Status

- Briltil is een dorp in de provincie Groningen, in de streek en gemeente Westerkwartier. T/m 2018 gemeente Zuidhorn.

- Onder het dorp Briltil valt ook de buurtschap Diepswal.

Naam

In het Gronings
(de) Bril. Ook op kaarten uit begin 20e eeuw wordt het dorp zo genoemd. Men woont 'oppe Bril'.

Oudere vermeldingen
1632 den Bril, 1781 de Bril, 1840 De Bril of Briltil, 1841 Brilklap.

Naamsverklaring
Men heeft geopperd dat het om een bril 'optisch hulpmiddel' als uithangteken zou gaan, maar op de gemeentekaart van Kuyper heet ook een gebied de Bril en dat wijst op bril, bruil 'natte, met struikgewas begroeide weide', of briel 'omheind bosje of park'. Van der Aa(1) vermeldt dat de vroegere til 'vaste brug' is vervangen door een klap 'ophaalbrug', waardoor de plaats thans (= 1841) Brilklap genoemd wordt.(2) - Theorieën over de oorsprong van de naam Briltil.

Ligging

Het dorp Briltil ligt direct W van het dorp Zuidhorn.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Briltil 9 huizen met 54 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 180 huizen met ca. 450 inwoners.

Geschiedenis

Sinds 1657 ligt ten westen van Zuidhorn het Hoendiep. Via de Schipsloot is het dorp met dit diep verbonden. In het verlengde ervan ligt het Niekerkerdiep dat vanaf het midden van de 17e eeuw een belangrijke scheepsroute is tussen Groningen en Friesland. Op de kruising bij het Hoendiep ontstaat Briltil, een op zichzelf staand dorp met een graan- en houtzaagmolen, veerhuis, scheepshelling en later ook een zuivelfabriek.

Door de uitbreidingen van Zuidhorn in de loop der jaren tot aan het Hoendiep, is het deel van Briltil O van dit water inmiddels in de bebouwing van Zuidhorn opgegaan. Het betreft een 60-tal huizen aan de weg Noordstar, en de huizen aan de Brilweg, voor zover grenzend aan de weg Noordstar. Deze huizen liggen voor de postadressen nog wel in Briltil. Zuidhorn heeft op enig moment namelijk plannen gehad om dit dorp op te gaan slokken als wijk. De inwoners vinden dit echter geen goed plan en demonstreren met succes voor het behoud van de plaatsnaam en de plaatsnaambordjes. Het deel W van het Hoendiep is nog wel een apart gelegen buurtje.

Zuivelfabriek
Van oudsher werd op melkveeboerderijen op ambachtelijke wijze boter gemaakt voor eigen gebruik en verkoop op de markt. Deze boter was niet altijd van goede kwaliteit. Eind 19e eeuw komt vooral veel Deense boter op de Nederlandse markt. Om de concurrentie met de Deense boter aan te kunnen, moet de boter economischer en hygiënischer worden bereid. Tussen 1884 en 1900 verrijzen op initiatief van ondernemende boeren 50 coöperatieve zuivelfabrieken in de provincie Groningen.

De eerste stoomzuivelfabriek in het Westerkwartier komt er in 1891 in Briltil (drie jaar later gevolgd door een fabriek in Ezinge). In 1914 neemt de zuivelfabriek de plaatselijke margarinefabriek De Noordstar over, bekend van de margarine onder de merknaam De Zwaluw. Niet lang daarna gaat de stoomzuivelfabriek op in het concern De Leijempf - dat in 1910 als de Leeuwarder IJs- en Melk Producten Fabrieken is opgericht door de industrieel Jan Evert Scholten - en koopt verschillende zuivelfabriekjes in Groningen en Friesland op.

In 1930 biedt de fabriek in Briltil werk aan maar liefst 80 tot 100 man. De fabriek beschikt over een eigen timmerwerkplaats, smederij en kuiperij. Melkrijders halen met paard en wagen de volle melkbussen op in een straal van 10-12 km rond de fabriek. Later hebben vrachtwagens een groter bereik; zij komen tot in Haren, Waterhuizen en Onnen. De fabriek maakt tot 1930 boter en kaas, daarna alleen nog boter en gecondenseerde melk. De melk die binnenkomt, wordt gepasteuriseerd en afgeroomd. De room gaat naar de botermakerij, de rest gaat als gecondenseerde melk per schip naar de fabriek in Leeuwarden voor verdere verwerking. Wei en karnemelk gaan vaak weer terug naar de leverancier om te worden gebruikt als veevoer.

Vanaf 1970 wisselde de fabriek enkele malen van eigenaar. Eerst DOMO (Drentse Onder Melk Organisatie), toen Groothandel Kaasunie Andringa (die kaas uit Noord-Holland en enkele noordelijke zuivelfabrieken als Uniekaas verkocht) en tenslotte in 1984 K.H. de Jong's exporthandel uit Hoorn. In 2001 is het complex afgebroken. Op het fabrieksterrein zijn nieuwbouwwoningen verrezen (zo te zien betreft dat de woningen aan de weg Noordstar, genoemd naar een van de vroegere zuivelfabrieken alhier), waardoor het dorpje in één klap bijna verdubbelt qua aantal huizen en inwoners. De directeurswoning is wel bewaard gebleven. (bron: Canon van het Westerkwartier) - Veel oude foto's en ansichtkaarten van de zuivelfabriek te Briltil, met toelichtingen.

Scheepswerf
In 1839 koopt Gerrit Jans Barkmeijer 3 bunder land met boerderij van landbouwer Popke Jans Venema aan het Trekdiep in Briltil, voor de som van fl 650,00. Hij begint er een scheepswerf en -helling en laat 8 arbeidershuisjes bouwen voor zijn personeel. In 1922 gaat kleinzoon Alle Barkmeijer samenwerken met Hendrik Koning en verandert de naam van de werf in 'Barkmeijer en Koning'. De crisis is de oorzaak van de sluiting van de helling in 1935. In de oorlog worden de schuren gesloopt en de machines verkocht. Een restant van het hellinggat is het enige dat eraan herinnert. Alle is gaan rentenieren.

- Onder de pagina Briltil op de site Zuidhorn in Beeld van Rolinka en Arnold Wegman vind je tientallen pagina's met verhalen, foto's, ansichten e.d. van dit dorp in vroeger tijden.

- In 2002 heeft het dorp het 400-jarig bestaan gevierd, o.a. middels de uitgave van het boekje '400 jaar Briltil, 1602-2002: heden en verleden van een dorp aan het water (H. Dallinga, J. van Egten en A. Hilbrandie, 55 pag.).

- Herinneringen van een Zuidhorner aan de bezoeken aan Briltil in zijn jeugd.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van dit dorp, kun je terecht bij Historische Kring Zuidhorn.

Recente ontwikkelingen

- In 2011 is het Bestemmingsplan kernen Briltil en Zuidhorn vastgesteld, dat vele oudere / verouderde bestemmingsplannen heeft vervangen.

Bezienswaardigheden

- De witte draaibrug over het Hoendiep wordt over het algemeen de Briltil genoemd, maar dat is niet juist; dit is de Brildraai. De werkelijke Briltil is een vaste brug die er pal naast ligt, over de in het Hoendiep uitmondende Schipsloot. Dit is de oudste brug van de twee.

- De toenmalige gemeente Zuidhorn heeft in eind 2017 de voormalige brugwachterswoning op de kruising Hoendiep-Brilweg in Briltil verkocht. De woning is in 1903 gebouwd in opdracht van de provincie Groningen voor de brugwachter en zijn gezin. De brugwachter was indertijd verantwoordelijk voor de bediening van de draaibrug over het Hoendiep. De gemeente Zuidhorn heeft in de loop der jaren vrijwel alle woningen verkocht die zij nog in bezit had. De brugwachterswoning was de laatste. Het huis stond sinds medio 2016 leeg. De gemeente heeft alle mogelijkheden voor herbestemming van de locatie onderzocht. Dat varieerde van renovatie van het pand tot sloop (met nieuwbouw) en het inrichten als parkeerplaats tot verbouw tot dorpshuis of winkeltje.

Uit een enquête onder de inwoners kwam naar voren dat ruim 60 procent van hen de voorkeur gaf aan behoud van dit karakteristieke pand in Briltil. Na overleg met Historische Kring Zuidhorn heeft de gemeente besloten het pand via een openbare inschrijving te koop aan te bieden. De nieuwe eigenaren zijn de heer Smit en mevrouw Ploeger uit Zuidhorn. Zij hadden de intentie het pand in oude stijl te renoveren, waarbij de authentieke elementen bewaard blijven. De woning is karakteristiek door de chaletstijl: een bouwstijl van rond 1900 met onder meer overstekende daken en randen met houtsnijwerk. Het bestaande deel wordt door een middenstuk verbonden met een nieuw te bouwen gedeelte aan de oostkant. Als alles volgens plan is verlopen, is de renovatie medio 2019 gereedgekomen.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Briltil (online te bestellen).

• 1. Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden,
  van der Aa, A.J.
  , p.ca. 10.000, (1851)
  
• 2. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)