Status

- Brakel is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Bommelerwaard, gemeente Zaltbommel. Het was een zelfstandige gemeente t/m 1998.

- De gemeente Brakel is per 1-7-1955 vergroot met de gemeenten Poederoijen en Zuilichem en een deel van de gemeente Nederhemert.

- Wapen van de voormalige gemeente Brakel.

Naam

Oudere vermeldingen
1212 en 1430 Brakel, 1233 aqueductum de Bracele, 1258 Brakele, 1398 Brackel.

Naamsverklaring
Een samenstelling van lo 'licht, open bos' en het Germaanse brakô*- 'twijg, tak, struikgewas'. De in oudere literatuur vermelde betekenis 'varen' van brakô* berust op een misverstand, vergelijk het Middelnederduitse brake 'tak, twijg, struikgewas', Het Oostfriese brak 'struikgewas', het Oudengelse bracu* in fearnbraca 'varenstruik', het Middelengelse brake 'struikgewas', het Nieuwnoorse brake 'jeneverbesstruik', het Nieuwzweedse brakar 'struikgewas' en het aan het Middelnederduits ontleende Zweedse (dialect) brakel 'bos van weinig waarde'. Het Nieuwnederlandse brakel als afleiding van braak 'diepgeploegd, gebroken land, akkerland ontgonnen in heidegrond' is een ander woord, dat mogelijk schuilt in de Brabantse naamgenoot. Een verdwenen plaats met deze naam ten noordwesten van Wageningen heette 838 kopie 11e eeuw Bracola. Zie ook Bruggelen.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Ligging

Brakel ligt in het uiterste ZW van de provincie Gelderland en ligt aan de Z oever van de rivier de Waal en WNW van het dorp Zuilichem, WZW van het dorp Herwijnen, OZO van het dorp Vuren, O van de stad Woudrichem, NO van de dorpen Rijswijk en Giessen, NNO van de dorpen Andel en Poederoijen, NNW van het dorp Veen en NW van het dorp Aalst.

Statistische gegevens

In 1840 hebben de gemeente en het dorp Brakel 158 huizen met 1.096 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 1.200 huizen met ca. 3.000 inwoners.

Geschiedenis

Van oorsprong is Brakel een esdorp met verspreide bebouwing rond een aantal brinken. Enkele boerderijen waren op huisterpen en vluchtheuvels gebouwd. In de loop van de tijd concentreerde het dorp zich langs de Waaldijk. De neerzetting is rond 870 gesticht door Boudewijn II, Heer van Heusden in het land van Altena. De heerlijkheid vinden we al in de 13e eeuw vermeld als afsplitsing van de landen van Altena. Volgens een akte uit 1595 behoorde het dorp in die tijd tot de heerlijkheid Poederoijen.

In vroeger eeuwen heeft de Waal vele malen zijn bedding verlegd. Tot de bedijking was dit gebied een delta met verhogin­gen in het landschap, ontstaan door bezinksel van de rivier. Het patroon van het landschap met verhogingen en kreken is op de plattegrond nog te herkennen, zoals de rondingen van de huidige Burgemeester Posweg. Ook op de kaart van Fijnje uit 1838 is het patroon duidelijk te zien. In de loop der eeuwen is veel geëgaliseerd. Loodrecht op de rivier wierp men woonterpen op waarop de boerderijen werden gebouwd. De kerk, het Spijker en de ernaast gelegen boerderijen liggen op zo'n terp. Ook de vluchtheuvel langs de Flegelstraat en de heuvel op De Haag zijn woonterpen. In de jaren zeventig zijn door de dijkverzwaring veel karakteristieke dijkhuizen verdwenen.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van dit dorp, kun je terecht bij de in 1990 opgerichte Historische Werkgroep Stichting De Vier Heerlijkheden, die als doel heeft het interesseren van de lokale bevolking voor de historie van de vier dorpen van de voormalige gemeente Brakel, die naast dit dorp nog de dorpen Aalst, Poederoijen en Zuilichem omvatte. De stichting tracht haar doel onder meer te verwezenlijken door activiteiten zoals het organiseren van tentoonstellingen, het verrichten van historisch, archief- en archeologisch onderzoek en het publiceren van resultaten van de onderzoeken. Regelmatig worden foto's aangeboden door bewoners uit de vier dorpen. De foto's worden gedigitaliseerd en een afdruk komt dan in de fotoverzameling.

De werkgroep beschikt sinds 2004 over het voormalige Koetsiershuis naast Huis Brakel. Je kunt daar onder meer de fotoverzameling bekijken. De stichting beheert ook een bibliotheek. Alles wat uitgegeven wordt en betrekking heeft op de Bommelerwaard wordt door de stichting verzameld. De voorkamer is ingericht als "stijlkamer" met zoveel mogelijk spulletjes van halverwege de vorige eeuw. Op de eerste verdieping is een textielkamer ingericht waar je de verzameling oude kleding kunt bewonderen. Op deze verdieping is ook de verzameling oude gebruiksvoorwerpen en gereedschappen ondergebracht. Hier worden ook de archiefstukken bewaard. Het Koetsiershuis (Dwarssteeg 4) is elke laatste vrijdagavond van de maand (behalve juli, augustus en december) van 19.00-22.00 uur te bezoeken. Op de site van de stichting zijn o.a. vele artikelen over de geschiedenis van Brakel te vinden.

Recente ontwikkelingen

Geitenhouderij
De geitenhouderij van Hans van Giessen in Brakel hindert woningbouw in het dorp, de accommodatie van twee basisscholen en die van voetbalclub BZC’14. Eigenlijk had de stal er volgens het bestemmingsplan helemaal niet mogen komen. Toch kreeg het een vergunning na 'geblunder' van de Omgevingsdienst. Medio 2021 onderhandelde de gemeente met de eigenaar een deal om hem uit te kopen. Voor 2,1 miljoen euro zou hij binnen vijf jaar verkassen naar een geitenboerderij in Maasbommel. Het plan werd echter van tafel geveegd door de gemeenteraad, die het bedrag te hoog vond. De volgende stap in dit proces is dat het RIVM onderzoek doet naar de gezondheidsrisilco's van de geitenhouderij. Kennelijk met als mogelijkheid dat men wellicht op grond daarvan de geitenhouderij kan sluiten. De uitslag daarvan is helaas pas medio 2024 bekend.

Bezienswaardigheden

- Brakel heeft 15 riijksmonumenten.

- De Hervormde (PKN) kerk (Marktplein 4) is een bakstenen gotisch kerkgebouw met 15e-eeuws schip, dat op zich weer voortkwam uit een vergroting van een 14e-eeuws schip. Het koor is eind-15e-eeuws, en de toren is kort daarna gebouwd. In 1944 is de toren door oorlogsgweld zwaar beschadigd. In 1950 is het gebouw gerestaureerd. De kerk is een driebeukige pseudobasiliek met vijfzijdig gesloten koor. De voorgebouwde toren heeft drie geledingen, een traptoren en een ingesnoerde spits. Aan de noordzijde bevindt zich een tufstenen fragment, afkomstig van een romaanse voorganger. De binnenruimte wordt overwelfd door houten tongewelven. De kerk bezit een overhuifde herenbank uit eind 17e eeuw, een preekstoel met elementen in Lodewijk XIV-stijl (omstreeks 1740) en een orgel uit 1898, gebouwd door de firma L. van Dam & Zn. De gerestaureerde gebrandschilderde wapenramen dateren uit 1647-1709. De kerk valt onder de Hervormde Gemeente Brakel.

- Slot Brakel ontstond in de 13e eeuw aan de uiterste westgrens van het graafschap Gelre. In 1672 is het kasteel tijdens de Franse inval in de Nederlandse republiek verwoest. Sindsdien is het een ruïne. Wilhelmus van Dam van Brakel bewoonde het naastgelegen landhuis vanaf 1811. Hij knapte de middeleeuwse ruïne op en presenteerde die als een blikvanger in het nieuw aangelegde landschapspark. Hij voegde een fragmentenmuur toe om enkele archeologische vondsten tentoon te stellen. Nog altijd zitten twee fragmenten van grafstenen bevestigd in de muur. Wilhelmus opende ook een van de eerste kasteelmusea van Nederland. In het middeleeuwse poortgebouw van het kasteel stelde hij zijn historische objecten tentoon aan bezoekers.

Unieke muur in Nederland. Na Wilhelmus bouwden ook andere kasteelheren een fragmentenmuur om historische objecten te presenteren. Voorbeelden waren te vinden in het Brabantse Heeswijk en het Betuwse Buren. Deze zijn echter in de loop der tijd afgebroken. Door het verdwijnen van andere 19e-eeuwse particuliere fragmentenmuren is die van Brakel nu een uniek fenomeen. De ruïne van het kasteel lag altijd al op een eiland in een slotgracht, maar nu zijn ook de ophaalbruggen verdwenen. Om op het terrein van de ruïne te komen moet de boswachter een provisorische brug aanleggen. Voor voorbijgangers is de ruïne alleen van een afstandje te bekijken. Ze zien de middeleeuwse torens tussen de begroeiing, maar de unieke fragmentenmuur is niet van afstand zichtbaar.

Het Huis Brakel is onderdeel van het gelijknamige landgoed. Het huis is in 1768 voltooid. Het huis is gebouwd in de nabijheid van de ruïne van het kasteel. Het huis is gebouwd in neoclassicistische bouwstijl, waarbij het hoofdhuis door middel van een klokkentoren aan het koetshuis is verbonden. Toen genoemde Wilhelmus het landgoed in de landschapsstijl liet aanleggen, is de ruïne van het kasteel als romantisch accent in het park opgenomen. Bij de aanleg van het park zijn de nostalgische en schilderachtige kwaliteiten van de ruïne benadrukt. Bij het aanleggen van de tuinen is nadrukkelijk gekeken naar ontwerpen van tuinarchitect Hendrik van Lunteren.

In 1972 koopt Stichting Het Geldersch Landschap het landgoed van de nazaten van Wilhelmus, met uitgezondering van het Huis Brakel en het zogenoemde Spijker aan de noordzijde, van oorsprong een poortgebouw en voorraadschuur. Deze zijn gekocht en gerestaureerd door de toenmalige gemeente en in gebruik genomen als dorpshuis en conferentieoord. Sinds eind 2014 is ook het Huis in bezit van Het Geldersch Landschap. Naast de dorpshuisfunctie blijft de locatie beschikbaar voor huwelijksvoltrekkingen. Voor nadere informatie over het landgoed beluister de podcast over het landgoed van de Ridders van Gelre (februari 2021).

- Het Spijker is een middeleeuws gebouw dat oorspronkelijk als voorraadschuur voor het kasteel diende, maar al in 1318 ervan gescheiden was als een niet-leenroerig goed. Het zou tot 1616 bewoond zijn geweest door de Johannieters (Commanderij van de Orde van Sint Jan) en voor 1616 is er een brug naar de Hervormde kerk gelegd. Het is een rechthoekig bouwwerk met een hoog 14e-eeuws oostelijk deel en daarnaast een lager westelijk deel uit de 17e en 18e eeuw. Het oostelijk deel is naar het westen toe met een trapgevel afgesloten. Dit bevat een mogelijk 14e-eeuwse kelder, die met een bakstenen tongewelf is overkluisd. Een spiltrap in het uiterste oosten voert langs een drietal boven elkaar gelegen cellen. In 1837 kwam het huis weer bij het kasteel en werd er een slotgracht rond het Spijker gemaakt. Hierover is een gemetselde bakstenen brug, met ijzeren hek en bakstenen pijlers, gebouwd.

- Fort Brakel ligt ten westen van het dorp, aan de onverharde en slingerende Nieuwendijk, die al in 1478 is aangelegd. Het 19e-eeuwse fort heet eigenlijk "Batterij onder Brakel". Het verschil tussen een fort en een batterij is dat je vanuit een batterij maar in een beperkte hoek een kanon kunt afvuren, terwijl dat bij een fort vanaf alle kanten mogelijk is. De idyllische meertjes aan de Nieuwendijk zijn "wielen", dat zijn overstromingsrestanten van dijkdoorbraken. Vaak werd na zo'n doorbraak de dijk om het wiel heen gelegd, waar je dus van die op het eerste gezicht onlogische kronkels van krijgt.

Jaarlijkse evenementen

- "Al meer dan 85 jaar is activiteitenvereniging BOG Brakel verantwoordelijk voor evenementen en feesten in ons prachtige dorp. We verzorgen elk jaar de Ponymarkt, de Sinterklaasintocht, het paaseieren zoeken en we hebben onze eigen toneelvereniging. Sinds 2011 organiseren we samen met de Oranjevereniging ook alle activiteiten rondom Koningsdag, Bevrijdingsdag en de Dodenherdenking. Dit doen we met veel plezier en hopen het nog vele jaren te blijven doen."

- Toneelvereniging BOG Toneel is opgericht in 1932 en brengt jaarlijks in februari en maart (3 uitvoeringen) een nieuw stuk op de planken. "Elk jaar gaat onze toneelvereniging de planken op om een show te geven zoals je nog nooit hebt gezien. Met altijd een ander verhaal maar met dezelfde charme en humor. Zonder moderne fratsen krijg je een voorstelling te zien die je nog lang bij zal blijven."

- "Op een zaterdag eind maart of begin april (in 2022 voor de 5e keer) organiseert een enthousiaste groep lopers uit de Hervomde Gemeente Brakel de Brakelse Lenteloop. Sport bindt mensen samen, dus wat is er mooier om hier als kerkelijke organisatie je schouders onder te zetten. De opbrengst is voor een goed doel. Daarnaast wil de zendingscommissie met deze activiteit vooral ook mensen bereiken en ze een positieve ervaring met de kerk geven."

- "Rond 1750 werd door Baron Willem Hendrik Piek, Heer van Brakel, een paardenmarkt ingesteld. Tot ver in de 19e eeuw was er levendige handel, maar op den duur veranderde deze markt in een jaarlijks terugkerende kermis. Deze kermis werd in 1939 door burgemeester W.J. Pos afgeschaft. In 1963 is door burgemeester J. Aantjes op de laatste zaterdag van september de Ponymarkt ingesteld. Deze ponymarkt is dus alweer ruim een halve eeuw een jaarlijks terugkerend familiefeest.

In 2017 is het concept aangepast. Naast de ponymarkt is er meer ponybeleving over de hele markt. De aanvoer en handel op de ponymarkt groeit en er zijn meer paardgerelateerde artikelen en bedrijven. Daarnaast wordt het publiek de hele dag vermaakt met verschillende shows en demonstraties. De kinderen kunnen zich uitleven met gratis ponyknuffelen en -borstelen. En daarna een rondje rijden op de verschillende pony’s voor groot en klein. Ze kunnen ook gratis knutselen, springen op het springkussen en zich laten schminken. Ook is er een bungee trampoline en een kermisattractie. Kortom: een dag om nooit meer te vergeten!"

Landschap, natuur en recreatie

- Veerpont over de Waal (ook voor auto's) naar Herwijnen en Vuren v.v.

- In 2016 is in Poederoijen en Brakel onder begeleiding van Stichting Landschapsbeheer Gelderland (SLG) gestart met het project “Levend Landschap”. Tijdens het dorpsproces zijn tal van ideeën verzameld om deze dorpen en het omringende landschap groener en mooier te maken. Een van de ideeën was de aanplant van meer groen in het landschap. Daarom is in 2018 het beplantingsproject "Poederoijen en Brakel in het Groen" uitgevoerd. Een adviseur van SLG kwam bij belangstellenden langs en heeft in overleg met de bewoners een (erf)beplantingsplan opgesteld. Op grond van dit beplantingsplan is plantmateriaal besteld tegen sterk gereduceerd tarief. Men kon zijn erf en omgeving via deze actie verfraaien met landschappelijk passende beplanting, zoals een enkele boom, struikenrij, haag, singel, hoogstamfruitbomen of een combinatie van mogelijkheden. Op die manier bouwden de inwoners mee aan een mooier en groener landschap, en vogels en andere dieren maken ook dankbaar gebruik van de nieuwe struiken en bomen.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Brakel, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Fotoreportage van Brakel door Kees Wittenbols uit Breda.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Brakel (online te bestellen).

Links

- Belangenorganisatie: - "Dorpsraad Brakel is opgericht in 2013. De dorpsraad behartigt de belangen van het dorp. Het is een overlegorgaan dat een brug vormt tussen de inwoners, de Gemeente Zaltbommel en de politiek. Tevens willen wij de leefbaarheid van het dorp bevorderen, de samenwerking binnen het dorp stimuleren door een platform te bieden aan de inwoners om mee te praten over hun leef- en woonomgeving. Deze taken proberen we uit te voeren door regelmatig contact te hebben met de inwoners uit het dorp, de gemeente en provincie, verenigingen en andere organisaties in onze omgeving. Wat doet de dorpsraad? - De dorpsraad geeft gevraagd en ongevraagd advies over de leefomgeving. - Functioneert als klankbord voor gemeente en andere maatschappelijke organisaties. - Fungeert als communicatiekanaal tussen gemeente en dorp of wijk. - Organiseren van de samenwerking met partners in de wijk en gezamenlijke afspraken maken. - De ontwikkeling en uitvoering van dorps- en wijkplannen. - De Dorpsraad ontwikkelt ook zelf initiatieven.

Op onze site willen we graag laten zien wat we voor ons mooie dorp willen bereiken. Projecten die we al afgerond hebben, zaken waar we mee bezig zijn en uitdagingen die nog voor ons liggen. Allemaal activiteiten die tot doel hebben de leefbaarheid in Brakel te verbeteren. Wij als dorpsraad slagen hier alleen in als u, de inwoners, actief mee denkt en doet. Elk initiatief begint bij u. En als dat initiatief voor alle inwoners of een overgrote meerderheid voordelen biedt dan is de dorpsraad dé instantie om eventueel in samenwerking met de gemeente of andere lokale overheden uw plannen te realiseren. Hebt u dus een goed idee om de leefbaarheid in ons dorp te verbeteren en bent u niet te beroerd om zelf ook de handen uit de mouwen te steken, laat het ons dan weten. Reacties zijn altijd welkom! E-mail naar info@dorpsraadbrakel.nl."

- Onderwijs: - De D.W. van Dam van Brakelschool in Brakel is een school voor openbaar onderwijs. De school is een ontmoetingsplaats van kinderen en volwassenen met verschillende levensbeschouwelijke achtergronden, die op voet van gelijkwaardigheid een scholengemeenschap vormen. De school hecht grote waarde aan de zelfstandigheid en zelfredzaamheid van haar leerlingen en aan de optimale ontwikkeling van de kwaliteiten van alle kinderen. De school onderschrijft de kracht van het zelfstandig leren en benut deze leervorm daar waar mogelijk om de leerprocessen vorm te geven. Het werken met de instructietafel (adaptief onderwijs) is in alle groepen ingevoerd. Deze werkwijze doet recht aan alle individuele leerlingen.

De school heeft gemiddeld 90 leerlingen. Er zijn 5 leerkrachten aan de school verbonden, een intern begeleider, alsmede een vakleerkracht muziek en een leerkracht die de godsdienstlessen verzorgt. De resultaten van de CITO eindtoets liggen de afgelopen jaren behoorlijk boven het landelijk gemiddelde en zijn derhalve goed te noemen. De Inspectie van het Onderwijs heeft de school voor het laatst in mei 2012 bezocht. Het reeds toegekende basistoezicht blijft gehandhaafd. Uit de brochure van de inspectie blijkt dat ze zich een taal- én rekensterke school mogen noemen.

- Muziek: - "Muziekvereniging Oefening Baart Kunst (doorgaans afgekort tot OBK) is opgericht in 1919 en komt sinds 1975 uit in de 1e divisie (voorheen vaandelafdeling). Sinds 2005 heeft Leon Vliex de muzikale leiding over het A-Orkest van OBK. Als componist zijn er inmiddels al vele werken van zijn hand verschenen. Naast het componeren en dirigeren is Leon Vliex tevens actief als jurylid bij festivals en concoursen. Naast OBK dirigeert Leon Vliex nog een tweetal orkesten, te weten Muziekvereniging Constantia Werkhoven en IJsselsteins fanfareorkest Excelsior. Het A-Orkest repeteert iedere vrijdag van 20.00-22.15 uur in Huis Brakel. Naast het A-Orkest heeft OBK sinds 1987 ook een B-Orkest. Dit orkest staat sinds 2012 onder leiding van Carolina van Zanten. Het B-Orkest repeteert wekelijks op vrijdagavond van 18.45-19.45 uur. De opleiding van de muzikanten heeft OBK in eigen beheer."

- Sport: - "Voetbalvereniging BZC'14 is een fusievereniging die is voortgekomen uit samenvoeging van de verenigingen v.v. Zuilichem en v.v. Brakel. Het 1e elftal van onze bruisende vereniging speelt in de 3e klasse D."

- "Lees in het openhartige boek 'Het Mirakel van Brakel' (2019) alles over de laatste twee unieke jaren van deze voetbalvereniging, een kleine amateurclub uit Gelderland. Een must-read voor voetballiefhebber, (beginnend) trainers, voetballers en sportfanaten. Trainer Hans de Jong begon twee seizoenen geleden met zijn eerste klus als hoofdtrainer bij de v.v. De club is op zijn moment van instappen, met nul punten, roemloos als hekkensluiter geëindigd in de 4e klasse. Toch krijgt hij in samenwerking met zijn staf alle neuzen dezelfde richting op en weet zij in het allerlaatste seizoen van het bestaan van de Brakelse vereniging te doen wat niemand had durven dromen: promotie naar de 3e klasse.

Het boek neemt de lezer mee in de reis van trainer Hans de Jong. Een reis waar bizarre en verbazingwekkende gebeurtenissen worden afgewisseld met de overtreffende teamprestaties gedurende de 24 maanden. In 'Het mirakel van Brakel' wordt duidelijk hoe het Hans de Jong en zijn manschappen is gelukt om het bijna onmogelijke te presteren. Voor iedereen die wel of niet van voetbal houdt, is dit een heerlijk feelgood verhaal. Hans de Jong (1985) is al jarenlang actief in het amateurvoetbal. Hij schrijft in zijn debuut-boek de belevenissen, obstakels en successen tijdens zijn eerste klus als hoofdtrainer."

- Stichting Blue Legend Truckpulling uit Brakel is opgericht in 2015. Met hun Scania V8 nemen zij deel aan de truckpull wedstrijden in de landelijke VTN Supersport competitie. Dit is een competitie waar 9,5 tons trucks (veelal maximaal aangepast binnen de technische reglementen) strijden voor de punten om zich uiteindelijk kampioen te kunnen noemen.

- Veiligheid: - Brandweer Brakel heeft als werkgebied het gelijknamige dorp plus de buurdorpen Poederoijen en Zuilichem.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)