Status en ligging

- Gaasterland is een streek in het zuidwesten van de provincie Fryslân.

- Stichting Histoarysk Wurkferbân Gaasterlân (HWG) vermeldt op haar site de volgende kernen, als zijnde haar kennelijke werkgebied: Bakhuizen, Balk, Elahuizen, Harich, Hemelum, Kolderwolde, Laaksum, Mirns, Molkwerum, Nijemirdum, Oudega, Oudemirdum, Rijs, Ruigahuizen, Scharl, Sloten, Sondel, Spannenburg, Tacozijl, Tjerkgaast, Warns, Wijckel en Ypecolsga. De buurtschappen die onder de dorpen vallen en hier niet expliciet worden genoemd, vallen er natuurlijk ook nog onder. Ook Koudum en Stavoren lijken ons nog tot Gaasterland te rekenen. Volgens ons komt de streek daarmee al met al overeen met het grondgebied van de voormalige gemeenten Gaasterlân-Sleat, Hemelumer Oldeferd (exclusief It Heidenskip) en Stavoren, plus de buurtschap Ypecolsga en dorp Tjerkgaast met buurtschap Spannenburg, die de genoemde HWG er kennelijk ook nog onder vindt vallen.

- Gaasterland was ook een gemeente. Deze gemeente bestond met die naam aanvankelijk t/m 1811. In 1812 is de naam van de gemeente gewijzigd in die van de hoofdplaats: Balk. Per 1-10-1816 is de naam weer gewijzigd in de oude naam. Deze gemeente is in 1984 gefuseerd met de gemeente Sloten tot de nieuwe gemeente Gaasterlân-Sleat, die op zijn beurt in 2014 is opgegaan in de nieuwe gemeente De Fryske Marren.

Naam

In het Fries
Gaasterlân.

Naamsverklaring
De streek is, anders dan het overwegend vlakke weidekarakter van de rest van de provincie Fryslân, glooiend en bosrijk. Deze reliëfs heetten vroeger gaasten. Het zijn in de saalien-ijstijd opgestuwde keileemruggen, overdekt met een laag zand.

Statistische gegevens

- In 1840 heeft de gemeente Gaasterland 563 huizen met 3.448 inwoners, verdeeld in de dorpen Balk 190/1.344 (= huizen/inwoners), Wijckel 93/470, Sondel 34/239 met buurtschap Tacozijl 3/18, Nijemirdum 22/131, Oudemirdum 51/323, Ruigahuizen 12/32, Mirns en Bakhuizen samen 87/477 met buurtschap Rijs 16/95, en Harich 48/279 met buurtschap Wester-Harich 7/40.

Geschiedenis

Eerste Wereldoorlog
Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog (herfst 1914) vluchten ca. een miljoen Belgen de grens over naar Nederland. Dit betreft zowel burgers die vrezen voor het oorlogsgeweld als militairen die ofwel deserteren of van hun legereenheid zijn afgesneden. Nederland moet als neutraal land in tijd van oorlog alle militairen die naar ons land vluchten ontwapenen en interneren. Militairen en hun gezinnen worden in kampen over het land verspreid. Zo is er ook het Interneringsdepot Gaasterland, dat verschillende locaties omvat, o.a. in Rijs, Oudemirdum en Bakhuizen. - Nog een pagina met veel informatie over de Belgische vluchtelingen in Gaasterland 1914-1918.

- Stichting Histoarysk Wurkferbân Gaasterlân (HWG) bestudeert de geschiedenis van de streek Gaasterland en staat daarom altijd open voor jouw verhalen, foto's, documentatiemateriaal en objekten, die met de geschiedenis van de streek te maken hebben. Misschien wil je bepaalde zaken niet missen, in dat geval kan HWG het scannen of fotograferen. Al het verzamelde materiaal wordt gedigitaliseerd en op de website opgeslagen. HWG geeft o.a. het tijdschrift 'Fan Klif en Gaast' uit - onder de link zijn oudere nummers, vanaf het begin t/m 2016, ook online te lezen - en organiseert lezingen en exposities. Het verenigingsgebouw in Balk is op dinsdagochtend op afspraak te bezoeken.

- In de monumentale boerderij met Hollandse stal op Jac. Bomsmastraat 52 in Sondel staat het museum van Willem Eppinga. Hij laat je kennismaken met het boerenleven van begin vorige eeuw tot heden. In de stallen van de ‘âld pleats’ liggen de werktuigen uitgestald. Bij de nieuwe Hollandse stal is een ontvangstruimte gerealiseerd, waar veertig bezoekers ontvangen kunnen worden. Een plek voor lezingen of educatiedoelen in een ambiance van het rijke boerenleven, met porseleinkasten en schilderijen. Tussen de landbouwwagens staan stoelen, zodat bezoekers het rustig op kunnen nemen. Bij de wagens staan kaartjes met gegevens over de voertuigen, zoals: hooiwagens, melkwagen, houtwagen, bietenwagen, strowagen, begrafeniswagen, mestwagen, sleepwagen en niet te vergeten de enige nog bestaande houten hooischudder uit begin 20e eeuw.

De oude landbouwwerktuigen staan er niet alleen maar te staan. Voor bijzondere gelegenheden en optochten wordt er nog wel eens een paard voor gespannen. Zijn landbouwmuseum heeft de ideale locatie, vindt de conservator: "As je hjir út de auto stappe dan sjogge je de hinnen en rûke je it boerelibben. It past allegearre byinoar." Het in 2011 gerealiseerde Gaasterlands Streekmuseum Eppinga Sate is van half juni tot begin oktober open van dinsdag tot en met zaterdag van 13.00-17.00 uur. Groepen en rondleidingen op afspraak. Eventueel ook avondopenstelling. Entree: 3,50 euro inclusief koffie of thee. Kinderen 2 euro. Eppinga Sate is volledig rolstoeltoegankelijk en invalidentoilet is aanwezig.

Jaarlijkse evenementen

- De Gaasterland Wandeltocht (op een zondag in mei) is dé klassieker onder de wandeltochten in het noorden van Nederland. De tocht van 7,5, 15, 25 of 40 km heeft afwisselende routes langs glooiende landschappen met bossen, meren, weidegebieden en de prachtige IJsselmeerkust. Elk jaar genieten vele wandelaars van deze unieke wandeltocht. Er zijn verrassende activiteiten langs de route, muziek en natuurlijk een natje en een droogje. Jaarlijks is er een ander thema.

- Bij de Gaasterlandse Heuvelen Wandeltocht (op een zaterdag in juni) kun je kiezen uit de afstanden 15 en 30 km.

- De naam van het evenement ‘FF Boeren!’ (gedurende 3 donderdagen in augustus) komt uit het Fries: 'efkes buorkje', de boer op dus! Op deze dagen kun je een kijkje nemen hoe het er op een aantal agrarische bedrijven in Gaasterland aan toegaat. Het betreft bedrijven op het gebied van bijv. koeien-, varkens-, kippen- en schapenhouderij, in o.a. Oudega, Sondel en de Brekkenpolder bij Sondel/Tacozijl.

- Onder het motto 'De Friese natuur op z'n mooist. Moaier wurdt it net!' is er op een zaterdag rond half oktober de Gaasterland Trail (hardlopen). Vanaf eind juni kun je je ervoor inschrijven. Je kunt kiezen uit de afstanden 9,5 / 20,5 / 37 km. Het aantal deelnemers is beperkt tot respectievelijk 150/150/100, dus je moet er op tijd bij zijn met inschrijven.

- Natuurorganisaties It Fryske Gea, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en Gaasterlân Natuerlân werken nauw samen met Bezoekerscentrum Mar en Klif en de IVN-groep Súdwesthoeke. Samen organiseren ze jaarlijks de Gaasterlandse Natuurweek (in de noordelijke herfstvakantie, medio oktober, in 2018 voor de 31e keer). De Natuurweek start op zondag met de Groene Markt in het sfeervolle Rijsterbos. Volgens de organisatoren de leukste markt van Fryslân, met allerlei kramen met duurzame, fair-trade en streekproducten, veldboeketten, lekkere hapjes, live muziek e.d. Voor de kids is er een kinderdorp vol leuke activiteiten zoals boogschieten, het Oerrr blotevoetenpad, knutselen, speuren en broodjes bakken.

Gedurende de week zijn er excursies en workshops, en is er kindertheater, een schemer-vaartocht, smokkelspel avond, een Wilde Buitendag, veenmannetjesdag, een moerasparcours, een stoere outdoordag en nog veel meer. Voor alle activiteiten geldt dat opgave verplicht is, behalve voor een bezoekje aan de Groene Markt en de Wilde Buitendag.

- De Gaasterlân Rabo Run (op een zaterdag in december) is een initiatief van de supportersclub van Voetbal Vereniging Balk. Het is een prestatieloop/wedstrijdloop voor jong en ouder. Deelnemers kunnen kiezen uit 3 afstanden: de 4 mijl, de 12 km en de 21,1 km.

Landschap, natuur en recreatie

- Wie aan Gaasterland denkt, ziet op hoogten gelegen bossen, weilanden en akkers, kleinschalig en lieflijk. Ze grenzen aan de vroegere Zuiderzee, soms met hoge kliffen, wat een voor Nederland uniek landschap oplevert. Maar je vindt er ook lage, uitgestrekte graslandpolders, veengebieden en meren. Samen met de oude boerderijen, buurtschappen en dorpen, waarvan Balk het grootste is, en het stadje Sloten vormt Gaasterland een gevarieerd en landschappelijk zeer aantrekkelijk gebied. Het gebied is dan ook al sinds ca. 1900 populair bij toeristen, getuige de vele hotels en andere op de toerist gerichte instellingen.

- Pagina over natuur en landschap van Gaasterland van beheerder Staatsbosbeheer.

- Informatiecentrum NatuurSchuur Gaasterland (De Houtwâl 2, Oudemirdum) is iedere zondagmiddag open voor informatie, Staatsbosbeheerartikelen, activiteiten, koffie e.d. De NatuurSchuur is een oude boerderij aan de Sminkefeart, gebouwd voor gemeentelijke werkzaamheden met daarbij een sociale werkplaats. In de stal stonden vroeger paarden die het hout uit het bos sleepten. De palen werden vervolgens verwerkt voor algemeen gebruik. Als herinnering aan de goede oude tijd is in de schuur nog altijd een bint te zien die werd gebruikt voor de palenschilmachine. Vlak bij de boerderij, in de Sminkefeart, was een zwaaigat voor Skûtsjes (boten), die de palen vervolgens ophaalden en via rivier de Luts richting Bolsward of Ealtjemar afvoerden. Langs de Luts was geen boom te bekennen, omdat het trekpad hier lag.

De oorspronkelijke boerderij is op een gegeven moment afgebrand en in de huidige staat heropgebouwd. In 1976 heeft Staatsbosbeheer het overgenomen als onderkomen voor de bosbouwwerkzaamheden. Enkele jaren terug is er een informatiepunt ingericht en op de plek van de paardenstal is een koffiekamer. NatuurSchuur Gaasterland ligt op een idyllisch plekje tegen bos Elfbergen aan. Een perfecte uitvalsbasis voor wandelingen, fietstochten en het deelnemen aan de educatieve routes. Het IJsselmeer ligt op een steenworp afstand. Het is ook mogelijk om de NatuurSchuur (of een deel ervan) te huren. De ruimte leent zich perfect voor groepen tot maximaal 25 personen. Er is een sfeervolle koffiekamer en een keuken/kantine met tafels en stoelen, en er is ook een aangename overkapping met zitgelegenheid. De mooie ligging van de schuur nodigt uit tot een combinatie van binnen- en buitenactiviteiten. Ideaal voor kinderfeestjes of een vergadering waarbij een fijne wandeling op het programma staat.

- Wandelroute Gaasterland (12 km), door het bosgebied N en NO van Oudemirdum, van beheerder Natuurmonumenten.

- "Stichting Gaasterlân Natuerlân is opgericht in 1987 en heeft tot doel het instandhouden en zo mogelijk versterken van de natuur-, landschaps- en milieuwaarden in gemeente De Fryske Marren. Gaasterland is al eeuwenlang een schitterend uniek stukje natuurlandschap en dat is het behouden waard! Waar vind je een dergelijk glooiend landschap met omvangrijke oude bossen? Je hoort en ziet bos- en weidevogels en in het bos of op de kliffen ontdek je reeën- en dassensporen. Dat kan nog altijd in deze streek. Toch heeft de natuur te lijden onder de toenemende druk van de oprukkende verstedelijking en intensivering van de landbouw. Er zijn steeds minder vogels en ook de natuur brokkelt af. Het is niet moeilijk te constateren dat het met de natuur helemaal niet zo goed gaat. Waar zijn de grote zwermen weidevogels en hoeveel reeën zijn er nog? Nog niet eens zo lang geleden was dat wel anders. Wie je ook spreekt, de natuur staat in de belangstelling en... maakt veel mensen bezorgd!

Activiteiten van de stichting zijn onder meer: het signaleren van activiteiten en gebeurtenissen die de natuur, het landschap of het milieu bedreigen en het tegengaan of verminderen daarvan; het voeren van actie als dat mogelijk is en bij onze doelstellingen past en desnoods het voeren van juridische procedures; het geven van adviezen, gevraagd en ongevraagd, aan bestuurlijke organen (zoals gemeente en provincie), bedrijven en andere instanties; het samenwerken met andere, gelijkgestemde organisaties."

- Bezoekerscentrum Mar en Klif is gevestigd in de voormalige openbare lagere school aan de Brink in Oudemirdum, en is een goed startpunt als je het Gaasterland of Nationaal Landschap Zuidwest Fryslân in bredere zin wilt gaan ontdekken. Benieuwd naar de geschiedenis van Zuidwest Friesland? Of wil je weten welke dieren er leven? Struin een uur (of twee) door de tentoonstelling van Mar en Klif. Een prachtige manier om Nationaal Landschap Zuidwest Friesland te ontdekken.

IJstijd / buitenhuizen / bossen
Het landschap in deze regio is voor een groot deel gevormd in de voorlaatste ijstijd. De invloed van het ijs zie je overal terug. In de 'ijsgrot' (waar kinderen over een glijbaan naar binnen komen) vertellen ze waar je de sporen van het ijs nog kunt zien. Gaasterland is niet altijd zo bosrijk geweest als nu. Bij Mar en Klif laten ze de gereedschappen van de oudste bewoners van de streek zien (probeer zelf ook eens zo'n vuurstenen mes) en vertellen ze over de buitenhuizen en de aanleg van de bossen.

Landbouw / veen / meren
Langs de IJsselmeerkust ligt een strook vruchtbare kleigrond. Al in de middeleeuwen was dit een rijk gebied. Dat zie je nog aan de vele stadjes en de prachtige boerderijen. Mooie maquettes daarvan zie je bij Mar en Klif. Ooit lag er tussen Sneek en Gaasterland een metershoge heuvel van veen. Door ontwatering is het veen helemaal verdwenen. Nu liggen er op die plekken grote meren. Bij Mar en Klif zie je de restanten van verdronken dorpen en schaalmodellen van moderne zeiljachten.

Zuiderzee / oorlogen
Vroeger lag Zuidwest Friesland aan zee. Eeuwenlang is gestreden tegen het water. Daar vertellen ze bij Mar en Klif mooie verhalen over. Natuurlijk komt de visserij en de geschiedenis van havenstadjes als Hindeloopen en Stavoren ook aan bod. Langs de kust van de Zuiderzee zijn heel wat oorlogen uitgevochten. Bijzonder is dat het Rijsterbos in de Tweede Wereldoorlog de lanceerplek van V2-raketten was. Bij Mar en Klif is een documentaire en een prachtige maquette te zien.

- In 1990 wordt heel Nederland geconfronteerd met het Natuurbeleidsplan. Dit plan is bedoeld om de bestaande natuurgebieden met elkaar te verbinden en nieuwe natuurgebieden te creëren. In 2018 zou er dan een zogeheten Ecologische Hoofdstructuur (EHS) moeten liggen: een landsdekkend netwerk van aaneengesloten natuurgebieden. Na de presentatie van dit Natuurbeleidsplan en de goedkeuring door de Tweede Kamer, was het aan de provincies om die natuur te gaan ontwikkelen. Zij moesten zeggen waar en vooral ook wélke natuur er moest komen. Rond 2005 hebben de provincies de EHS begrensd en wordt er overal gewerkt aan de uitvoering. Dat proces verloopt in de meeste provincies op een vergelijkbare manier. Belangrijkste uitzondering daarop is Gaasterland. Door allerlei omstandigheden bleek de ‘normale’ manier van werken aan natuur in dit Friese gebied niet mogelijk. De bewoners, en dan vooral de agrariërs in het gebied, wilden niets weten van de manier waarop de EHS in hun gebied werd gepland. Nadat de provincie haar plannen gereed had, volgde er een heuse opstand in deze regio.

Na veel overleg komt uiteindelijk het 'Experiment Gaasterland tot stand. In dit experiment is geprobeerd om vergelijkbare natuur aan te leggen als in de plannen voor de EHS, maar met het grote verschil dat de inwoners zelf in grote lijnen mochten gaan bepalen waar er welke natuur zou komen liggen. Boeren en particulieren zouden de natuur gaan realiseren in plaats van de natuurorganisaties. Dit in tegenstelling tot de rest van Nederland, waar grondaankopen en natuurbeheer door deze organisaties centraal stonden. Het experiment is gedurende vijf jaar in opdracht van het Ministerie van LNV gevolgd door onderzoekers van Alterra. Daarover zijn twee rapporten geschreven. Het ene rapport gaat in op het proces: hoe is het experiment tot stand gekomen, wat is er daarna gebeurd en hoe staat het er nu voor? Het andere rapport is een ecologische evaluatie en laat zien hoeveel natuur er is bij gekomen in het experiment en hoe de kwaliteit ervan is te beoordelen. De brochure 'Het experiment Gaasterland' geeft in grote lijnen de bevindingen uit beide rapporten weer. - Eind 2016 is het experiment tot een einde gekomen.

Beeld

- Oude ansichtkaarten van plaatsen in Gaasterland en directe omgeving.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Gaasterland (online te bestellen). - Nieuwe en/of tweedehands boeken over deze streek II.

Links

- Sport: - De in 1937 opgerichte Hippische Sportvereniging HSV Gaasterland te Harich is een rijvereniging en ponyclub met ca. 130 leden. Ze bieden dressuur en springlessen op elk niveau aan. Daarnaast worden er ook diverse andere activiteiten en wedstrijden georganiseerd. - Op dezelfde locatie (Manege Gaasterland, aan de rand van de Gaasterlandse Bossen) is ook menvereniging De Gaasterlandse Aanspanning gevestigd, een vereniging die gemoedelijkheid en gezelligheid hoog in het vaandel heeft staan. Ieder jaar worden er een aantal evenementen georganiseerd variërend van een Voorjaarsrit met sherrystop tot een Indoormarathon spektakel. De club is in 1983 met 15 leden begonnen en heeft inmiddels eveneens ca. 130 leden.

- Duurzaamheid: - Mijn Gaasterland is een (groeiende) groep mensen die duurzame initiatieven wil ontwikkelen en uitvoeren in de eigen leefomgeving. Pijlers daarbij zijn een duurzame toekomst en een betrokken samenleving. Het platform wil bijdragen aan de bewustwording van de samenleving dat duurzaamheid een belangrijk item is voor de nabije toekomst. Er zijn al diverse iniatieven ontplooid en ideeën gehonoreerd, zoals bijv. een Dorpstuin en een Repair Café in Balk, en het planten van fruitbomen in Gaasterlandse dorpen: "Een korte maar krachtige, duurzame droom werd in 2013 bij ons ingeleverd door Otze Folkertsma. Hij wilde graag fruit- en notenbomen in de streek. "Fruit voor iedereen, om lekker van te snoepen", vertelde hij. Inderdaad een prachtig idee om in de dorpen en in openbaar groen fruitbomen te plaatsen. We kunnen dan laten zien dat we met zijn allen bezig zijn met de natuur en graag een Gaasterlands appeltje eten. Bedankt Otze en alle vrijwilligers voor het planten. Dankzij steun van gemeente De Fryske Marren is inmiddels een mooi aantal fruitbomen geplant in de openbare ruimte van: Nij America, Harich, Nijemirdum, Oudega, Kolderwolde, Wijckel, Elahuizen, Balk, Sondel en Sloten."

- "Sinds 2014 is een eigen, groene energiecoöperatie in de streek actief: Energie Coöperatie Gaasterland (ECG). ECG wil samen met haar leden duurzame energie (elektra en gas) via Energie van Ons leveren en hierover zeggenschap hebben. De winst die hiermee gemaakt wordt vloeit via de ECG terug naar de dorpen en gemeenschappen in de streek en omstreken. De winsten worden gebruikt voor duurzame of sociale projecten die door de leden van de ECG worden bepaald. Naast wederverkoper van energieleverancier Energie van Ons initiëren wij lokale duurzame projecten. Het eerste is in mei 2018 gerealiseerd: het plaatsen van 248 zonnepanelen op het dak van Manege Gaasterland in Harich. Buurtbewoners nemen (volgens de Postcoderoos Regeling) deel in dit zonnecollectief. Met een geschatte jaarlijkse opbrengst van 60.000 kWh worden 20 huishoudens volledig van groene stroom voorzien."