Terug naar boven

Status

- It Heidenskip is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Súdwest-Fryslân. T/m 2010 gemeente Nijefurd. T/m 1983 viel het deels onder de gemeente Workum, deels onder de gemeente Hemelumer Oldeferd. De volledige voorgeschiedenis van laatstgenoemd deel luidt als volgt: Oorspronkelijk gemeente Hemelumer Oldephaert en Noordwolde. In 1812 over naar gemeente Koudum (naamswijziging), per 1-10-1816 over naar gemeente Hemelumer Oldephaert en Noordwolde (naamswijziging), in 1956 over naar gemeente Hemelumer Oldeferd (naamswijziging), in 1984 over naar gemeente Nijefurd, in 2011 over naar gemeente Súdwest-Fryslân.

- In vroeger tijden, toen It Heidenskip nog als buurtschap werd beschouwd, viel het deel onder Hemelumer Oldeferd deels onder Oudega en deels onder Nijega (dat tegenwoordig in Elahuizen is opgegaan).

- In atlassen en op plattegronden staat nog altijd een buurtschap De Hel, in het N van het dorp, in de bocht vlak na de Koaidyk. Hier stonden vroeger de boerderijen Grote Hel en Kleine Hel. Waarbij hel overigens stond voor 'moerassig, laaggelegen en/of uitgeveend land'. Van een buurtschap is volgens ons ter plekke echter geen sprake meer, d.w.z. de huizen aldaar liggen nu gewoon in de bebouwde kom van het dorp. - Artikel over de diverse 'Hemels en Hellen in It Heidenskip'.

Terug naar boven

Naam

Wel of niet ook nog een Nederlandstalige naam?
- Er zijn de laatste jaren op diverse plekken (o.a. op Wikipedia) discussies gevoerd over de schrijfwijze van deze plaats. Officieel is het zo dat per 1-12-1979 de toenmalige gemeenten Workum en Hemelumer Oldeferd de plaatsnaam It Heidenskip hebben vastgesteld (nadat zij voorafgaand per 1-8-1979 het gebied tot zelfstandig dorp hadden benoemd, zonder het nog een formele naam te geven). Kennelijk zonder tevens een Nederlandstalige variant vast te stellen (voorheen heette het dorp bijv. in het postcodeboek Heidenschap, overigens zonder voorvoegsel Het). En dat is bijzonder omdat verder alle plaatsnamen in de voormalige gemeente Nijefurd de Friese naam bovenaan hebben op het plaatsnaambord, met de Nederlandstalige naam eronder. Dit is de enige plaats in de voormalige gemeente Nijefurd die alleen een Friestalige naam op het plaatsnaambord heeft. Vóór de benoeming tot zelfstandig dorp viel het gebied deels onder de stad Workun en deels onder de dorpen Nijega en Oudega. Vanwege de verwarring die dat regelmatig opleverde, heeft Plaatselijk Belang aan de gemeenten verzocht om de nederzetting als dorp te erkennen met een formele plaatsnaam.

Dit soort gevallen van naamgevings-oneenduidigheid binnen 1 gemeente komt in Fryslân niet veel voor. Andere bekende voorbeelden zijn Nij Beets gem. Opsterland en De Knipe gem. Heerenveen, die eveneens als enige dorp in die gemeenten geen Nederlandstalige naam op het plaatsnaambord hebben, terwijl ze vroeger wel Nederlandstalige namen hadden (Nieuw Beets is in 1950 Nij Beets geworden en De Knijpe is in 1970 De Knipe geworden, tegelijkertijd met de wijziging van het eveneneens Heerenveense Nijehorne naar Nieuwehorne...).

- Overigens zijn de overige geografische namen met Heidenschap erin, kennelijk niet meegewijzigd: in de atlas Friesland 1:25.000 van ANWB en Topografische Dienst (2004) is namelijk nog sprake van een streek Het Heidenschap waar het dorp in ligt, en een Heidenschapsterpolder, en een Heidenschapstervaart en Oude Heidenschapstervaart. Zie ook het verslag van de discussie hierover in Trouw.

Spelling: foutje op de plaatsnaamborden
Volgens het postcodeboek en de gemeentelijke basisregistratie BAG (én taalkundig gezien) hoort het voorvoegsel van It Heidenskip met hoofdletter te worden geschreven. Op de plaatsnaamborden van de gemeente Nijefurd stond het echter met een kleine letter... Volgens Wikipedia zou de nieuwe gemeente Súdwest-Fryslân dit hebben verbeterd. Maar in ieder geval in 2014 hebben wij nog (een) plaatsnaambord(en) waargenomen met het fout gespelde lidwoord.

Oudere vermeldingen
1511 Heijdenscip, Heijdenscop, 1621 Heydenschap, 1718 It Heidenschip. Van oorsprong heette de oude woonkern Brandeburen, terwijl het Heidenschap de naam van de streek was. De huidige plaatsnaam voor het dorp is pas per 1-12-1979 vastgesteld, waarvoor zie de eerste alinea van dit hoofdstuk. Door de jaren heen is er het een en ander 'gerommeld' aan naamgeving en positionering van de plaatsnamen in deze omgeving. Kijk maar eens op Topotijdreis.nl en zie een voorbeeld ervan elders op deze pagina.

Naamsverklaring
Heidenschap is een oude naam voor de streek en betekent letterlijk 'wild begroeid land'. Het Middelnederlandse heidijnscap heeft in noordelijk Nederland de betekenis 'buurschap, die een heide gemeen heeft'.(1)

Carnavalsnaam
Tijdens carnaval heet It Heidenskip Ljeppersgat. Het is een van de plaatsen waar het fierljeppen oftewel polsstokvérspringen, fanatiek wordt beoefend. Ze zijn er diverse keren wereldkampioen mee geworden.

Terug naar boven

Ligging

It Heidenskip ligt ZO van de stad Workum, NO van het dorp Koudum en NW van het dorp Balk.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 heeft It Heidenskip 11 huizen met 58 inwoners onder de gemeente Hemelumer Oldeferd (waarvan 3/17 onder Oudega en 8/41 onder Nijega) en 18 huizen met 125 inwoners onder de gemeente Workum. Totaal dus 29 huizen met 183 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 140 huizen met ca. 340 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Historische geografie
Het Heidenschap was en is de naam van het omvangrijke buitengebied tussen Workum en De Fluezen (voorheen: Fluessen). In de 19e eeuw ontstaat er de lintbebouwing Brandeburen aan de Heidenskipter Feart (voorheen: Heidenschapstervaart). Later ontstaat ook een lintbebouwing haaks hierop, aan de Heidenskipsterdyk. Oorspronkelijk viel het gebied deels onder de stad en gemeente Workum, en deels onder de aan de andere kant van De Fluezen gelegen dorpen Nijega en Oudega, gemeente Hemelumer Oldeferd. Omdat dit nogal eens verwarring opleverde, heeft Plaafselijk Belang in de jaren zeventig aan de gemeenten gevraagd om van het hele gebied één zelfstandig dorp te maken. Dat is in 1979 toegekend, onder de naam It Heidenskip. Zie verder het hoofdstuk Naam.

Kerkelijk
Het Heidenschap heeft meerdere kerken gehad. De oudste is de Sint Ursulakerk, gebouwd in 1389. Het verhaal doet de ronde dat dit/hier een klooster zou zijn geweest (waarvoor zie ook de hierna vermelde studie), maar het was een kerk, met de kerktoren tussen twee andere gebouwen in, en een toegangspoort. Later is de kerk vervangen door een boerderij, die de naam droeg van de kerk. In 1884 is deze vervangen door een nieuwe - thans rijksmonumentale - boerderij, die dezelfde naam kreeg. In de 19e eeuw kwamen er twee kerken: een Baptistenkerk en de Hervormde Kerk. Die laatste was opgericht wegens de komst van de andere kerk. De Baptistenkerk was opgericht in een timmerschuur. In 1903 werd het de Gereformeerde kerk. Kerkelijk kwam Het Heidenschap in 1902 geheel onder Workum te vallen. In 2004 is de protestantse gemeente in het dorp zelfstandig geworden, sindsdien Protestantse Gemeente It Heidenskip geheten.

Hemels en Hellen in It Heidenskip
"Mensen die van buiten het dorp komen, hebben altijd veel aardigheid aan deze plaatsnaam. Als hen verteld wordt dat er in dit dorp wel drie 'Hemels' zijn en dat de Heidenskipsters tot halverwege de jaren negentig hun boodschappen in 'de Hel' deden, zijn ze al helemaal met stomheid geslagen. De bekendste van de Hemels en Hellen is de Grote of Rode Hel, tegenwoordig gewoon 'de Hel' genoemd. Over de naam de Hel is door verscheidene schrijvers heel wat nagedacht en gefantaseerd. Sommigen wilden hebben dat de naam zou afstammen van het oude heidense geloof, "dat in eene der 'diepe' waterpoelen den ingang naar de plaats der verschrikking zag" (Johan Winkler). Anderen dachten aan de uitspraak van een grapjas, die bij het zien van de eerste rodepannenschuur uitriep: "Het lijkt wel een hel!" (ds. Siemelink), of dat de naam "Hel" een verbastering zou zijn van het Oudfriese woord 'hil' (hoogte), "...hij kan ook uit andere, misschien toevallige oorzaken zijn voortgekomen" (ds. Siemelink). Dr. Schönfeld dacht dat de naam "hel" of "hol" juist de betekenis had van laag drassig land. Oepke Santema dacht meer aan een term uit de vervening, waar de stroken waar de turf op te drogen stond, "hellen" werden genoemd.

Tot de eeuwwisseling (1900) heeft op deze plaats de "Zathe de Hel" gestaan, die er in 1658 al moet hebben gestaan. Het was met zijn 211 pondemaat in de 19e eeuw een van de grootste van It Heidenskip. Later werd het ook nog een "bier- en koffiehuis" met de naam "De Uitspanning", waar de reizigers de paarden moesten uitspannen omdat het grintpad, dat in Workum begon, hier eindigde. Tegenwoordig is de Hel een buurtje met vier gezinnen, een berg en het nog niet zo lang geleden gesloten kruidenierswinkeltje en de foeragehandel van de firma Van der Wal.

De Kleine Hel bestaat niet meer. Het huisje, een restant van een boerderij, is in 1907 afgebroken. De plek waar het huisje heeft gestaan werd, tot het tijdens de ruilverkaveling bij een ander stuk werd gevoegd, "Tsjerk syn pôle" genoemd, met aan de zuidwestkant "Tsjerk syn stek" en aan de noordoostkant "Tsjerk syn hikke". De "hikke" staat er nu nog. De laatste bewoner was namelijk Tjerk Alberts de Jong (1848-1934), door de Heidenskipsters Gekke of Bange Tsjerk genoemd. Hij woonde daar eerst met zijn moeder Teatske de Jong-Huitema. Teatske was al jong weduwvrouw geworden en was net als haar zoon mensenschuw. In mei 1894 kwam een familielid aan de deur, om eens te zien hoe het met de twee zonderlinge figuren ging. Hij werd er door Tjerk eerst niet binnengelaten. Na lang praten deed Tjerk de deur open. De bezoeker trad de woning binnen en vond Teatske... ze was al gestorven. Toen hij dat aan Tjerk vertelde, zei Tjerk: "Dan is ze al drie weken dood, want in geen drie weken wilde ze koffie hebben!"

Sinds die tijd woonde Tjerk helemaal alleen, hij sprak met geen mens dan alleen met de winkelman en de bakker. Geen mens zag hem ooit buiten. Alle afval bleef binnen terwijl de ratten bij hem van de tafel aten. Tjerk leefde van de landhuur en zat goed bij kas. Dat laatste was algemeen bekend. In de nacht van 28 op 29 januari 1905 werd hij door twee Workumers bestolen van een grote hoeveelheid goud en zilver en zo'n drieduizend gulden. Dat gebeuren gaf in het hele land heel wat sensatie en de kranten schreven mooie verhalen over "onnoozele Tjerk in It Heidenskip". In juli 1907 is Tsjerk naar het Sint Gertrudisgesticht in Workum gebracht.

In dezelfde nacht, toen Tjerk werd bestolen, werd in de Hemel aan de Folkemar (de grote inham van het Zandmeer) een jongetje geboren: Robertus (Bertus) Ketelaar. In de Hemel heeft ook nog een "muoike Hâns" gewoond, ze woonde in een theebus. De Hemel bestond toen nog uit een boerderij en een paar theebussen, dat zijn huisjes met een dak, die op een punt uitlopen. Na 1909 is de boerderij afgebroken en de oude huisjes zijn weggespoeld. Op de plek van de boerderij staat nu nog een vakantiewoning. Misschien omdat er bijna niets meer van de Hemel overgebleven is, wordt dit plekje tegenwoordig ook wel "Nullegea" genoemd.

In 1774 lag in deze omgeving een stuk land van 7 pondemaat dat "Radbodus Hemelrijck" genoemd werd. Ook in een stuk uit 1655 komt de naam al voor, daar heet het "het Hemelrijck". De naam "de Hemel" is waarschijnlijk een verbastering van "Himrik", het ligt namelijk in de omgeving van de Zuider Hemmen.

Aan de zuidkant van de Wijde Luts tussen de Heidenskipsterdyk en de Heidenskipsterfeart ligt een buurtje dat voorheen ook wel de Hemel genoemd werd, omdat hier, net als in de Hel, ook een café stond: "Landzicht". Het lijkt misschien een wat vreemde plek voor een café, maar 150 jaar geleden moesten de reizigers hier met een bootje over, omdat de Wijde Luts toen nog niet was drooggelegd. Het was voor hen een mooie gelegenheid om hier eventjes aan te steken en uit te rusten. De laatste kastelein was Tjeerd Beekema. Hij heeft in 1910 tussen het bestaande café en de arbeiderswoning een nieuw café laten zetten. De naam "de Hemel" wordt nu niet meer voor dit buurtje gebruikt, het wordt nu "it Julianabuertsje" genoemd.

Dan is er ook nog een haventje dat it Hemeltsje wordt genoemd. Het is een inham van de Fluessen bij de boerderij van Camping Zomerland. De historie van deze naam is nog niet zo oud. Toen het skûtsjesilen van de SKS nog aan de Heidenskipster wal plaats vond, wist de bekende schipper Sytse Sietema van Eastermar deze inham al te vinden. Deze toen al oude schipper, die een dag voor de hardzeildag met zijn scheepje aankwam, ging altijd helemaal te voet naar de winkel in de Hel om boodschappen te doen. Had hij de boodschappen gedaan, dan zei hij "Nou, dan ga ik nu weer naar mijn Hemeltsje...". Op die manier ontstond de naam "it Hemeltsje"." Aldus Gerrit Twynstra op de site van Warkums Erfskip.

Voor nadere informatie over de geschiedenis van dit dorp kun je terecht bij de volgende site, literatuur en een museum:

- Verhalen en foto's van It Heidenskip in vroeger tijden.

- Het boek 'De Heidenskipster molen fan eartiids' (Willem D. Hengst, 2002) is een beschrijving van de ca. 30 molens die er ooit in It Heidenskip hebben gestaan en de vele verschillende polders die zij bemaalden.

- De studie 'Een heilige in It Heidenskip. Een volmiddeleeuwse veenontginning onder de klokslag van Sint Ursula' (door Gilles de Langen en Hans (J.A.) Mol), is verschenen in het boek 'Fragmenten uit de rijke wereld van de archeologie. Opgedragen aan Ernst Taayke bij zijn afscheid als beheerder van het Noordelijk Archeologisch Depot in Nuis' (2018), en is via de link ook online te lezen (pag. 173-186). Een citaat uit de inleiding: "In 2014 raakten wij los van elkaar betrokken bij een zandstenen sarcofaagfragment dat eerder in de omgeving van Workum was gevonden. Een artikel in het Friesch Dagblad van 11 april van dat jaar maakt melding van de vondst en de overdracht. De vondst was al gedaan in 1989; melkmachinevertegenwoordiger Hessel Bouma uit Scharnegoutum was erbij toen bij de aanleg van een nieuwe ligboxenstal een bijzonder stuk steen werd gevonden in It Heidenskip, ter hoogte van Ursuladijk nr. 5. Hij mocht de steen meenemen, als hij de zaak maar geheimhield. Gevreesd werd dat ophef erover de voortgang van de bouw in gevaar zou brengen. Kort na de voltooiing van de stalbouw meldde Bouma het tevoorschijn komen van de steen alsnog, en wel bij Stichting Alde Fryske Tsjerken. Toen dit niet tot nader onderzoek leidde, besloot hij de zaak te laten rusten; het zerkfragment kreeg een plek in zijn tuin te Scharnegoutum.

Vijfentwintig jaar later, in 2014, las Bouma in het tijdschrift van genoemde stichting een artikel over zandstenen sarcofagen. Hij besloot zijn stuk opnieuw aan te melden. Directeur Gerhard Bakker van Stichting Alde Fryske Tsjerken nam contact op met de eerste auteur, die als provinciaal archeoloog oordeelde dat de vondst van waarde was en bij voorkeur in het Noordelijk Archeologisch Depot diende te worden opgeslagen. Daarmee kwam Bouma’s steen onder de hoede van depothouder Ernst Taayke. Omdat de vondst verband kon houden met het vermeende Sint-Ursulaklooster dat volgens de overlevering aan de huidige Ursuladijk in It Heidenskip had gestaan, werd de tweede auteur als kloosterdeskundige om commentaar gevraagd. Die was er echter zeker van dat dat Ursulaklooster nooit had bestaan. Volgens hem was de steen waarschijnlijk afkomstig van het kerkhof van een allang verdwenen parochiekerk.

Toen hij eind augustus 2017 een bezoek bracht aan Museum Warkums Erfskip, moest hij echter vaststellen dat zijn uitspraak in de krant de mythe niet uit de wereld had geholpen. Nog steeds kan elke bezoeker daar lezen dat in It Heidenskip ooit een Sint Ursulaklooster heeft gestaan. In de bijbehorende vitrine bevindt zich een doos met menselijke resten, die begin jaren zeventig ten oosten van de boerderij op nr. 5 opgegraven zijn door Hans Miedema, volgens de Leeuwarder Courant indertijd een tienjarige jongen die woonde aan de Ursuladijk. Het betreft een paar botfragmenten en de overblijfselen van ten minste twee schedels. Bij navraag toonde Warkums Erfskip zich bij monde van Hans Speerstra bijzonder behulpzaam met het verstrekken van nadere gegevens over deze en andere vondsten. Ook bij het graven van een vaart tussen de Luts of Ursulagracht en Ursuladijk nr. 5 bleken menselijke botten te zijn gevonden.

Warkums Erfskip gaf ook de resultaten vrij van het 14C-onderzoek dat op haar verzoek in 2014 door de Rijksuniversiteit Groningen aan een van de kiezen was verricht. Het had een datering tussen 1030 en 1189 opgeleverd. Hiermee had Warkums Erfskip een waardevolle voorzet gegeven voor een vervolgstudie. Uit de relatief vroege datering kan worden afgeleid dat het menselijk botmateriaal nooit van een kloosterhof afkomstig kan zijn, al was het maar omdat de oudste kloosters van Friesland eerst van na 1132 dateren en zeker niet in ontginningsgebieden zoals It Heidenskip waren gevestigd. Dit versterkt dan weer het vermoeden dat de botresten en het sarcofaagfragment niet uit een klooster maar uit een kerkhof van een parochiekerk komen, die dan aan Sint Ursula gewijd moet zijn geweest. Maar als dat zo is, hoe zijn dan de stichting én de vroege verdwijning van deze kerk te verklaren?" Hoe dit spannende verhaal verder gaat, kun je lezen onder de link.

Museum 'Skerven fan 'e Skar'
"Van 1741 tot 1865 staat op de zuidpunt van de Skar bij It Heidenskip een boerderij genaamd De Wolvetinte, met een bijzondere ligging door een eigen insteekhaven, een vijver en een molen aan het meer de Fluessen in de Zuidwesthoek van Friesland. De boerderij is vernoemd naar de punt land op de hoek waar de Fluessen een knik maakt, 'de Wolvehoeke'. Het woord 'tinte' komt waarschijnlijk van timpe, ook wel verbasterd tot tippe, een puntig stuk land. De familie De Wolff die hier in 1753 komt wonen heeft de naam van de plaats 'de Wolvehoeke' gekregen waar de boerderij staat.

Op 3 februari 1825 steekt er een zware storm met onweer op. Het bar slechte weer houdt aan tot 5 februari. Op verscheidene plaatsen langs de Zuiderzee en de Wadden breken de dijken door, waardoor grote delen van met name Friesland en Overijssel onder water komen te staan. Op 4 februari begeven de zeedijk en slaperdijk bij het Workumer Nieuwland het eveneens, waardoor 'De Wolvetinte' wordt getroffen door een stormvloed. De boerderij raakt deels of geheel afgebrand. Hylke Speerstra schrijft: "De storm huilt met lange uithalen... de wind giert door het gebinte... een allesverblindende bliksemschicht, onmiddellijk daarop een oorverdovende donderslag... golven met hier en daar meetollende, glinsterende ijsschotsen rollen op het voorhuis af..." Hylke Speerstra brengt deze periode in zijn boek 'De Oerpolder' tot leven. Ook boerderij 'De Wolvetinte' speelt hierin een grote rol. Feit en fictie komen bij elkaar over het zware bestaan van de boerenbevolking in de polders van It Heidenskip.

De voor die tijd grote 'kopromppleats' (22 x 32,5 m) met het vooreind richting Fluessen moet nadien voor een groot deel opgelapt worden. Op 'De Wolvetinte' is nog tot 1861 geboerd. De boerderij wordt in oktober 1865 verkocht voor afbraak. In 1865 wordt er een nieuwe boerderij gebouwd 500 meter noordelijker, dit is de huidige boerderij 'De Wolvetinte' op Skar 4 in It Heidenskip. In 2011 en 2012 verandert door werkzaamheden een landbouwpolder aan de Skar in een natuurpolder. Dit stuk land ligt aan de boorden van de Fluessen in de Zuidwesthoek van Friesland. In het afgegraven land komen sporen aan het licht van de oude boerderij 'De Wolvetinte'. Amateurarcheoloog Auke Bult wordt in mei 2012 door omwonenden ingeseind. Dit resulteert in een 4 maanden durende 'verkenning' samen met archeologiestudent Wytze Stellingwerf door een bijzondere geschiedenis aan de randen van de Fluessen.

De familie De Wolff leidde een welvarend leven op de boerderij in de Heidenskipster polder. Dit blijkt uit de ontdekking van een veelvoud aan materiaal uit de 18e en 19e eeuw zoals gewoon gebruiksaardewerk, prachtig beschilderde Makkumer en Harlinger schalen, bijzonder glaswerk en porselein. Ooit is er gedronken, gegeten en gepronkt of anders met het gevonden materiaal door de in het bekende boek 'De Oerpolder' weer tot leven gekomen familie De Wolff! De reis door de tijd met een verscheidenheid van wetenswaardigheden zoals de ontginning uit de periode 900-1300 van het veen naar landbouw, wordt tevens in 2012 zichtbaar. De afgraving van de plek bracht verschillende sporen van menselijke activiteit en vele vondsten uit het verleden aan het licht. Tussen 2012 en 2015 zijn onder grote belangstelling verschillende lezingen en kleine tentoonstellingen over de archeologische vondsten in de regio gepresenteerd. In 2016 is er een laatste grote tentoonstelling 'Skerven fan 'e Skar' georganiseerd in de Waag in Workum. - Zie hier de zeer informatieve, rijk geïllustreerde tentoonstellingscatalogus. 'Skerven fan 'e Skar', sporen en vondsten, daterend vanaf circa 1000 jaar terug tot in het derde kwart van de 19e eeuw, liggen na de laatste grote tentoonstelling in Workum in dozen in museum 'Het Bakkerswinkeltje' te Molkwerum... Het materiaal is in beheer van amateurarcheoloog Auke Bult.

Het is 2019... Voor natuurgebied 'De Wolvetinte' zijn er regelmatig groepen en belangstellenden waar een rondleiding voor wordt gegeven. Van de unieke opgraving in It Heidenskip is tot 29 juni 2019 enkel nog wat te vinden op internet... Sinds augustus 2017 zijn Harry van der Velde en Tryntsje van der Wal de trotse bewoners van de imposante en robuuste boerderij 'De Wolvetinte' op Skar 4. Al geruime tijd wordt er niet meer geboerd op de boerderij en zo staat dan ook het melktanklokaaltje uit de jaren '80 al een aantal jaren werkloos tegen de grote boerderij 'geplakt'. Bij Harry en Tryntsje ontstaat het idee om het melktanklokaaltje geschikt te maken om de 'Skerven fan 'e Skar' voor belangstellenden weer tentoon te stellen. Met veel enthousiasme zijn de dozen van zolder gehaald! 'Skerven fan 'e Skar' zijn in de Skar gevonden en verworven... Per 29 juni 2019 terug op 'De Wolvetinte'. Museum 'Skerven fan 'e Skar' (Skar 4) is Het gehele jaar vrij toegankelijk vanaf 10.00 uur." (bron: dorpssite)

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

Dorpsvisie
- Dorpsvisie 'It Heidenskip, moai sa!' (2006). "Eigenlijk is ons dorp, ooit betiteld als “Streek fan lân, wyn en wetter”, meer een uitgestrekte, dunbevolkte landstreek dan een dorp. Fraai gelegen aan de Fluessen, tussen Workum en Koudum, op een steenworp afstand van het Gaasterland, is in dit typisch Friese stukje land een perfecte symbiose ontstaan tussen het traditionele en moderne boerenleven, de prachtige Friese natuur en mensen die zich hier hebben gevestigd vanwege de rust en openheid van deze gemeenschap.

It Heidenskip is een oase van rust en ruimte in de jachtige wereld om ons heen; ‘s avonds is het er nog echt stil en donker en de drukte en de stress van het hedendaagse bestaan lijken hier ver weg te zijn. De belangen van de inwoners worden behartigd door de "Feriening foar Doarps- en Streekbelang”. Deze vereniging bestaat in 2006 zestig jaar en heeft onder meer als taak het overleggen met de gemeente over zowel technische als beleidsmatige zaken.

Deze dorpsvisie is opgesteld om de belangen van alle inwoners van It Heidenskip beleidsmatig zo goed mogelijk te kunnen behartigen en moet worden gezien als een werkdocument voor Dorps- en Streekbelang, zodat deze zelf actiepunten kan oppakken en gericht kan reageren op plannen van gemeentelijke en provinciale overheden. Deze dorpvisie is gemaakt door een werkgroep van twaalf personen, waarvan twee bestuursleden van Dorps- en Streekbelang. De basis vormen keukentafelgesprekken in het najaar van 2005, waaraan ruim 25 procent van de inwoners heeft deelgenomen. Ook de jeugd is hierbij betrokken door de onderwerpen van de keukentafelgesprekken in de verschillende jeugdcaravans te bespreken. Voor de keukentafelgesprekken is gebruik gemaakt van werkbladen van de Feriening Lytse Doarpen, waardoor in alle groepen dezelfde onderwerpen in dezelfde volgorde zijn besproken. De verslagen daarvan zijn door de werkgroep verder uitgewerkt en in concept ter becommentariëring in de Buurtsbode gepubliceerd. De reacties en opmerkingen zijn door de werkgroep beoordeeld en zoveel mogelijk in de definitieve tekst verwerkt."

- Ontwerp-Bestemmingsplan It Heidenskip (2013).

- Basisschool De Brêge is kennelijk in 2013 gesloten en gefuseerd met It Finster in Workum. Verdere inhoudelijke informatie kunnen wij daar vooralsnog niet over vinden.

- De familie Kuiper uit It Heidenskip heeft in 2015 een bijzondere stier gefokt, die door de internationale vakpers wordt geroemd omdat hij hoogpresterende dochters voortbrengt: de Heidenskipster Beart. - Hier vind je er nog een artikel over, en hier nog een, en hier nog een, en hier nog een, en hier een filmpje waarin enkele dochters van de Heidenskipster Beart worden geshowd en zo te zien ook gekeurd door een jury.

Kavelruil
Siebren Sipkema was werkzaam als inseminator en hielp andere boeren met het opstarten van de melkrobot, maar wilde zelf ook graag boer worden. Toen hij hoorde dat Pieter Tjalma aan de Koaidyk in It Heidenskip een opvolger voor zijn bedrijf zocht, gingen de twee in maatschap en sinds 2015 woonde Sipkema met zijn gezin op de boerderij. Het bedrijf bood echter geen mogelijkheden om te groeien; de bedrijfsgebouwen waren verouderd en om nieuw te kunnen bouwen was uitbreiding en meer grond nodig. Dat kon hier niet. Daarom wilde Sipkema het bedrijf ergens anders voortzetten. Hij heeft een bestaande locatie in Workum overgenomen. Dankzij een slimme kavelruilconstructie zijn velen in het dorp wijzer geworden van zijn verhuizing.

Aan de Koaidyk wonen vrijwel alleen melkveehouders, die hun bedrijf de afgelopen jaren hebben uitgebreid met grond die vrijkwam van stoppende collega's. Daardoor was de verkaveling niet bepaald optimaal: nogal versnipperd, niet altijd aaneengesloten met het huiskavel, wat veel extra verkeersbewegingen tot gevolg had. Sipkema bedacht daarom samen met een vijftal collega's aan de Koaidyk een mooie win-win deal: omdat een koper van zijn boerderij-met-grond ook niet zou kunnen uitbreiden, hebben de collega's gezamenlijk zijn boerderij aangekocht en vervolgens verkocht aan een jong stel uit het dorp.

De 41 hectare grond van de boerderij van Sipkema is ingezet om door een kavelruil, samen met percelen elders in It Heidenskip, de kavels van de vijf boeren aan de Koaidyk zodanig te reconstrueren dat de boeren deels konden uitbreiden, en deels hun kavels nu dichter aan huis hebben, hun huiskavel hebben kunnen vergroten. De kavelruil is ook nog uitgebreid met het nieuwe bedrijf van Sipkema in Workum en daaraan gelinkte bedrijven. Zo liep de hele kavelruil uiteindelijk helemaal tot aan Ferwoude. Volgens agrarisch makelaar Marten Groothof, die het hele traject heeft begeleid, is het "een kavelruil zoals een kavelruil bedoeld is": dankzij de in 2019 afgeronde kavelruil is het aantal verkeersbewegingen afgenomen en hebben vijf melkveehouders een grotere huiskavel gekregen, wat positief is voor de beweiding. Met als start de 41 hectare van Sipkema, is uiteindelijk in It Heidenskip 95 hectare van eigenaar verwisseld en besloeg de hele kavelruil 160 hectare met drie bedrijfslocaties en een woonhuis.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- It Heidenskip heeft 5 rijksmonumenten, zijnde molen De Snip, windmotor de Skarmolen, een paaltjasker, en boerderij St. Ursula (Ursuladyk 3) met bijbehorend zomerhuis, beide uit 1884.

- Hervormde (PKN) kerk (Brânburren 18). In 1886 gebouwde rechtgesloten zaalkerk met één dwarsarm en een geveltoren, bekroond door een ingesnoerde spits. De aan de achterzijde aangebouwde consistorie is in 1913 tot stand gekomen. Eenvoudig traditioneel interieur met kansel en dooptuin tegenover de dwarsarm. Het orgel is in 1910 gebouwd door de firma Bakker & Timmenga (Leeuwarden). In 1946 hebben zij het orgel gerestaureerd. De kerk valt onder de Protestantse Gemeente It Heidenskip.

- De voormalige Gereformeerde kerk (Heidenskipsterdyk 28) dateert uit 1915. De kerk is in 1985 aan de eredienst onttrokken en verbouwd tot woonhuis.

- Molen De Snip (Heidenskipsterdyk 1) is een achtkante windmolen van het type grondzeiler. De functie is poldermolen. De molen is in 1977 gerestaureerd. Daarbij is gebruikgemaakt van de bovenas van de Kolthofpoldermolen in Oosterbierum, die in 1972 is omgevallen. De landschappelijke waarde van de molen is zeer groot. De vijzel van de molen raakte in 2009 defect. Nadat de vijzel in 2010 is vervangen, is De Snip weer in staat de polder zelfstandig te bemalen. De molen is in beheer bij Molenstichting Súdwest-Fryslân. De molen is te bezichtigen als hij draait en op afspraak.

- Tjasker It Heidenskip (Heidenskipsterdyk 31) is een maalvaardige paaltjasker, in 1915 gebouwd door de Gieterse molenmaker J. Dijksma. De molen is in 1977 gerestaureerd. Het is de enige Nederlandse tjasker die voor 1960 is gebouwd en niet is verplaatst. Ook deze molen is in beheer bij Molenstichting Súdwest-Fryslân.

- De Skarmolen (Fries: De Skarmole) (Skar 3) is een maalvaardige Amerikaanse windmotor van het type Herkules Metallicus, gelegen ZW van It Heidenskip, aan de Fluessen. Hij is rond 1920 geplaatst voor de bemaling van polder De Vooruitgang, als vervanger van een traditionele windmolen. De windmotor is geleverd door R.S. Stokvis & Zn te Rotterdam en vervaardigd in de Vereinigte Windturbine Werke AG in Dresden. In 1999 schonken de toenmalige eigenaren de molen, die toen in vervallen toestand verkeerde, aan Molenstichting Nijefurd. Deze heeft hem laten restaureren, waarna hij in 2002 opnieuw in gebruik is gesteld. De Skarmolen kan op verzoek worden bediend. Ook deze molen is in beheer bij Molenstichting Súdwest-Fryslân.

- Stelpboerderij St. Ursula (Ursuladyk 3) uit 1884 is een rijksmonument en staat op de plaats van de eerste kerk in dit gebied (waarvoor zie het hoofdstuk Geschiedenis). De grote, hoge melkkelder aan de koele noordoostzijde van het voorhuis is typerend voor de boerderijbouw uit de tijd van de overgang van de zuivelbereiding van de boerderij naar de fabriek. De boerderij is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang: als bijzondere uitdrukking van een culturele en sociaal-economische ontwikkeling; vanwege de hoogwaardige esthetische kwaliteiten; vanwege de ornamentiek; vanwege de samenhang tussen het exterieur en de interieuronderdelen; als hoofdonderdeel van een complex dat cultuurhistorisch van nationaal belang is; vanwege de situering, verbonden met de historische en sociaal-economische ontwikkeling van de streek; voor het aanzien van de streek; vanwege de architectonische gaafheid van het exterieur en het interieur; in relatie tot de structurele en visuele gaafheid van de landschappelijke omgeving. Het bijbehorende zomerhuis, eveneens uit 1884, is een apart rijksmonument.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- Toneelvereniging 'Yn it oare fel' brengt jaarlijks een nieuw stuk op de planken.

- In 2008 hadden Folkert en Antje Jellesma bedacht om een loop in het dorp te organiseren. Zij hebben een sportzaak in Sneek, Bij Folkert Outdoor & Running, en wilden wel eens een activiteit voor hardlopers organiseren. Het werd de Oerpolderloop (op een zondag eind februari, in 2020 voor de 12e keer) en dat was meteen een groot succes. Dankzij de medewerking van veel vrijwilligers uit het dorp slaagde men erin een mooie loop te organiseren, een uitdaging, die de bijnaam "de Helse loop door It Heidenskip" kreeg. De 3e editie dreigde er niet te komen omdat Antje en Folkert er niet genoeg tijd meer voor konden vrijmaken. Gelukkig heeft SV Friesland de organisatie sindsdien overgenomen, nog altijd met medewerking van vele vrijwilligers uit het dorp.

De Oerpolderloop is een hardloopwedstrijd over ruim 14 kilometer door It Heidenskip en omgeving, genoemd naar het boek ‘de Oerpolder’ van Hylke Speerstra. Sinds enkele jaren is er ook een afstand van 7 kilometer mogelijk. De route gaat over autoluwe wegen en geeft een goed beeld van de uitgestrektheid van het buitengebied van dit dorp. Sinds 2018 is de route iets aangepast, zodat het ‘Oerpoldergevoel’ nog meer tot zijn recht komt. Ook het keerpunt op de 7 kilometer is speciaal. Traditioneel aan de Oerpolderloop is de ‘oersop’ die door inwoners van het dorp wordt gemaakt. Na afloop is deze snert voor zowel de deelnemers als de supporters te koop in dorpshuis It Swaeigat. De organisatie van de loop is in handen van SV Friesland. De vrijwilligers van deze vereniging zorgen onder meer voor de inschrijving, het parcours en de tijdwaarneming en worden op de route bijgestaan door vrijwilligers uit het dorp.

- In mei is er jaarlijks een wandeltocht ('rintocht') door de omgeving, met na afloop een barbecue.

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- Expeditie Oerpolder is een mooie fietstocht van Workum naar It Heidenskip, die ondersteund wordt door een app met de route en verhalen uit het te bezoeken gebied, waar je al fietsend naar kunt luisteren. Het project Expeditie Oerpolder is ontwikkeld in het kader van Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad 2018, door documentairebureau Het Fotogenieke Geluid in samenwerking met Museum Warkums Erfskip. In het radioprogramma Buro de Vries op Omrop Fryslân was op 26 mei 2019 een mooie eportage te horen over Expeditie Oerpolder. Verslaggever Geartsje de Vries fietste de tocht samen met Heidenskipper en 'dorpsencyclopedie' Gerrit Twijnstra. De reportage is via de link online te beluisteren.

- Fiets-/wandelroute Toerpolder.

- Zou je zelf weleens willen fierljeppen? Dat kan! Fierljepforiening It Heidenskip brengt je (van april t/m september) graag de kneepjes van het vak bij. Neem voor de zekerheid wel extra droge kleding mee... Nadere informatie op de site van de Fierljepforiening.

- In 2013 is bij It Heidenskip het nieuwe natuurgebied Wolvetinte gerealiseerd. Het gebied ligt aan de noordoever van de Fluessen. Het natuurgebied is ontstaan door het naar achteren leggen van de kade rond de Aent Lieuwespolder. Hierbij zijn de oevers hersteld en is de waterkwaliteit verbeterd. Het gebied wordt beheerd door de lokale agrarische natuurvereniging Fûgelûntwyk.

Fûgelgebiet
"It Heidenskip en Bloeiende Bermen zijn de winnaars van de Samen voor Biodiversiteitsprijs 2020. Deze prijs, die het Deltaplan Biodiversiteitsherstel samen met het Wereld Natuur Fonds in maart 2020 voor de eerste keer heeft uitgereikt, waardeert projecten waarin boeren en particulieren samenwerken aan herstel van de biodiversiteit. De twee prijswinnaars kregen elk een cheque van €25.000 om hun projectideeën te realiseren. Ysbrand Galama nam de prijs in ontvangst namens het duurzame vogelgebied dat rondom het dorp is gerealiseerd. Dorpelingen en boeren werken hier samen aan het verbinden van diverse weidevogelgebieden door een bloemrijk en open landschap, waar insecten en vogels zich thuis voelen. “Inspirerend, omdat iedereen meedoet en activiteiten en effecten goed zichtbaar zijn”, aldus de jury. “Dit is een eigenstandig project dat ook voor andere gebieden laat zien, dat je met een overzichtelijke investering heel veel biodiversiteitswinst kunt realiseren.”

Stimuleringsprijs voor samenwerking. De Samen voor Biodiversiteitsprijs stimuleert samenwerking tussen boeren en particulieren om de biodiversiteit in het gebied waarin zij wonen en werken te versterken. Aldus sluit deze prijs aan bij de doelstelling van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel om concrete projecten te steunen van partijen die vanuit een gebiedsgerichte aanpak samenwerken aan herstel van biodiversiteit. Zo willen de partners en supporters van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel laten zien hoe de biodiversiteit herstelt als alle betrokken partijen in een bepaald gebied vanuit een gemeenschappelijke ambitie samenwerken. Dit moet ook leiden tot best practices die vervolgens in andere gebieden kunnen worden toegepast." - Op deze Twitterpagina houden ze je op de hoogte van de mooie flora- en fauna-ontwikkelingen in Fûgelgebiet It Heidenskip.

Terug naar boven

Literatuur

- Het boek 'De Oerpolder. Het boerenleven achter de dijken' is een historische roman van oud-hoofdredacteur van de Leeuwarder Courant Hylke Speerstra uit 2006 over het dorp It Heidenskip. "Het Heidenschap, een moerassig gebied in Zuidwest-Friesland, is door de eeuwen heen ontworsteld aan de zee. Tot de 19e eeuw stond het gebied ’s winters veelal onder water en was het ’s zomers grasland. In deze oerpolder vestigde zich een boerenbevolking die met veel geploeter het land tot vruchtbare grond omtoverde en het gebied goed ging bedijken. Hylke Speerstra brengt dit platteland en zijn bewoners tot leven. Hij diepte familiegeschiedenissen op aan de hand van documenten van instanties en privédagboeken. Wie waren die mensen, die niet bang waren om meters onder de zeespiegel te gaan wonen, op een stuk land ndat meer dan eens teruggewonnen werd door de zee? Wat verbindt moderne Nederlanders met deze boeren? Hun doorzettingsvermogen in de strijd tegen de natuur, die tegelijkertijd een enorme liefde voor het landschap in zich bergt", aldus de flaptekst van het boek. Zie ook de boekbespreking van 'De Oerpolder' door Haro Hielkema.

- In 2018 is 'It Heidenskipster pleatsenboek' verschenen.

Terug naar boven

Links

- Algemeen: - Site van en over It Heidenskip. - Reportage over dit dorp in Trouw (2007), door Haro Hielkema.

- Nieuws: - Nieuws uit It Heidenskip op Facebook.

- Belangenorganisatie: - Foriening foar Doarps- en streekbelang It Heidenskip is opgericht in 1946.

- Dorpshuis: - Dorpshuis It Swaeigat is gevestigd in de voormalige onderwijzerswoning en geopend in 1961. Daarna is het nog enkele malen verbouwd, vergroot en gemoderniseerd. It Swaeigat is de plek waar de Heidenskipsters – jong en ouder - elkaar ontmoeten en actief zijn. Van biljartavond tot toneelvoorstelling en van jeugdclub tot fierljeptraining. Door het multifunctionele karakter is It Swaeigat uitermate geschikt voor allerlei activiteiten. Niet alleen voor de Heidenskipsters zelf, maar ook voor anderen die gebruik willen maken van de moderne en veelzijdige accommodatie.

- Muziek: - Fanfare Studio in It Heidenskip is opgericht in 1898. Studio komt uit in de 3e divisie. Het orkest staat sinds 1987 onder leiding van Marten Miedema, die ook het grootse deel van de opleiding voor zijn rekening neemt. Het orkest werkt mee aan kerkdiensten, festivals en concoursen. Naast de 45 leden van de fanfare zijn er ook nog een aantal leerlingen. Lijkt het je leuk om bij Studio te komen spelen? Iedereen met een diploma kan zich aanmelden, maar op dit moment kunnen zij vooral euphoniums/baritons en waldhoorns gebruiken.

- Sport: - Op sportgebied is Fryslân bekend om enkele specifiek Friese sporten. Naast het kaatsen is dat het fierljeppen. Fierljepferiening It Heidenskip is officieel opgericht in 1980. In de praktijk wordt hier al vanaf 1975 geljept. In de beginjaren werd geljept over de Bokfeart. Deze vaart vormde vóór de herindelingen van 1984 de gemeentegrens en men sprong dan van de gemeente Hemelumer Oldefurd naar de gemeente Workum v.v. De permanente accommodatie is in 1983 in gebruik genomen.

- Dat dit kleine dorp tot grootste prestaties in staat is, bewijst naast de fierljeppers ook Touwtrekvereniging It Heidenskip, die eveneens al diverse keren Nederlands Kampioen en Wereldkampioen zijn geworden.

- Volgens de Facebookpagina van Sloeproeivereniging It Heidenskip hebben ze als doel: "Bevorderen van de sloeproeisport d.m.v. het weer wedstrijdklaar maken en in de vaart brengen van roeisloep de Ame Gijs, nu de Magna Frisia geheten." Aan de verslagen op de pagina te zien is ze dat prima gelukt, want er worden volop wedstrijden mee geroeid. Kennelijk kregen ze zo de smaak te pakken dat ze in 2018/2019 ook nog de sloep Lyts Frisia hebben gerestaureerd. Zo te zien aan de verslagen hebben ze een herenteam en een damesteam.

- Fotoclub: - Fotoclub De Blitse Flitsers.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)