Banholt

Plaats
Dorp
Eijsden-Margraten
Heuvelland
Limburg

banholt_collage.jpg

Banholt, collage van dorpsgezichten (© Jan Dijkstra, Houten)

Banholt, collage van dorpsgezichten (© Jan Dijkstra, Houten)

Banholt

Terug naar boven

Status

- Banholt is een dorp in de provincie Limburg, in de streek Heuvelland, gemeente Eijsden-Margraten. T/m 1981 gemeente Mheer. In 1982 over naar gemeente Margraten, in 2011 over naar gemeente Eijsden-Margraten.

- Onder het dorp Banholt valt ook de buurtschap Terhorst.

Terug naar boven

Naam

In het Limburgs
Tebannet (met de klemtoon op de a).

Oudere vermeldingen
Banneth, te Bannet, 1603 Bannet, 1805-1806 Banhot, 1835 Bannet, 1840(1) Banholt.

Naamsverklaring
Mogelijk een samenstelling met holt 'hout, bos met hoogopgaand geboomte'. De betekenis van het eerste lid is niet eenduidig te bepalen. Over het algemeen heeft ban betrekking op een 'plechtige afkondiging van een gebod of verbod onder strafbedreiging', in ruimere zin kan het ook een 'rechtsgebied' aanduiden. De naam betekent mogelijk 'bos waar het niet geoorloofd was zonder toestemming te jagen of te kappen', vergelijk banwoud ‘bos waar alleen de koning het recht tot jagen heeft’.(2)

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Banholt ligt ZZW van het dorp Margraten, ZW van het dorp Reijmerstok, NW van het dorp Slenaken, N van het dorp Noorbeek, NO van het dorp Mheer, OZO van het dorp Sint Geertruid en ZO van het dorp Eckelrade.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 heeft Banholt 86 huizen met 471 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 400 huizen met ca. 1.000 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Banholt ligt in het gebied van de voormalige heerlijkheid Breust. Van oorsprong is het een puur agrarische nederzetting. Het merendeel van de huidige boerderijgebouwen stamt uit de 19e eeuw. Oudere bebouwing is veelal in deze periode vervangen. Daarnaast is in deze periode een aantal nieuwe boerderijen gebouwd, wat erop wijst dat het dorp destijds een periode van belangrijke economische groei heeft doorgemaakt. De nu nog aanwezige boerderijbebouwing uit deze periode is gelegen aan de Bergstraat, Bredeweg, Dalestraat, Loverixplein en Mheerderweg.

Banholter schisma
Het dorp vormde met buurdorp Mheer samen een parochie. In 1872 werd bepaald dat de oude kerk door een nieuw exemplaar moest worden vervangen. De heer van Kasteel Mheer bepaalde dat die - net als voorheen - in het dorp Mheer moest komen, en niet halverwege Banholt, waar de Banholtenaren voor hadden gepleit (het zou inderdaad wel zo eerlijk zijn om beide groepen inwoners even ver te laten lopen naar de kerk, zeker in dit heuvelachtige gebied). Die pikten dat niet en bouwden in 1875 hun eigen kerk, hoewel de bisschop van Roermond, Joannes Paredis, dat uitdrukkelijk had verboden.

Na de bouw vroegen de Banholtenaren de bisschop om een geestelijke bedienaar. De bisschop was daar uiteraard niet voor te porren, waarop de Banholtenaren dr. Switteck, een oud-katholieke priester uit Tsjechië, beriepen om in hun kerk dienst te doen. Deze kwestie is bekend geworden als het 'Banholter schisma'. In 1881 ging de bisschop overstag en voelde zich genoodzaakt om alsnog aan het eerder gedane verzoek te voldoen, om het ontstaan van een oud-katholieke enclave in zijn bisdom te voorkomen. Banholt werd toen een rectoraat (dat is een klasse lager dan een parochie), en daarmee voor een aantal aspecten nog altijd afhankelijk van Mheer. In 1939 is het rectoraat tot parochie verheven.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Banholt heeft 8 rijksmonumenten.

- Banholt heeft 7 gemeentelijke monumenten.

- De St. Gerlachuskerk in Banholt (Bredeweg 1) dateert uit 1875 - voor de ontstaansgeschiedenis zie het hoofdstuk Geschiedenis - en heeft een pseudobasicale opzet zonder transept. De kerk is opgetrokken in zelfgebakken lemen brikken, die gewonnen werden op de Banneterheide. Er kwam geen architect aan te pas; bouwkundige Jonkergouw uit Meerssen en aannemer Johannes Roijen uit Margraten zorgden voor ontwerp en bouw. Als voorbeeld voor het gebouw werd de kerk van Berne genomen. De kerk is in vereenvoudigde classicistische stijl opgetrokken. De vormentaal is nogal traditioneel, ofschoon de kerk nauwelijks antiek mag heten. Opvallend is in de eerste plaats de bekroning van de in 1922 bijgebouwde toren met een zadeldak - wat vooral in de Noord-Nederlandse romano-gotiek gebruik is, maar in de zuidelijke contreien weinig voorkomt. Daarnaast zijn de rode voegen en de vensterloze koorsluiting het vermelden waard (tip: aan eenvoudiger baksteenverbanden is vaak te zien welke aanbouwen jonger zijn dan de hoofdvolumes). Achter het koor kunnen we stilstaan bij de Lourdesgrot.(3)

Als parochies fuseren of gaan samenwerken, en er moet een naam voor de nieuwe parochie of voor het samenwerkingsverband worden gekozen, is het, net als bij fusie van gemeenten, slim om niet een van de bestaande namen te kiezen, om te voorkomen dat de anderen zich tekort gedaan voelen. Soms kiest men dan voor een kleine kern binnen een van de samenwerkingspartners. Zo blijken de parochies van Banholt, Noorbeek en Reijmerstok tegenwoordig samen te werken in het verband met de naam Cluster Terlinden, genoemd naar buurtschap Terlinden, dat mooi symbolisch ligt op het punt waar de drie genoemde dorpsgebieden bij elkaar komen. Vergelijk de gemeenten Budel en Maarheeze, die zijn gefuseerd tot de gemeente Cranendonck (naar een buurtschap aldaar) en 5 gemeenten in de Achterhoek die sinds 2005 de gemeente Bronckhorst vormen (naar een klein dorpje aldaar, niet zijnde 1 van de 5 oude gemeentenamen).

Tot april 2020 was René Graat pastoor van het Cluster Terlinden. Een jaar voor zijn 50-jarig jubileum als priester is hij op 74-jarige leeftijd overleden aan de gevolgen van het coronavirus. Op 18 april 2020 was zijn begrafenis, imponerend als ware hij een staatsman. Meer vlaggen hingen halfstok dan bij de Dodenherdenking. De kist lag op een wagen, voortgetrokken door Belgische trekpaarden, door de kernen Banholt, Noorbeek en Reijmerstok, de parochies van de pastoor. De bevolking stond in een ononderbroken lint langs de kant.

Burgemeester Dieudonné Akkermans van de gemeente Eijsden-Margraten, waar de genoemde dorpen onder vallen, zei tijdens de begrafenisplechtigheid onder meer: "Ik kan u zeggen dat hij in fysieke zin is overleden, maar wij laten zijn gedachtengoed voortleven. Zijn gevoel voor wederkerigheid en medemenselijkheid vergeten wij nooit. We willen zijn talent doorgeven aan nieuwe generaties." Graat was een verbindingsofficier, zoals ze hem noemen. "Een wijze kwam voorbij, met het levensritme van de tropen, Limburger in hart en nieren", aldus Akkermans. "Geïnspireerd door het geloof, aangetrokken door de mens. Uit het oog was bij hem nooit uit het hart." Graat krijgt postuum een stichting die zijn naam draagt, waarin zijn wijsheid en daden voortleven. De opbrengst van de jaarlijkse Rommelmarkt en andere revenuen vloeien in de kas van de stichting, om projecten in Congo, waar Graat meer dan 30 jaar in parochies werkzaam was, te blijven steunen. Graat is begraven in Banholt, naast zijn voorganger, pastoor Gelissen, op een sober kerkhof waar alle kruisen hetzelfde zijn, omdat uiteindelijk iedereen gelijk is, zeker na de dood. (bron en voor nadere informatie zie de Volkskrant, 18-5-2020)

- In Banholt zijn diverse voor het Heuvelland kenmerkende vakwerkwoningen bewaard, gerestaureerd en ook nieuw gebouwd.

- Gevelstenen in Banholt.

Terug naar boven

Evenementen

- Carnaval. - CV De Boemelère. - Een groep jeugddansvriendinnetjes is sinds 2007 ter gelegenheid van het 5x11-jarig jubileum van CV De Boemelère weer samen gekomen als dansgroep Big Girls Tebannet.

- Op de 1e zondag van de Vasten is er in Banholt niet meer de traditie van het Burckbrêane. Wat er nog wel is op deze dag is de traditie 'Vonk vonk fakkele'. De jeugd van de basisschool haalt dan geld op voor warme chocolademelk en snoep. De jongens zingen 'Vonk vonk fakkele', de meisjes 'Ronne ronne ringelkes'.

- Solistenconcours (op een zaterdag in maart) in Harmoniezaal Amicitia, Bredeweg 25.

- Voorjaarsconcert (op een zondag in maart) in Harmoniezaal Amicitia. Gratis entree.

- Hei-op-Feesten (2 weekenden in mei in de feestloods aan de Molenweg) met livebands en/of DJ's, diverse demonstraties en shows.

- Den-planten en Pinksterkermis. Sinds 1881 is er in dit dorp sprake van een St. Gierlingsboom of St. Gerlachusden. Sint Gerlachus is door zijn 7 jaren durende boetedoening in Jeruzalem, waar hij de zorg droeg over de veestapel van een gasthuis voor zieken en armen, een geliefde beschermheilige van het vee, het veld en de gewassen. Door het planten van de St. Gerlachusden vragen de inwoners van Banholt en Terhorst Gerlachus om bescherming van het dorp.

Het startsein wordt ‘s zaterdags voor Pinksteren gegeven. De Jonkheid haalt dan de Gerlachusden uit het Bovenste Bos in Epen naar het dorp. De den wordt met de hand op de dennenwagen geladen en de tocht voert terug via Slenaken, Noorbeek en Mheer. De getrouwde mannen van Banholt en Terhorst zetten de den kaarsrecht naast de kerk. Daarna kan de kermis losbarsten (het fenomeen van de Jonkheid met de bijbehorende tradities geldt overigens voor veel Limburgse dorpen). De kermisdagen worden muzikaal omlijst door harmonie en klaroenkorps Amicitia. Voor een indruk van hoe het eraan toegaart, zie de videoreportage St. Gerlachusden halen etc. 2014.

Op Pinksterzondag, de dag na het halen van de nieuwe St. Gerlachusden, wordt de Bronk, de jaarlijkse sacramentsprocessie die in Banholt en Terhorst plaatsvindt, gehouden. Na de H. Mis van 9 uur vertrekt de processiestoet, op aangeven van de kapitein van de Jonkheid. De Jonkheid schiet als vertrekteken en als hulde aan het Allerheiligste de eerste sjars kamers, net zoals bij ieder rustaltaar. De afsluiting van de ruim 2 uur durende processie vindt plaats in de kerk. Tot op de dag van vandaag wordt deze traditie samen met vele andere tradities door de Jonkheid in stand gehouden.

Voor alle duidelijkheid: Het betreft hier dus een Sint Gerlachusden en niet zoals in diverse andere Zuid-Limburgse dorpen een mei-den. Vóór 1881 werd er in dit dorp wél op 1 mei een mei-den gehaald en geplant. Dat men sinds 1881 geen mei-den maar een Sint Gerlachusden haalt, blijkt uit een mededeling die in 1881 op verschillende plaatsen in het dorp is opgehangen en waarvan de tekst luidde: "Aan alle Inwoners van Banholt en Terhorst. Dit jaar zal niet, zo als hier de alouwde gewoonte is, eenen Mei-den op den 1 Mei worden geplant, om reden dat er enen den zal gehaald worden des Zaterdags voor den Pinksteren ter Eere van Sint-Gerlachus.

Zoo als het al over meer dan twee Hondert Jaren gebruikelijk geweest is in Noorbeek, worden ook hier alle Inwoonders verzocht mede te werken, alle Jonkheid mee te gaan, en de boeren worden gebeden veel paarden te plaatsen de-welke zij versieren met Vlagskens of Groen. Opdat het halen en plaatsen van de Eersten oftewel Sint-Gerlachus-den een ordentelijk en waardig begin mooge zijn, Banholt en Sint Gerlachus waardig. Teeffens mooge het ertoe bijdragen om de aantrekkelijkheid onzer ijgen Kermis en Festijn te vergrooteren en alle Eensgezindheid van binnen en van buiten te bevorderen. 28 april 1881. Het bestuur der Jonkheid, De Kapitein, Matjeu".

Dat men in 1881 startte met het halen van een Sint Gerlachusden is te verklaren uit het feit dat het dorp toen pas tot rectoraat was verheven. Men behoorde, zoals eerder reeds vermeld, tot de parochie Mheer en het nieuwe kerkje van Banholt had vóór 1881 geen officiële status. Nu het dorp een rectoraat was geworden, ging men ook eigen kermissen invoeren. Door de Sint Gerlachusklok en het St. Gerlachusbeeld had men een voorliefde voor de Heilige Gerlachus gekregen. Vandaar dat men ook hier de Gerlachuskermissen invoerde, namelijk op 5 januari, de sterfdag van deze Limburgse Heilige. Ook met Pinksteren zou deze Heilige worden vereerd. Vanaf nu zou het dorp ieder jaar met een nieuwe den St. Gerlachus om bescherming vragen.

In andere dorpen in Zuid-Limburg is sprake van een mei-boom of mei-den. Deze den heeft geen katholieke geloofsbetekenis. Het is een van oorsprong heidens gebruik, dat in deze plaatsen tegenwoordig vooral een folkloristisch gebruik is geworden. In Banholt spreekt men sinds 1881 van een St. Gierlingsboom of St. Gerlachusden. In verband met het den-halen en de sacramentsprocessie zorgt men er voor dat het dorp er in die tijd extra netjes uitziet. Zie in dat kader de reportage van L1-programma Óngerwaeg met mannen die druk aan het 'pienzelen' zijn met het heiligenbeeld in het dorp (mei 2018).

- Zomercarnaval Banholt is een grote carnavalsoptocht met optredens van carnavalsartiesten. Dit evenement is er 1x in de 4 jaar. De eerstvolgende keer is in juli 2020.

- "In een weekend haf september is er in Banholt jaarlijks de rommelmarkt TebanneterMert, waarvoor voorafgaand in het dorp spullen worden ingezameld. De meest uiteenlopende, bijzondere en wellicht excentrieke artikelen kun je er vinden. Een evenement dat grote faam in de regio geniet, gezien het telkens grotere aantal bezoekers. Een eet- en drankbuffet waaronder een barbecue zijn aanwezig en ook de kinderen worden zeker niet vergeten. Tijdens de markt is er ook live muziek. Mocht je belangstelling hebben om een kraampje te huren, dan kun je contact opnemen met Leon Waber, tel. 043-4572398. De entree is gratis. Bij de ingangen van de markt is er wel gelegenheid om een vrijwillige bijdrage te geven. Iedere cent komt bij de goede doelen - projecten in ontwikkelingslanden - terecht. Voor jou is het een gezellige dag, voor velen in de missie een kans op een beter bestaan!"

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- Het 'Eiland van Banholt' is een van de hoogste plekken in de gemeente Eijsden-Margraten en ook bijzonder gezien de zeer oude ontstaansgeschiedenis van deze plek. Op deze locatie zijn veel archeologische vondsten gedaan uit de periode van de eerste mens hier in het Maasdal. In de Banholtergrubbe werd vuursteen gewonnen - en verhandeld tot ver in Duitsland - door de agrarische ‘Bandkeramiekers’, die hun naam ontlenen aan de versierde aardewerken potten die ze maakten. Door de steile helling was het vuursteen hier gemakkelijk te winnen. Waarschijnlijk gebeurde dit tussen 5300 en 4900 voor Christus. Maar al vanaf 400.000 jaar geleden gebruikten rondtrekkende jagers/verzamelaars vuursteen. Vuursteen was zeer waardevol voor de prehistorische mens. Ze kenden immers destijds nog geen metalen. Het harde en scherpe vuursteen was zeer geschikt voor werktuigen. Deze unieke plek die voor velen onbekend was, is in 2013 begaanbaar, zichtbaar en leesbaar gemaakt. De aanleg van een wandelpad door een gebied dat volledig dichtgegroeid was, geeft bezoekers de kans om hier van een prachtig vergezicht te genieten en tot rust te komen.

Terug naar boven

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Banholt, met laagsteprijsgarantie!

Terug naar boven

Links

- Algemeen: - Site van en over Banholt.

- Dorpshuis: - De Harmoniezaal in Banholt is eigendomvan Harmonie en Klaroenkorps Amicitia. Daarom heet hij ook zo. In de praktijk is het gebouw veel meer dan alleen een repetitie- en concertruimte; ook vele andere verenigingen uit het dorp vinden er onderdak. Technisch voldoet de zaal met haar uitstekende akoestiek nog altijd aan de eisen. Maar de ruimte is er wat krap. Dat wreekt zich vooral als er verschillende activiteiten tegelijk plaatsvinden: bij de muzieklessen zit de ene leerling vaak voor in het café en de andere boven op het podium. De harmonie wil de zaal daarom in 2019 met wat extra lokalen uitbreiden. Met die uitbreiding kan Amicitia ook andere verenigingen uit het dorp uit de brand helpen die ook ruimtenood hebben. Daarom is de gemeente Eijsden-Margraten bereid om mee te betalen aan de plannen, die ca. 500.000 euro kosten. De gemeente heeft 56.000 euro subsidie toegekend, in de verwachting dat de provincie hetzelfde zal doen.

- Jongeren: - Naast het hierboven onder Evenementen beschreven halen van de den en het organiseren van diverse andere activiteiten voor de Pinksterkermis, doet Jonkheid Banholt nog veel meer. Met name: het plaatsen van kerstbomen; het verzorgen van het paasvuur voor de Paaswake op Paaszaterdag; het begraven van een overleden ongehuwde dorpsgenoot of overleden pastoor; het sieren bij gouden en diamanten bruiloften, bij een installatie of jubileum van een pastoor en bij een feest met betrekking tot de kerk; hulde brengen aan een 90-, 95- of 100-jarige inwoner; hulde brengen bij het huwelijk van een bestuurslid; het organiseren van allerlei feesten, o.a. het jaarlijkse Halfvastenfeest en de Augustuskermis (in samenwerking met de Boemelkapel); en het hüllen. Op de in het begin van deze alinea gelinkte site van de jonkheid vind je al deze activiteiten middels een eigen pagina toegelicht. - Nieuws van de jonkheid op Facebook.

- Muziek: - Harmonie en Klaroenkorps Amicitia is opgericht in 1895 en is nog altijd bloeiend. Het ontstaan van Amicitia heeft te maken met de bouw van de kerk in Banholt. Ter gelegenheid van de eerste steenlegging (1874) werd uitgesproken dat het dorp ook eigen verenigingen wilde hebben. Voorheen gingen de Banholtenaren immers in Mheer naar de kerk en waren velen ook lid van de verenigingen in dat buurdorp. Harmonie en Klaroenkorps Amicitia is een bloeiende muziekvereniging. De combinatie van een harmonieorkest en een klaroenkorps maakt de vereniging in combinatie uniek. Er zijn slechts een handvol verenigingen die een volwaardig harmonieorkest in combinatie met een klaroenkorps kunnen presenteren. Het klaroenkorps is opgericht in 1960 als geschenk aan de harmonie bij het jubileum t.g.v. het 65-jarig bestaan. De harmonie en het klaroenkorps treden vaak gezamenlijk naar buiten, zoals bij de opluistering van kerkelijke en wereldlijke feesten in het dorp. Daarnaast nemen ze jaarlijks gezamenlijk deel aan de Marswedstrijden van Federatie LZW.

- "De Banholter Boemelkapel is opgericht in 1952 - hier kun je lezen over ontstaan en ontwikkeling van de kapel - en functioneerde meer dan 50 jaar als een soort van onderdeel van Harmonie Amicitia, eveneens uit Banholt. De kapel functioneerde wel als een aparte vereniging, maar was het officieel niet. De vele leden van de Boemelkapel waren en zijn tot op de dag van vandaag ook lid van de Banholter harmonie. In 2004 is het besluit genomen om van de Boemelkapel officieel een vereniging te maken. In de praktijk blijft men echter een trouwe partner van de harmonie wat betreft het gebruikmaken van instrumentarium, het gebruiken van de harmoniezaal als repetitielokaal en houdt men rekening met de door de harmonie georganiseerde activiteiten. In 2012 is het 60-jarig bestaan gevierd. Hierbij zijn 3 jubilarissen gehuldigd, namelijk Harrie en Alfons Bendermacher, beide 60 jaar lid en Ronald Bendermacher, 25 jaar lid van de Boemelkapel."

- Sport: - Voetbalvereniging RKSV BMR (= Banholt - Mheer - Reijmerstok).

- Dans- en Showgroep Banholt is opgericht in 1977. Sindsdien doen ze mee aan o.a. carnavalsoptredens, talentenjachten, toernooien, Euregio/Master-, Nederlandse en Europese kampioenschappen, waar ze vele prijzen hebben behaald. Dansen is niet alleen sport, het is ook ontspanning, teamspirit en vooral plezier hebben. In het parochiehuis wordt 2x per week getraind en wel op maandag en donderdag. Kinderen die interesse hebben om mee te dansen kunnen dan een kijkje komen nemen.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Banholt.

Reacties

(2)

Burkbreâne vindt niet plaats in Banholt. De eerste zondag van de vasten is er wel Vonk vonk fakkele. De jeugd van de lagere school haalt dan geld op voor warme chocolademelk en snoep. De jongens zingen vonk vonk fakkele, de meisjes ronne ronne ringelkes.

Dank voor uw correctie en aanvulling! Ik heb het aangepast. De inhoud per plaats kwam als start voor Zuid-Limburg uit het in 2003 door mij gepubliceerde naslagwerk 'Op ontdekkingstocht door Zuid-Limburg' (zie https://www.plaatsengids.nl/over-ons#waarom-zijn-jullie-met-plaatsengids...). Sindsdien heb ik natuurlijk al veel correcties en aanvullingen gepleegd, omdat er bijvoorbeeld zowel evenementen stoppen als nieuwe erbij komen. Maar er zullen allicht nog inmiddels verouderde gegevens in zitten, waar ik nog niet van had gedetecteerd dat het inmiddels niet meer van toepassing is, dus daarom ben ik uiteraard blij met aanvullingen en correcties van lokale ingewijden. In dit geval stond er destijds bij het Burkbreâne in Epen dat dit evenement nog maar in enkele andere dorpen in de streek plaatsvindt, waaronder Banholt, maar inmiddels is het hier dus ook niet meer. Het recente tragisch overlijden van de pastoor heb ik nu ook toegevoegd.
Met vriendelijke groet, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Reactie toevoegen