Status

- Boornzwaag is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente De Fryske Marren. T/m 1983 gemeente Doniawerstal. In 1984 over naar gemeente Skarsterlân, in 2014 over naar gemeente De Fryske Marren.

- Boornzwaag is zodanig dunbebouwd dat het geen bebouwde kom heeft. Daarom heeft het witte plaatsnaamborden en geen blauwe komborden.

- Gezien de grootte of beter gezegd kleinte van het dorp Boornzwaag, werken de inwoners op veel gebieden samen met buurdorp Langweer, en valt de nederzetting in de praktijk als buurtschap van dat dorp te beschouwen. Er zijn ook veel gemeenschappelijke voorzieningen. Ze worden ook wel als tweelingdorp beschouwd. Formeel, d.w.z. voor de postadressen, plaatsnaamborden e.d., zijn het echter nog aparte dorpen.

Naam

In het Fries
Boarnsweach.

Oudere vermeldingen
1275 Benningaswach, 15e eeuw Bonswage, 1456 Bonningswaech. In de 16e eeuw wordt het eerste stukje van de naam verkort tot bon of boen. Soms komt de hele naam verkort voor zoals in 1511 Zwaech en Swaeg naast Boenswaeg. In 1664 vinden we op Schotanus' kaart Boonswaeg, maar in de tekst staat Boornswaegh. Dat is de eerste keer dat de r in de naam voorkomt, want op de kaart met Friese varianten uit eind 16e eeuw staat nog Bonsweg. Rond 1700 vinden we Bornswaag en vanaf de 19e eeuw is het Boornzwaag.

Naamsverklaring
Het is zeer onwaarschijnlijk dat het eerste stukje van de naam met iets als 'bron' heeft te maken. In oudere varianten komt de r immers niet voor. Op grond van de oudste overleveringen kan worden geconcludeerd dat de familienaam Benninga, afgeleid van de mannennaam Berhard, het eerste stukje van de naam is. Het tweede stukje is zwaag 'gemeenschappelijk weiland'. De r zal in de naam geslopen zijn vanwege een associatie met 'borrelend water', bijvoorbeeld door een zijl in een dijk.(1)

Ligging

- Boornzwaag ligt W en NW van Joure, O en N van Langweer. De kern ligt direct O van Langweer. N van de Langwarder Wielen (voor 2007: Langweerderwielen) ligt ook nog een groot stuk buitengebied van deze woonplaats, met in totaal een 15-tal verspreid gelegen panden. Door het geleidelijk ontstaan van de Langwarder Wielen, is dit N deel van het grondgebied van de rest van het dorp afgesneden en N van de Langwarder Wielen komen te liggen. In de atlassen wordt dat gebied vermeld als 'Boornzwaag over de Wielen'. Oorspronkelijk was de grens met de gemeente Wymbritseradiel in het moerasgebied daar vaag.

- De dorpskern van Boornzwaag ligt aan de W oever van de Skarster Rien (voor 2007: Scharsterrijn), een ca. 7 km lang kanaal dat het Tsjûkemar (voor 2007: Tjeukemeer) verbindt met de Langwarder Wielen.

- Het weidelandschap rondom deze plaats bestond vroeger uit laagveen.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Boornzwaag 8 huizen met 46 inwoners. Verder valt in dat jaar onder deze plaats nog een buurtschap Rodenburg met 4 huizen en 22 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 40 woonhuizen met ca. 100 inwoners. Verder is er sprake van nog een groot aantal (ruim 200) recreatiewoningen, in een drietal parken aan de Houtvaartweg, direct ZO van de dorpskern.

Geschiedenis

De geleidelijke ondergang van het dorp
De kerk van Boornzwaag is in 1693 op afbraak verkocht, om plaats te maken voor een klokkenstoel. Het meer de Langwarder Wielen laat het aan de rand van dit meer gelegen bouwwerk met begraafplaats echter niet met rust. In 1893 wordt de klokkenstoel dan ook afgebroken. De kleine begraafplaats is dan al 80 jaar in onbruik en is vervolgens langzaam maar zeker in de golven van het meer verdwenen. Op een kaart uit 1904 staat de begraafplaats overigens nog ingetekend. Daarnaast had het dorp ooit een armenhuis, een scheepshelling en van 1887 tot 1909 zelfs een zuivelfabriek. Dit alles is inmiddels verdwenen. De latere eigenaren van de Boornzwaagster zuivelfabriek laten in Scharsterbrug een nieuwe fabriek bouwen. Op de plaats van de zuivelfabriek is later het badpaviljoen gekomen.

Opkomst van de waterrecreatie(parken)
Kenmerkend voor het huidige Boornzwaag zijn de vele schiereilanden met recreatiewoningen. Dat vindt zijn oorsprong eind jaren vijftig van de 20e eeuw, als een voormalig planter uit Indonesië, Johan Henri Zorab, in Langweer komt wonen. Zorab heeft een visie voor een grootschalige ontwikkeling van de waterrecreatie in het dan nog geïsoleerd gelegen Langweer en omgeving. Die visie behelst het creëren van een groot aantal schiereilanden die allemaal verbonden zijn met een centraal punt. Op deze schiereilanden kan dan gerecreëerd worden, waarbij alles over zowel het water als de weg bereikbaar is. Als eerste wordt de Woudfennen opgericht, in 1966 volgt Watersportpark Scharsterrijn en in 1972 Coöperatieve Vereniging De Houtvaart.

Recente ontwikkelingen / actuele situatie

"Recreatie en toerisme
Voor het huidige dorp is de recreatieve ontwikkeling van grote invloed geweest. Het overgrote deel van de omvang van Boornzwaag bestaat uit drie recreatieparken. Een van de drie parken heeft een divers aanbod aan recreatiewoningen. Het tweede en derde park bestaan voornamelijk uit stacaravans en chalets. Restaurant De Woudfennen is de enige horecavoorziening van het dorp. In de zomerperiode vaart een pontje vanaf restaurant De Woudfennen naar de overzijde van de Skarster Rien. Het pontje is vooral bedoeld voor de recreanten die (met de fiets) de Skarster Rien willen passeren. De recreatieparken staan in goede verbinding met het vaargebied in de omgeving, de Langwarder Wielen en het Tsjûkemar.

'Achter de brug'
Een specifiek element in de (nu nog) ruimtelijk-functionele structuur wordt gevormd door de 41 (recreatie)woningen in het gebied “achter de brug”. Het betreft een op zichzelf staand en herkenbaar gebied met duidelijke grenzen. De inrichting van het gebied doet niet denken aan een recreatiegebied. Qua verkaveling, opzet en inrichting lijkt het gebied eerder op de nieuwe woonwijken in de gemeente Skarsterlân. Water en groen spelen een belangrijke rol. De erven en terreinen bij de woningen en de woningen zelf geven de indruk van een woonwijk.

Het gebied ‘achter de brug’ maakt deel uit van het langs de Scharsterrijn gelegen complex van bungalowparken en caravanparken. Door de ligging achter de brug is het een herkenbaar gebied. Het gebied heeft een duidelijk ander karakter dan de zuidelijker gelegen recreatieve caravanparken. Door de omvang en situering van de woningen onderscheidt het zich ook van naastgelegen gebieden met recreatiewoningen. Het gebied ‘achter de brug’ sluit niet direct aan op het oorspronkelijke centrum van Boornzwaag c.q. de Boarnsweachsterdyk. Deze vanuit de historie bekende weg was de verbinding tussen Joure en Langweer. Doordat er geen verbinding over de Scharsterrijn meer is, heeft deze weg zijn functie verloren.

Tussen de Boarnsweachsterdyk en het betreffende gebied liggen over een breedte van circa 150 meter kleinere woningen aan het water. Een groot gedeelte van deze woningen is inmiddels bestemd voor permanente bewoning. Het gebied ‘achter de brug’ sluit hierdoor planologisch aan op het woongebied van het dorp Boornzwaag. Ook aan de zuidoostzijde van het gebied is permanente bewoning aanwezig. Dit betreft het zogeheten ‘Van Zwol-complex’ aan de Wielenlaan. Deze woningen zijn vanaf de bouw permanent bewoond. Het gebied ‘achter de brug’ is dus gelegen tussen complexen waar permanent wordt gewoond. Dit rechtvaardigt een herziening van de bestemmingen van de onderhavige woningen. De woningen grenzen aan complexen waar permanent mag worden gewoond en waar dit ook daadwerkelijk plaatsvindt.

Het gebied van de woningen en het aangrenzende gebied hebben geen bijzondere waarden. Er is geen sprake van een cultuurhistorisch waardevol gebied, stedenbouwkundig of landschappelijk waardevol gebied of een gebied met ecologische- of natuurwaarden. Het gebied ‘achter de brug’ en de omgeving hebben geen andere waarden dan die van een gebied waar gewoond kan worden. Als in de gemeente Skarsterlân gesproken wordt over het gebied ‘achter de brug’, dan wordt bestuurlijk, ambtelijk en maatschappelijk ook niet gedacht aan een recreatief gebied, maar aan wonen aan het water. Het gebied vervult geen recreatieve functie meer in het beleid van Skarsterlân. Het gebied trekt geen bezoekers. Kortom, het betreft hier een in het dorp Boornzwaag gelegen herkenbaar en begrensd gebied dat van oorsprong een recreatieve functie had, maar dat de afgelopen tijd qua inrichting en functie verworden is tot een woongebied. De verkaveling, de ligging tussen permanent bewoonde woningen, de omvang van de woningen zelf en het huidige gebruik bevestigen dit beeld.

Wonen
In het oorspronkelijke dorp van Boornzwaag komen de meeste reguliere woningen voor. Deze woningen concentreren zich aan de noordzijde van het plangebied. Het dorp heeft 125 vaste inwoners. Op enkele andere locaties in het plangebied komen ook reguliere woningen voor, of recreatiewoningen die in de huidige situatie permanent worden bewoond. Het bestemmingsplan biedt ook voor de recreatiewoningen ten westen van de Scharsterlaan de mogelijkheid deze permanent te bewonen, voor zover deze gelegen zijn binnen de grenzen van het bestaand stedelijk gebied volgens de Verordening Romte Fryslân. Aan de noordzijde van het gebied is naast de recreatieve functie ook permanente
bewoning aanwezig, in het zogeheten “Van Zwol-complex” aan de Wielenlaan. Deze woningen zijn vanaf de bouw permanent bewoond. Hier is een dubbelbestemming voor recreatie en woning van toepassing.

Bedrijvigheid
De enige bedrijvigheid die het dorp kent zijn een jachthaven en de twee zeilscholen met botenverhuur aan de oever van de Langwarder Wielen. De zeilscholen hebben eigen aanlegplaatsen en voorzieningen. In recreatiepark Woudfennen staat het gelijknamige café/restaurant. De horecavoorziening is alleen overdag en ’s avonds geopend, nachthoreca komt in het dorp niet voor. Verder kent Boornzwaag geen voorzieningen zoals winkels, scholen of voorzieningen van religieuze aard. Hiervoor zijn dorpsbewoners en recreanten aangewezen op de grotere, omliggende kernen." (bron: Bestemmingsplan, 2013)

- Bestemmingsplan Boornzwaag.

- Notitie 'Verruimen bestemming (wonen en recreatie) in het gebied "achter de brug" in Boornzwaag' (behorend bij het Bestemmingsplan).

Bezienswaardigheden

Molen
De rijksmonumentale molen op de grens met buurdorp Langweer is vanwege deze grensligging in verschillende opzichten een bijzonder geval. Ten eerste de naam: vanouds heet de molen Sweachmermolen, genoemd dus naar Boornzwaag. De huidige eigenaren noemen hem echter de Langweerdermolen, genoemd naar Langweer. In oudere adresbestanden staat als adres Boarnsweachsterdyk 3, 8525 EA Langweer. In actuele adresbestanden staat Boarnsweachsterdyk 3, 8526 GA Boornzwaag. Dus qua naam is de molen van laatstgenoemd dorp naar Langweer verhuisd, qua adres is precies het omgekeerde gebeurd...

Hoe dan ook, de molen ligt op de grens van het grondgebied van de genoemde plaatsen en is in 1782 gebouwd als korenmolen. Later is hij omgebouwd tot poldermolen met vijzel en heeft daarmee tot 1925 de polders Grote Polder Langweer, Dijken en Boornzwaag bemalen. In 1925 neemt een elektrisch gemaal deze taak over, waarmee de molen zijn functie verliest. Na diverse restauraties in de loop der jaren is de molen weer maalvaardig in beide opzichten, en dat is heel bijzonder: het is de enige molen in Nederland die als korenmolen én als poldermolen kan fungeren. Een vrijwillig molenaar laat de molen regelmatig draaien. De molen kan bij extreme regenval nog worden ingezet als reservegemaal.

De Sweachmermolen is de afgelopen jaren opnieuw volledig gerestaureerd. Eind maart 2022 was er het einde van dat traject met de installatie van nieuwe stalen roeden en nieuwe wieken. Volgens restaurateur Hugo Landman gaat het om een unieke molen: "Deze molen is heel bijzonder. Het is een korenmolen, hij heeft twee maalstenen gehad en hij kon water opmalen. En in 1935 is er nog een vakantiehuisje in gebouwd." Volgens Hans Hornstra, penningmeester van Stichting Langweerder Molen, is het vakantiehuisje in de molen cruciaal geweest voor het behoud ervan: "Die verhuren we het hele jaar door en daardoor hebben we soms wat extra financiële mogelijkheden voor de molen." Toch betekende dat niet dat de stichting het geld voor de restauratie zomaar even op tafel kon leggen: "De restauratie kostte ca. 80.000 euro. Met de hulp van verschillende subsidies, eigen geld en bijdragen van derden hebben we het financieel rond kunnen breien."

Natuur en recreatie

- Jachthaven.

- Van april t/m oktober is er een fiets- en voetveer Boornzwaag - Joure over de Skarster Rien.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Boornzwaag, met laagsteprijsgarantie!

• 1. Friese plaatsnamen. Alle steden, dorpen en gehuchten.,
  Gildemacher, dr. K. F.
  , p.288, (2007)