IJzendoorn

Plaats
Dorp
Neder-Betuwe
Betuwe
Gelderland

ijzendoorn_plaatsnaambord.jpg

IJzendoorn is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Betuwe, gemeente Neder-Betuwe. Het was een zelfstandige gemeente t/m 30-4-1923. Per 1-5-1923 over naar gemeente Echteld, in 2002 over naar gemeente Neder-Betuwe. (© H.W. Fluks)

IJzendoorn is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Betuwe, gemeente Neder-Betuwe. Het was een zelfstandige gemeente t/m 30-4-1923. Per 1-5-1923 over naar gemeente Echteld, in 2002 over naar gemeente Neder-Betuwe. (© H.W. Fluks)

gemeente_ijzendoorn_anno_ca._1870_kaart_j._kuijper_kopie.jpg

Gemeente IJzendoorn anno ca. 1870, kaart J. Kuijper (© https://atlasenkaart.nl)

Gemeente IJzendoorn anno ca. 1870, kaart J. Kuijper (© https://atlasenkaart.nl)

IJzendoorn

Terug naar boven

Status

- IJzendoorn is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Betuwe, gemeente Neder-Betuwe. Het was een zelfstandige gemeente t/m 1811. In 1812 over naar gemeente Ochten, in 1818 daar weer van afgesplitst tot een zelfstandige gemeente (waarbij Ochten zelf opging in de gemeente Echteld), per 1-5-1923 over naar gemeente Echteld, in 2002 over naar gemeente Neder-Betuwe.

- Wapen van de voormalige gemeente IJzendoorn.

- Onder het dorp IJzendoorn valt ook de buurtschap Pottum (deels).

Terug naar boven

Naam

Oudere vermeldingen
850-865, mog. 855 kopie 1170-1175 Maandra lees: Isaandra, 1076-1081 vervalst? kopie 12e eeuw Isendra, 1281 Ysender, 1282 en 1395-1396 Ysendoren, 1665 Yseldorn.

Naamsverklaring
Niet uit het Germaans te verklaren. Misschien oorspronkelijk een prehistorische waternaam îsandrô*- 'de zich heftig en snel bewegende'.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Terug naar boven

Ligging

IJzendoorn ligt aan de N oever van de rivier de Waal en ligt O van de stad Tiel, OZO van het dorp Echteld, Z van het dorp Lienden, ZW van het dorp Kesteren, W van het dorp Ochten en N van de dorpen Beneden-Leeuwen en Boven-Leeuwen.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 hebben de gemeente en het dorp IJzendoorn 66 huizen met 394 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 440 huizen met ca. 1.100 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

In den beginne
"Gelijk de rivierarm tussen Opheusden en Kesteren lag er ook een rivierarm tussen IJzendoorn via Echteld in de richting van het Ommerenseveld. Bij de verlanding van deze rivier kwam naast de oude bedding een weg in gebruik. Dit is de latere Keizerstraat deels langs de Wijenburgsestraat naar de Medelsestraat en zo verder naar het noordwesten. Ook deze oude rivierloop zette een hoge oeverwal af waarop in de préhistorie de mensen woonden. In IJzendoorn is de bekendste plaats ‘De Woerd’ gelegen even ten noorden van de Keizerstraat. Deze woerd is een langwerpige hoogte waarop nog heel veel materiaal uit de IJzertijd en uit de Romeinse tijd is te vinden. Ook liggen hier nogal veel brokken tufsteen en fragmenten van Romeinse dakpannen (Imbrex). et lijkt er op dat hier in de Romeinse tijd een ‘villa’ stond. Een, zoals we het tegenwoordig zouden noemen, herenboerderij waar grootschalig gewassen werden verbouwd waarmee de Romeinse militairen werden gevoed.

Gemeente
De gemeente IJzendoorn dankte zijn bestaan aan de eigenaren van de heerlijke rechten: de familie Van Tuyll van Serooskerken. De bestuurlijke inrichting na het vertrek van de Fransen in 1813 bood plaatselijke heren namelijk de mogelijkheid om hun voormalige heerlijkheid bestuurlijk zelfstandig te laten zijn. Hieraan waren in sommige gevallen wel kosten verbonden. Omdat zij hadden gekozen voor zelfstandigheid moesten de heren (of vrouwen) bijdragen in de kosten van het 'huishoudelijk bestuur' als hun heerlijkheid 'daartoe anders niet volkrijk genoeg was'.

Dit was het geval met IJzendoorn. Naast het gewone aandeel van de heer in de hoofdelijke omslag van de gemeente als ingezetene, moest deze nog een extra quotum betalen. In dit geval was het quotum bijna gelijk aan de helft van de totale opbrengst van de hoofdelijke omslag! Over de jaren 1818-1848 varieerde het quotum van 197,60 tot 243,50 per jaar. Hiertegenover stond dat de heer invloed kon uitoefenen op de samenstelling van het plaatselijk bestuur en de benoeming van de dorpsfunctionarissen. De meeste heerlijke rechten en de plichten vervielen met de nieuwe grondwet van 1848.

Hoogwater
Ochten en toenmalig burgemeester Henk Zomerdijk kwamen in februari 1995 in het nieuws doordat de dijk die het dorp beschermde tegen de Waal het dreigde te begeven. In allerijl is het dorp en de omgeving (waaronder IJzendoorn) geëvacueerd, maar gelukkig kon de dijk tijdig versterkt worden en zakte het water een week later weer. Voor nadere informatie zie het artikel 'Evacuatie van het Rivierenland'.(2)

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Het dorp heeft 2 rijksmonumenten, zijnde de Hervormde (PKN) kerk met toren. "Eertijds bevond zich hier een onder Echteld staande kapel, die op 6 april 1384 door heer Wolter van IJzendoorn en diens zoon Willem, met toestemming van de proost van Oudmunster te Utrecht en heer Johan "cureyt t'Echteld" tot een zelfstandige parochie werd verheven. De heer van IJzendoorn deed dit "tot euwelicker memorien ende gedachtenisse in die eere Godts, schepper hemelrycx ende aertrycx, Maria, sijne gebenedijden moeder, des heyligen Maghet, sinte Cathrinen ende voorts alle Godts heyligen ende in meringe Godts dienst, overmits die kercke tot Echtelt die tot noch toe onse carspele kercke geweest heeft, alsoo veer wech van onser capelle tot Isendoorn gelegen is." Hieruit kan de conclusie worden getrokken dat deze kerk aan de Heilige Catharina gewijd zou zijn en niet aan St. Jan de Doper, zoals andere schrijvers aangegeven hebben. Verder wordt in deze oorkonde vermeld dat Wolther en zijn voorvaders altijd de collators van de kapel zijn geweest. Het nieuwe kerspel viel samen met het gebied der heerlijkheid.

De kerk bezat in 1638 een vicarie van de HH. Ewald, Johannes en Mattheus, staande ter collatie van de heren en vrouwen van IJzendoorn uit het geslacht Pieck. In 1598 zou de kerk aan de gereformeerden zijn overgegaan. In 1714 is de kerk hersteld, nadat zij ernstige stormschade had opgelopen. Ook in 1829 hebben restauratiewerkzaamheden plaatsgevonden. De kerk is in de Tweede Wereldoorlog ernstig beschadigd door beschietingen; van het schip en het koor bleven slechts de wanden overeind. De toren, hoewel beschadigd en van zijn spits beroofd, is blijven staan. Onder leiding van ir. J.B. baron van Asbeck zijn kerk en toren in de jaren 1949-1955 hersteld. In de jaren '80 kreeg de lokale kerkelijke gemeente inhoudelijk ook een andere vorm, omdat de toenmalige kerkelijke gemeente en de zogeheten "evangelisatie gemeente" uit het dorp samengingen. Sinds 2004, na de kerkscheuring, maakt de gemeente deel uit van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN). De gemeente voelt zich echter nog altijd nauw verbonden met de Gereformeerde Bond." (bron: de lokale Hervormde Gemeente)

"De Hervormde (PKN) kerk van IJzendoorn is een eenbeukige gotische dorpskerk, waarvan de bouw begon kort na 1384. Het schip en het hogere koor zijn beide overdekt door houten tongewelven, waarvan dat over het schip dagtekent van de restauratie en oorlogsbeschadiging in 1944-'45. Inventaris: een preekstoel, tweede kwart 17e eeuw, waaraan koperen lezenaar en een herenbank met overhuiving en gesneden alliantiewapen, 18e eeuw. De toren is een en laatgotisch bouwwerk, waarvan de geledingen versierd worden door spitsboognissen. Tegen de zuidzijde een traptoren. Klokkenstoel met klok van een anonieme gieter, 1527, diam. 77,5 cm (Het oude torenuurwerk staat waarschijnlijk in de kerk opgesteld." (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Sinds 2012 maakt men gebruik van een elektronisch Monarke orgel. Het Flentrop orgel dat er voorheen stond, is in 1976 gebouwd door de firma Flentrop Orgelbouw (Zaandam). Aanvankelijk deed het dienst als tijdelijk orgel in de Grote Kerk of St. Gudulakerk te Lochem. In 1978 plaatst Flentrop het in de kerk van IJzendoorn. Het orgel is in 2012 verkocht, en staat tegenwoordig in de Ursulinenkapel te Tilburg.

Terug naar boven

Evenementen en activiteiten

- Bij de Tractorpulling IJzendoorn (op een vrijdag in juni of juli) komen zowel gewone tractoren als speciaal aangepaste pulltractoren aan de start. Het evenement trekt jaarlijks ca. 1.500 toeschouwers. - Foto's editie 2019. - Video 3,6 ton Supersport Beloften Klasse editie 2019.

- De uit Zuid-Amerika afkomstige reuzenwaterlelie Victoria Cruziana is doorgaans alleen te zien in botanische tuinen of hortussen, maar er staat er ook een in de achtertuin van Matthijs Hazeleger in IJzendoorn. De reuzenwaterlelie bloeit jaarlijks maar twee dagen (begin september), vroeg in de ochtend. De eerste dag is hij wit. Overdag sluit de bloem zich weer. De nacht erna bloeit de bloem weer op, maar dan kleurt hij donkerroze. Daarna is het voor een jaar weer gedaan met de lelie. Tijdens de bloeiperiode kunnen geïnteresseerden bij wijze van hoge uitzondering terecht in de privétuin, om met eigen ogen te bekijken hoe de bloeiende waterlelie eruitziet.

- "Als het in de winter hard genoeg vriest, kun je in dit dorp schaatsen op de ijsbaan van IJsclub De Hoeken. De vereniging is opgericht in 1967 door Arie Goedegebuur samen met een aantal inwoners uit de gemeente Echteld. De ijsclub heeft ongeveer 1.100 leden en is hiermee de grootste (sport)vereniging van IJzendoorn en omstreken. Wat gaan we doen als er ijs ligt? De ijsmeester van ijsclub de Hoeken meet, als de ijsdikte serieuze vorm aanneemt, dagelijks de dikte van het ijs. Op basis van deze metingen in combinatie met de voorspellingen wordt de baan vrijgegeven en kan er worden geschaatst. De site zal altijd over actuele informatie beschikken met betrekking tot de openstelling van de baan."

Terug naar boven

Natuur en recreatie

- Iets ten oosten van IJzendoorn (Rkm 907,8) ligt een overnachtingshaven met een capaciteit van 60 schepen. Deze haven is aangelegd voor de professionele binnenvaart, maar wordt ook door de pleziervaart gebruikt.

Terug naar boven

Links

- Dorpshuis: - Gerrit van Riemsdijk, een op 2 november 2018 overleden, 92 jaar geworden oud-bankier (oud-president-directeur van Bank Cantrade) uit Liechtenstein die in IJzendoorn is opgegroeid, en er iedere paar jaar nog op bezoek kwam, heeft het dorp kort voor zijn overlijden 1 miljoen Zwiterse franken geschonken (ca. 840.000 euro). Voorwaarde was wel dat het aan een concreet project ten goede moest komen. Alleen de accommodaties van het dorpshuis en ijsvereniging De Hoeken bleken geld nodig te hebben. Zo werd het plan geboren om de schulden van de ijsclub à 10.000 euro te vereffenen en het dorpshuis te renoveren en uit te breiden. Dat kwam goed van pas. Want het dorpshuis loopt goed (er zijn 11 vaste gebruikers, en daarnaast zijn er bruiloften en partijen) en ze rooien het al jaren zonder gemeentelijke subsidie, maar er stond nog wel het nodige aan groot onderhoud in de planning. Zo moest er nog geïsoleerd worden, de geluidsoverlast moest worden aangepakt, en de ruimten van het pand waren niet efficiënt ingedeeld. Dat kon nu dus allemaal in een klap worden geoptimaliseerd.

Bezoekers parkeren hun auto's bij gebrek aan ruimte nu nog in de straten rondom het dorpshuis. Ook geeft het vertrek van gasten later op de avond geluidsoverlast. Om deze beide aspecten op te lossen beoogt er een parkeerterrein in de uiterwaarden te komen. De in- en uitgang zijn bij de renovatie van de westkant (richting Isandraschool) verplaatst naar de zuidkant. Van daar kunnen mensen via een trap over de dijk straks eenvoudig richting het beoogde parkeerterrein in de uiterwaarden. De gemeente buigt zich ook over de ruimte tussen het Gerrit van Riemsdijkhuis, zoals dorpshuis Ons Tehuis sinds de renovatie heet, en de aanpalende basisschool. Daar ligt nu het parkeerterrein en een speelplaats. De intentie is dat daar een fraai centraal dorpsplein wordt gerealiseerd. "Ons dorpshuis is nu al om door een ringetje te halen. Als de directe omgeving ook is aangepakt, weet je helemaal niet wat je ziet", aldus dorpshuisvoorzitter Henk Zomerdijk in mei 2021.

- Onderwijs: - De Isandraschool vormt samen met Peuterspeelzaal 't Woelige Hoekje het kindcentrum van IJzendoorn. Met leerkrachten en ouders willen ze voor kinderen een veilige plek bieden voor optimale ontwikkeling van kennis en sociaal-emotionele ontwikkeling. Ze zijn een samenwerking aangegaan met twee vergelijkbare scholen in de regio: de Houtkoperschool in Ochten en de PWA in Echteld. Samen vormen zij IKKO, wat staat voor Integraal Kindgericht KwaliteitsOnderwijs. Ze werken in meervoudige groepen waar de leerlingen met en van elkaar leren.

- Sport: - Voetbalvereniging v.v. Uchta is een voetbalvereniging met een lange geschiedenis. Hoewel Uchta vóór 1945 al een aantal keren heeft bestaan, is gefuseerd en onder andere benamingen heeft gevoetbald, bracht het einde van de Tweede Wereldoorlog de oprichting van het nu nog bestaande v.v. Uchta. Het hoogtepunt kende de vereniging toen zij de 3e klasse van de grote KNVB-competitie wist te behalen. Later moest zij wijken voor de industrie en kwam ze terecht in het Overbroekseveld, een koud en bijna onbespeelbaar terrein. Het ging bergafwaarts en de KNVB dreigde het voetbalveld af te keuren. Na roering van het bestuur en spelers bij het gemeentebestuur ging de gemeente overstag en werden in de Hoeken een paar mooie voetbalvelden aangelegd op de grens van IJzendoorn en Ochten; de accommodatie en de W helft van de velden liggen op grondgebied van het eerstgenoemde dorp, de O helft van de velden ligt op grondgebied van het laatstgenoemde dorp. Vandaag de dag is v.v. Uchta een bloeiende vereniging met ca. 250 leden.

- "Tennisvereniging De Kleimeppers is opgericht in 1965. De vereniging had toen een klein maar gezellig complex aan de Houtkoperlaan in de dorpskern van Ochten. De belangstelling voor de vereniging nam snel toe. En omdat er maar twee tennisbanen waren ontstond er een grote wachtlijst. Na overleg met de gemeente kreeg de vereniging een stuk grond aangeboden buiten het dorp. In 1995 is de vereniging verhuisd naar haar huidige locatie sportpark De Hoeken aan de Keizerstraat te IJzendoorn. Uit eigen middelen en met behulp van de inzet van de eigen leden is daar een schitterend complex neergezet met vijf kunstgrasbanen en een ruime en sfeervolle kantine. Het complex is te vinden achter de voetbalvelden van Uchta.

De overgang van het complex aan de Houtkoperlaan in Ochten met twee banen naar De Hoeken in IJzendoorn met vijf banen vroeg om een andere aanpak. Zo moesten er meer leden komen om financieel rond te kunnen komen. Vanaf die tijd is de vereniging zeer actief in Ochten en de omliggende dorpen. Zo wordt er elk jaar een inloop gehouden om belangstellenden kennis te laten maken met de vereniging. Ook zijn er sponsors gevonden die de vereniging belangeloos ondersteunen. De vele activiteiten trekken veel deelnemers. Zo heeft De Kleimeppers haar eigen succesvolle open toernooi: "De Kleimeppers Open". Soms wordt dit toernooi op de finaledag zelfs opgeluisterd door de aanwezigheid van de burgemeester. Er bestaan geen wachtlijsten voor lidmaatschap. Dankzij de kunstgrasbanen kan onder bijna alle omstandigheden worden gespeeld. Alleen bij sneeuwval of bij opvriezen kunnen de banen niet bespeeld worden. Door het grote aantal banen hoeven leden ook bijna nooit af te hangen voor het spelen."

- "Schietsportvereniging Le Cartouche beschikt in haar overdekte schietsportaccommodatie in IJzendoorn over schietbanen voor GKG, KKG, GKP/R, KKP/R, LG en LP. Voor al deze kalibers biedt onze vereniging uitgebreide faciliteiten voor zowel statische als dynamische disciplines en kan zowel de recreatieve als de wedstrijdschutter zich in alle rust concentreren op het beoefenen van de schietsport. Schietsportvereniging Le Cartouche beschikt als een van de weinige Nederlandse schietsportverenigingen over zes indoor 100m banen voor zowel GKG als KKG. Daarnaast beschikt de vereniging over acht 25m en acht 10m banen. Het gebruik van deze banen is voor onze leden uiteraard kosteloos. Bezoekers en gasten (in bezit van een geldig wapenverlof, KNSA-pas en legitimatie) kunnen na reservering een of meerdere banen huren. Kaarten, munitie, gehoorbescherming en andere benodigdheden voor de schietsport zijn verkrijgbaar bij de balie. Zowel voor, tussen de schietbeurten door, als na afloop, kan men zich in onze kantine onder het genot van koffie, fris en een kleine versnapering even ontspannen."

- Welzijn: - Huis van IJzendoorn is een wekelijkse ontmoetingsplaats voor mensen die creatief willen zijn, `n partijtje willen schaken of dammen of gewoon een praatje willen maken. Iedere donderdagochtend van 9.30-11.30 uur in dorpshuis Ons Tehuis.

Reacties

(5)

"Doorn" kan een Keltische oorsprong hebben. Vergelijk met de uitgang van Batavodurum (Nijmegen) en de wijk Avendoren in Tienen. Keltisch duron “burg, versterking”, te vergelijken met Fresdore (onbekend in de provincie Utrecht) uit Keltisch Fresio-duron “vesting van de Friezen”.

Ik heb niet voor deze materie - met vele voetangels en valkuilen - geleerd. Daarom vermeld ik bewust alleen verklaringen van de wetenschappers die deze materies wél diepgaand hebben bestudeerd. De verklaring hierboven dateert uit 2018, waarbij ze ook oudere inzichten hebben meegewogen. Daarnaast moet je bij de naamsverklaringen altijd uitgaan van de oudste vermeldingen en in dit geval komt het element 'doorn' daar nog niet in voor. Zie ook https://nl.wikipedia.org/wiki/Doorn_(toponiem).
Met vriendelijke groet, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Okay, pas op de plaats. Ik zwijg verder over deze materie.

Zeer interessant

Dank voor uw compliment! Ik vond de pagina nog wat mager gevuld in relatie tot mijn overige pagina's, dus ik heb de pagina nog wat uitgebreid; hij omvat nu ruim twee keer zoveel tekst als ervoor, dus leest u de pagina a.u.b. nog een keer door.
Met vriendelijke groet, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Reactie toevoegen