig belang vanwege zijn ligging aan de spoorlijn Arnhem - Rotterdam en de relatie van de samenstellende onderdelen; van cultuurhistorisch belang vanwege de herinnering aan de voor de Betuwe belangrijke fruitteelt als belangrijkste middel van bestaan. Het koelhuis geeft een fase aan in de ontwikkeling vanaf het ontstaan van fruitveilingen begin 1900 en de introductie van koelhuizen ca 1925.

Grenspaal
"De grenspaal Andelst-Dodewaard is aan de landzijde in het dijktalud geplaatst. De grenspaal is een witgepleisterde, naar boven toe zich verjongende zuil (ca. 60 cm hoog) op een lage sokkel. In grondvorm is het een vierkant met afgesneden hoeken. De zuil is boven afgeplat. De vier zijden bezitten een trapeziumvormig, verdiept veld met uitgelegde hoeken waarin alleen aan de twee zijden die haaks op het dijklichaam zijn gericht de sjabloon geschilderde namen 'ANDELST' en 'DODEWAARD' voorkomen. De grenspaal is van cultuurhistorische waarde als goed bewaard gebleven grensaanduiding, in ijzer uitgevoerd en als zodanig zeldzaam. Tevens van belang als zichtbare herinnering aan de plaatselijke geschiedenis markeren zij de dorpspoldergrenzen tussen de diverse kernen binnen de gemeente Valburg." (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

- Het Indië-monument in Andelst (bij het voormalige gemeentehuis op het Europaplein) is in 1985 opgericht ter nagedachtenis aan 6 inwoners van de voormalige gemeente Valburg, die tijdens de politionele acties in het toenmalige Nederlands-Indië zijn gesneuveld.

- Voor het voormalige gemeentehuis zie het kopje Links.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- "Ons avontuur is in 2010 begonnen nadat we ons realiseerden dat de feesten en partijen in Herveld-Andelst waren veranderd. Druk bezochte tentfeesten of een vol dorpshuis leken tot het verleden te behoren. In de volle overtuiging dat het niet ligt aan het feit dat we zelf ouder zijn geworden, vonden we het een mooi initiatief om hier zelf iets aan te gaan doen. Als vereniging zonder winstoogmerk heeft 't Begin van 't Endt als doel het dorpsgevoel van onze dorpen te bevorderen door het organiseren van activiteiten voor jong en ouder. Primair vertaalt zich dit in de Nacht Van, het feest der feesten dat we vanaf 2010 jaarlijks op de 2e zaterdag van oktober organiseren. Naast het organiseren van de Nacht Van weten we onder meer onze verenigingsdoelstelling te realiseren door onze bijdrage te leveren in de organisatie van het SVHA G-toernooi, het Beerpong Open, de Hemmse Bos Cross en de Betuwse Nieuwjaarsduik. Gedreven door ons tomeloze enthousiasme houden we te allen tijde onze ogen open voor nieuwe leuke en creatieve initiatieven waarmee wij de prachtige gemeenschap van Herveld, Andelst en omstreken op de wereldkaart kunnen zetten."

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- De hoogstamboomgaard van dhr. Ramon van Reine aan de Kerkstraat in Andelst was anno 2018 aan een opknapbeurt toe. Een 10-tal vrijwilligers heeft de handen uit de mouwen gestoken om de dorpsboomgaard in oude glorie te herstellen. Het verouderde raster op de perceelgrens is verwijderd en een nieuw hekwerk met poort is geplaatst. Vrijwilligers van Hoogstambrigade Overbetuwe hebben geholpen met het snoeien van de oude fruitbomen. Ook zijn er nieuwe hoogstamfruitbomen geplant: peren (Conference, Gieze Wildeman, Brederode, Doyenne du Comice, Bonne Louise d'Avranches), appels (Sterappel, Schone van Boskoop, Dubbele Bellefleur), pruimen (Gelderse Blauwe, Opal, Ontario) en spekkersen. De vrijwilligers gaan de boomgaard ook onderhouden, samen met Hoogstambrigade Overbetuwe. In het voorjaar is het een prachtig gezicht om de bomen in bloei te zien staan, met daaronder zoals vroeger de grazende schapen met hun lammetjes. (bron: huis-aan-huiskrant De Betuwe)

Terug naar boven

Beeld

- Oude foto's, ansichtkaarten e.d. van Herveld en Andelst op Facebook.

Terug naar boven

Links

- Sport: - "Sportvereniging Herveld-Andelst, afgekort SVHA, is opgericht in 1945 en heeft ruim 400 leden. De vereniging heeft jeugdteams, meidenteams, zondag heren seniorenteams, 1 zaterdag dames en 1 zaterdag heren seniorenteam. Sportieve doelstellingen: ontwikkelen van voetbalvaardigheden van spelers (technisch en tactisch); behalen en verbeteren van teamprestaties; nastreven van attractief en aanvallend voetbal; fair-play en respect. Organisatorische doelstellingen: gelijkgerichte organisatorische en voetbaltechnische aanpak; bijdragen aan opleiding en begeleiding van alle betrokkenen; ontwikkelen van een kwalitatief sterke jeugdopleiding; creëren van een optimale trainings- en spelsituatie (terrein en materiaal). Sociale doelstellingen: bevorderen en waarborgen van plezier voor leden, ouders en vrijwilligers; heldere gedragsregels voor spelers, staf, ouders en toeschouwers; bevorderen van samenwerking met andere verenigingen, scholen en sociale instellingen; het zijn van een vereniging waar leden, supporters en sponsoren trots op zijn."

"Tennisvereniging Herveld-Andelst (TVHA) is een bruisende vereniging met leden uit de wijde omgeving. Met 5 kunstgrasbanen en circa 400 leden zijn we in staat om vele activiteiten te ontplooien. Hierdoor is er voor iedere doelgroep voldoende gelegenheid om actief deel te nemen. We staan te springen om jou aan te sluiten bij onze levendige vereniging. Bij onze vereniging gaat het om de passie voor sport - en om de mensen die deze passie delen. Van jong tot ouder, bij onze vereniging is er een plek en uitdaging voor iedereen. Daarom nodigen wij jou graag uit om een kijkje te nemen bij onze vereniging."

- Zorg: - De Kroon Zorg, instelling voor begeleid wonen, heeft enkele locaties in Andelst, die variëren in zelfstandigheid en samenstelling. Deze richten zich op het creëren van een veilige en stabiele woonplek waar aandacht is voor groei en ontwikkeling van elk individu. Cliënten kunnen hier ontdekken wat hun vaardigheden zijn, waar hun mogelijkheden liggen en krijgen de kans om volwaardig mee te doen in de samenleving. Er wordt waarde gehecht aan gezamenlijke activiteiten en het creëren van een gezellige en vertrouwde sfeer.

- Het voormalige gemeentehuis van de voormalige gemeente Valburg staat naast de kerk. Het pand is gebouwd in 1965 en in 1990 met de westelijke vleugel uitgebreid. Sinds het ontstaan van de gemeente Overbetuwe in 2001 was het nog een dependance. Door de uitbreiding van het gemeentehuis in Elst is het pand overbodig geworden. Het pand is in 2017 gekocht door Nico van Hunnik uit Zetten. In 2018 is het complex geheel gerestaureerd en herbestemd tot Residence Andelst, met 26 kamers - en alle andere bijbehorende voorzieningen - voor zelfstandig wonende ouderen met Alzheimer.

- Welzijn: - Sociaal Kernteam Herveld-Andelst.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Andelst, met foto's van de grafzerken.

Reactie toevoegen