De Rith

Streek
Breda Zundert
West-Brabant Baronie en Markiezaat
Noord-Brabant

De Rith

Terug naar boven

Status

- De Rith is een streekje in de provincie Noord-Brabant, in de regio West-Brabant, en daarbinnen in de streek Baronie en Markiezaat, in grotendeels gemeente Breda (t/m 1941 gemeente Princenhage), en deels (een deel van het landgoed De Vloeiweide) gemeente Zundert (t/m 1996 gemeente Rijsbergen).

- Onder het streekje De Rith vallen het dorp Effen, de buurtschappen Achterste Rith, Bagven (vroeger vaak abusievelijk Bagben genoemd), 't Hout, Liesbos (soms wel Lies genoemd, getuige ook de plaatsnaambordjes), Overa, Rith, Vaareind en Vuchtschoot (bij elkaar genomen dus 1 dorp en 8 buurtschappen), en het landgoed en natuurgebied De Vloeiweide (zie daarvoor bij Rijsbergen: Landschap, natuur en recreatie, vanaf de 14e alinea, ongeveer halverwege deze paragraaf, meer onderaan op de pagina).

- Het streekje De Rith wordt over het algemeen nog steeds beschouwd als vallend onder het nabijgelegen Princenhage, waaronder dan weer een deel of mogelijk het geheel van landgoed De Vloeiweide valt (het grensverloop ter plaatse is lange tijd een twistappel geweest tussen de voormalige gemeenten Princenhage en Rijsbergen; als het hele landgoed als vallend onder Princenhage wordt gezien, dan impliceert dat ook dat in de praktijk een Z deel en buitengebied van Princenhage in de gemeente Zundert, N van het dorp Rijsbergen ligt): hoewel Princenhage al sinds lange tijd is opgegaan in de bebouwde kom van Breda, wordt het door de inwoners nog steeds als 'dorp in de stad' beschouwd, met de bijbehorende buurtschappen in De Rith. (Volgens het gemeenschapshuis van Effen vallen drie van de hierboven genoemde buurtschappen onder het dorp Effen: 't Hout, Overa en Rith.)

- Dankzij de Wijkraad (zie bij Links) zijn recentelijk (2009) bij een aantal buurtschappen in het streekje De Rith plaatsnaambordjes geplaatst. Het betreft de buurtschappen Rith, Lies (of - vaker - Liesbos, maar dus met plaatsnaambordjes Lies), Overa, Vaareind en Vuchtschoot.

Terug naar boven

Naam

Naamsverklaring
- Identiek met rijt ‘kleine natuurlijke waterloop”.(1)
- De Rith dankt zijn naam aan de rijt, het dalvormig begin van de Bijloop, dat nog steeds zichtbaar is in De Achterste Rith (bij het bruggetje). (NB3)

Terug naar boven

Ligging

Het streekje De Rith betreft het hele landelijk gebied WZW en ZW van Breda, inclusief de bij Status genoemde buurtschappen en het dorp Effen.

Terug naar boven

Statistische gegevens

Het streekje De Rith beslaat een gebied van 2.000 hectare.

Terug naar boven

Geschiedenis

“De Rith was al vroeg bewoond. De eerste mensen in het gebied leidden een nomadisch bestaan. De oudste sporen gaan terug tot de Steentijd. Jagers en verzamelaars volgden de beekdalen en hielden zich op bij drassige plaatsen waar groot wild (oerrund, eland en edelhert) en later ook klein wild, vis en vogels voorhanden waren. Tijdens hun zoektocht naar voedsel sloegen zij een tijdelijk bivak op en legden kampvuren aan. Met vuurstenen, benen en houten werktuigen werden de gevangen dieren ontdaan van huid, ingewanden en botten.

In De Vloeiweide zijn restanten gevonden van een dergelijk jagerskamp uit het Stenen Tijdperk (3000 tot 1700 jaar voor Christus). Archeologische vondsten bij de aanleg van het klaverblad bij de Rijsbergseweg wijzen eveneens op bewoning tijdens de aansluitende Brons- en IJzertijd. Ook zijn bij Effen en in Overa bijlen en urnscherven gevonden uit die periode. Menselijke aanwezigheid loopt door tot in de Romeinse tijd. Na de Romeinse bezetting wordt het rustig in deze streek. Bewijzen van bewoning duiken pas weer op in de vroege Middeleeuwen (rond het jaar 850). Dat wil overigens niet zeggen dat er in de tussentijd geen mensen woonden op de hogere gronden langs de Aa of Weerijs en de Bijloop.

(…) Aan de hand van de betaalde cijnzen en dergelijke weten wij dat in De Rith goederen lagen die een band hadden met de heerlijkheden Ten Houte, Burgst en Gageldonk. Heel ‘t Hout en een groot deel van Effen, maar ook bijvoorbeeld de hoeve Hondsdonk op De Rith, behoorden tot Ten Houte, waarvan het centrum op de Prinsenhoef was. Naast Hondsdonk ligt Hazard of Hoeve op De Rith. Deze oude hoeve werd te leen gehouden van de heerlijkheid Burgst, waarvan het centrum in de Haagse Beemden lag. Weer andere gronden hoorden onder Gageldonk, waaraan in de Haagse Beemden nu nog het Hooghuis en het kapelletje herinneren. Gronden die verder van de stad af lagen, het gebied van De Aard en Overa, betaalden cijns aan de Heer van Breda.

(…) Van een duidelijke concentratie van bebouwing is in de streek nauwelijks sprake. Er liggen veel alleenstaande boerenbedrijven in het gebied. Deze zijn het resultaat van individuele kampontginningen vanaf de late Middeleeuwen. Soms liggen er twee of drie boerderijen zeer dicht tegen elkaar aan. Dit komt door een latere opdeling van een oud erf bij vererving” (NB3).

Na de Tweede Wereldoorlog is het landbouwgebied van De Rith ingrijpend gewijzigd. Het gemengde bedrijf ging zich specialiseren en vele boeren in deze streek zijn tuinder geworden.

Veel boerderijen en grond in De Rith werden gepacht van de Belgische grootgrondbezitter graaf de Marnix van Sint Aldegonde. Deze bezat ruim vijfhonderd hectare grond en dertig boerderijen. Na verkoop aan de pachtboeren was zijn bezit in 1967 nog 320 hectare. Bij zijn dood in 1984 bezat hij nog 220 hectare. Vanwege de hoge onderhoudskosten aan de pachtboerderijen besloot zijn zoon in 1986 de laatste boerderij te verkopen. De huidige rentmeester beheert nu nog 93 hectare landbouwgrond van zestien pachters.

Achterste Rith
Aan het eind van de Rithsestraat ligt de buurtschap Achterste Rith. “Bij al deze middeleeuwse ontginningen (in de regio rond De Rith, red.) werden de nieuwe velden omgeven door hakhoutwallen. Dat zijn stroken met bomen en struiken, die regelmatig werden gekapt. Dergelijke omwalde percelen heetten hier heiningen, elders werden ze kamp genoemd. Vooral op de Achterste Rith is er nog veel van over. Voor de rest verdwenen de heiningen in de 20e eeuw. De houtwallen werden vervangen door prikkeldraad, omdat er geen behoefte meer was aan hout en de heggen veel onderhoud vereisten.

De Achterste Rith is het best bewaard gebleven stukje landschap van De Rith. Hier zijn de meeste houtsingels en houtwallen te zien. Deze dienden vroeger om wild en vee te weren van het bouwland en om de wind geen vat te geven op het rulle zand. De heggen werden door de boeren om de zes jaar gekapt. De gesprokkelde takken werden tot bussels gebonden en als stookhout aan bakkers verkocht of voor de eigen oven gebruikt” (NB3).

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Aan de Raamschoorseweg 30 staat de oudste boerderij van De Rith; hoeve Moervliet. De hoeve dateert uit 1685.

- Verder nog 16 rijksmonumenten, waaronder landgoed Zoudtland tussen de Sprundelsebaan en de Liesboslaan, Huize Lindenborg (Sprundelsebaan 47), Huize Hazard (Rithsestraat 145), hoeve Zuurland (Rithsestraat 285), Rithsestraat 306, Raamschoorseweg 43, Sprundelsebaan 60, 75, 110 en 119, dr. Batenburglaan 194, Overaseweg 186, 188, 204 en 210.

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

ErvenPlus
Zwaluwen, mussen, uilen en vleermuizen voelen zich thuis op erven in het buitengebied, mits er voldoende (geschikte) beplanting, groen en beschutting is. Zij zijn belangrijk omdat ze muggen, vliegen en muizen vangen. Hun aantal gaat achteruit omdat erven ‘kaler’ en netter zijn geworden. Gemeente Breda en de provincie hebben middels het project ErvenPlus in 2018 € 20.000,- beschikbaar gesteld om eigenaren te helpen hun erf beter in te richten voor deze soorten. Een mooier en leefbaarder Brabants platteland is het doel. Wethouder Paul de Beer: “ErvenPlus is een eerste concrete resultaat van de motie De Rith die samen met bewoners van het gebied is uitgewerkt in plannen. Hoe mooi is het dat we weer meer natuur en meer diersoorten kunnen terugbrengen rond Breda. Meer ‘leven’ op het erf! Biodiversiteit is heel belangrijk voor de leefbaarheid van stad en buitengebied.”

ErvenPlus is een project dat de gemeente samen met Brabants Landschap, natuurwerkgroepen en projectbureau Orbis realiseert. De provincie Brabant en gemeente Breda zorgen samen voor de financiering. Bewoners van buitengebied De Rith met een erf konden zich aanmelden. Een deskundige maakte vervolgens een ‘erfscan’ om te kijken welke maatregelen geschikt zijn. Denk daarbij aan gemengde hagen, fruitbomen, bloemenranden, zwaluw- of uilenkasten, mussenhotels en modderplaatsen. Vervolgens is een ‘erfplan’ met inrichtingstekening aan de bewoner voorgelegd. Groen en andere materialen worden geleverd en de lokale natuurwerkgroep begeleidt de aanleg.

Zandpaden
Sinds 1988 is de landschappelijke waarde van de streek De Rith hersteld en verbeterd dankzij het ‘Zandpadenplan’ van de gemeente Breda. In dat jaar zijn elf lanen en dreven en een aantal bosjes door de gemeente gekocht van de eerdergenoemde graaf de Marnix van Sint Aldegonde. Het Brabants Landschap kocht een groot gedeelte van De Vloeiweide. De zandpaden liggen bij de Achterste Rith en tussen de Raamschoorseweg en de Rithsestraat. Door achterstallig onderhoud, illegale kap en puinstort was de kwaliteit van de lanen en dreven ernstig aangetast. Om de landschappelijke en natuurwaarde weer op te krikken, kwam de gemeente met een herstelplan. Het Zandpadenplan, dat officieel ‘Project lanen en dreven De Rith’ heette, is tussen 1990 en 1994 uitgevoerd. Tegenwoordig worden de zandpaden driemaal per jaar geschaafd, opnieuw aangevuld en platgetrild.

In 1999 is het gebied wederom aangepakt: ”De zandpaden in De Rith krijgen een goede opknapbeurt en worden bovendien uitgebreid. Als het af is, ligt er een netwerk van paden, die de aansluiting vormen tussen de bebouwde stad en het natuurgebied. Het project is onderdeel van de herinrichting van het stroomgebied van de Weerijs. Het oude agrarische cultuurlandschap De Rith ligt ingeklemd tussen Princenhage en het natuurgebied De Pannenhoef en Vloeiweide. Het gebied bestaat uit zandbulten die door beekjes worden doorsneden, met als belangrijkste de Bijloop en de gegraven Turfvaart.

De gemeente wil er alles aan doen om het monumentale en voor Nederland unieke landschap te behouden en te versterken, door de verloren gegane waarden terug te halen. Het is dus geen optie om de zandpaden te asfalteren, zodat wij er twintig jaar geen omkijken meer naar hebben. Sterker nog; in het verleden zijn de paden half verhard door de gebruikers en bewoners, die daar met name bouwpuin voor gebruikten. Dat is allemaal verwijderd. De paden zijn compleet afgegraven en met nieuw zand aangelegd. De keuze voor dat nieuwe zand luisterde nog heel nauw, want het mag bij droogte niet verstuiven en bij regen geen modderpoel worden. De paden worden immers normaal gebruikt, ook door de boeren met hun zware machines. Het onderhoud om de paden bruikbaar te houden, is dus intensief (zeker als de military en de vierspanwedstrijden achter de rug zijn).

De paden in De Rith worden om ecologische redenen niet verhard, maar nog belangrijker is dat zandpaden een in Nederland snel verdwijnend erfgoed zijn. Gebieden als deze zijn daarom cultuurhistorisch belangrijk. Een probleem bij een gebied als De Rith is wel de tegenstrijdigheid van belangen. Het is van groot cultureel, ecologisch en historisch belang, maar wordt ook bewoond en gebruikt. Daardoor is er een continue strijd tussen het behoud en het gebruik. Zo zien de bomen er al anders uit doordat de vrachtwagens en landbouwwerktuigen die er langs rijden, in de loop der jaren groter werden. De bomen zijn nu dus hoger en smaller dan vroeger.

De gemeente probeert het gebied zo puur mogelijk te houden door nieuwbouw waar mogelijk tegen te gaan. De Beukenhof, de boerderij voor verstandelijk gehandicapten, en de stoeterij zijn de enige panden die er de laatste jaren zijn gebouwd. Als de herinrichting van het gebied achter de rug is, ligt er in De Rith een complete structuur van paden voor de extensieve recreatie. Dus ideaal voor wandelaars, fietsers en ruiters. De zandpaden krijgen aansluiting op de bestaande lanen en paden richting stad, waardoor de wandel- en fietsroutes een stuk logischer worden. Daarvoor moest wel grond worden aangekocht en geruild, wat een langdurend proces was. Door die grondruil worden alle agrarische actitiveiten wel rond de boerderijen geconcentreerd, wat als voordeel heeft dat er minder zwaar materieel over de paden hoeft” (aldus de gemeente in haar tijdschrift Stad Breda, maart 1999).

Terug naar boven

Literatuur

- In 1995 is een gedegen werk over deze streek verschenen, getiteld ‘Zwerven door De Rith’*1. Het behandelt de ontstaansgeschiedenis en ontwikkeling van de hele streek WZW en ZW van Breda. Tevens beschrijft het de rijke flora en fauna van het gebied*2 en de monumenten*3. Het beschrijft ook een fietsroute van 18 kilometer door De Rith.

*1 Door Peter de Jaeger, uitg. De Geus. ISBN 90-5226-272-1.
*2 Zo’n 70 soorten broedvogels, 16 soorten vlinders en 200 soorten planten!
*3 Zie bij Bezienswaardigheden.

Terug naar boven

Links

- Belangenorganisatie: - Wijkraad Buitengebied Breda Zuid-West is opgericht in 2005 om de belangen van het landelijke gebied van de gemeente in het zuidwesten te behartigen. Het gaat aldus de website van de wijkraad om het volgende gebied: "Liesbos, Lies, Effen, Overa, 't Hout en De Rith, en de Dr. Batenburglaan en Dr. Schaepmanlaan. Ruwweg ligt de grens in het noorden op de spoorverbinding Breda-Roosendaal. Het Oosten en Zuiden wordt begrensd door de gemeentegrenzen van Etten-Leur en Zundert (Rijsbergen). Het Westen door de Marrellen- en Overaseweg en de Dr. Schaepmanlaan en Dr. Batenburglaan. Via de Graaf Engelbertlaan en A16 keren we weer terug bij de eerder genoemde spoorlijn. Vermeld dient te worden dat de Dr. Batenburglaan en Dr. Schaepmanlaan tot het verzorgingsgebied van wijkraad de Heuvel behoorden. In goed overleg met het bestuur van de Heuvel en middels een schriftelijke enquête zijn deze lanen overgedragen aan het buitengebied waartoe ze naar onze mening ook behoren."

Reacties

(7)

Ben in bezit materiaal verkennersbeweging dr. Batenburglaan in Breda. Is materiaal van vóór 1940. Wil dit ter beschikking stellen. Tot welk stadsgedeelte hoorde deze laan?

Zoals u hier https://www.plaatsengids.nl/princenhage onder 'Statistische gegevens' kunt zien, omvatte de gemeente Princenhage, zoals die t/m 1941 bestond, alleen de dorpen Princenhage en Beek (beide met verder nog een aantal buurtschappen) (voor de annexatie van 1942 was er nog geen sprake van 'stadsdelen' op grondgebied van de gemeente Princenhage). De dr. Batenburglaan viel onder het dorpsgebied van - tegenwoordig stadsdeel - Princenhage, en daarbinnen werd het zoals hierboven onder Links omschreven tot de wijk(raad) Heuvel gerekend, en valt het tegenwoordig onder het werkgebied van de Wijkraad Buitengebied Breda Zuid-West.

Mijn opa, Adrianus Verschuren (ofwel "Boerke Verschuren" van het bekende café in het Ginneken) is in 1876 geboren op "de Rith, huisnummer 177". Kan iemand mij vertellen waar dat dan precies geweest is, bijvoorbeeld aan de hand van een oude kaart? Ik ben benieuwd...

Uw opa is dus een lokale beroemdheid, want dat café kent natuurlijk iedere Bredanaar. De Rith viel/valt onder Princenhage, maar dat heeft geen eigen heemkundekring. Omdat veel genealogen met de door u geschetste problematiek worstelen, omdat veel straatnamen, vooral in de buitengebieden, pas medio 20e eeuw zijn ontstaan, en een adres vroeger alleen werd aangeduid met een wijkletter of in uw geval de streeknaam en een huisnummer, en wat is dan de huidige locatie en bestaat dat pand dan nog?, hebben veel heemkundekringen 'omnummerlijsten' gemaakt met de oude adressen en wat dan het huidige adres is (voor een voorbeeld zie de laatste pagina's van dit artikel: https://dspace.library.uu.nl/bitstream/handle/1874/210762/vech_2006-02_1...).

Ik adviseer u derhalve contact op te nemen met een van de twee Bredase heemkundeverenigingen. Die beschrijf ik aan het eind van dit hoofdstuk: https://www.plaatsengids.nl/breda#geschiedenis (Engelbrecht van Nassau en De Oanjeboom).

Of anders natuurlijk het Stadsarchief, dat daar ook vermeld staat. Ik zie dat het Stadsarchief het een en ander over deze materie op hun site meldt, op https://stadsarchief.breda.nl/informatie/zelf-onderzoek-doen/huizenonder... : "Wijk- en huisnummers. De gemeente Breda kende tot 1897 een wijknummering, daarna een nummering per straat. Voor de omliggende gemeenten lag de overgang van wijk- naar straatnummering ná 1945. Bestonden huizen al voor 1810 dan kun je via de overzichten, van een wijknummer teruggaan naar het pondboeknummer van de Bredase huizen in de zeventiende en achttiende eeuw. De concordanties die wijk- en huisnummers (https://stadsarchief.breda.nl/collectie/bibliotheek/adresboeken-wijk-en-...) (en eventueel pondboeknummers) verbinden, vind je op de studiezaal en op onze website."
Met vriendelijke groet en succes gewenst met uw zoektocht, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Uw opa was een halfbroer van mijn oma Elisabeth Verschuren . De boerderij stond aan Bijloopweg 7.
De boerderij is ivm de aanleg van de HSL gesloopt.
Tot die tijd hebben er Verschurens gewoond in de boerderij

Dank voor uw reactie! Ik zal het dhr. Verschuren melden. Daar zal hij vast blij mee zijn!
Met vriendelijke groet, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Beste José en Frank, Hartelijk dank voor jullie reacties! Tot mijn schaamte moet ik bekennen dat ik de reactie van José pas onlangs onder ogen kreeg, omdat ik niet meer op plaatsengids.nl had gekeken... Jullie reacties helpen mij weer verder; heel leuk om te achterhalen waar de boerderij destijds stond. De halfzus van Boerke heb ik inmiddels in mijn stamboom gevonden, maar haar nabestaanden staan er nog niet bij.

Reactie toevoegen