Status

- Groesbeek is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Rijk van Nijmegen, gemeente Berg en Dal. Het is de hoofdplaats van die gemeente. Het was een zelfstandige gemeente t/m 2014.

- Onder de gemeente vielen naast de gelijknamige hoofdplaats verder nog de dorpen Berg en Dal (deels), Breedeweg, De Horst en Heilig Landstichting en de buurtschappen Bruuk, Grafwegen, Holdeurn (deels) en Plak. Topografische bijzonderheid is dat de dorpen Breedeweg en De Horst in 1978 geen eigen postcode en postale plaatsnaam toegekend hebben gekregen van PTT en/of gemeente, waardoor die dorpen voor de postadressen sindsdien zogenaamd 'in' Groesbeek liggen.

De driehoek tussen Groesbeek, Heilig Landstichting / Dekkerswald en Wyler stond vanouds bekend als buurtschap Nederrijkswald (1811 Nederrijksche Walt, 1840 Nederrijkswald, 1867 Nederrijksche Wald), een groot maar dunbevolkt gebied, dat in 1840 qua huizen en inwoners toch ongeveer even groot was als de hoofdplaats (zie bij Statistische gegevens). Tegenwoordig is de naam als buurtschap niet meer in gebruik, de naam wordt soms nog wel gebruikt voor het bosgebied, dat ook Groesbeekse Bos wordt genoemd. Verder is er nog een landgoed Nederrijk. Het bosgebied Nederrijkswald was oorspronkelijk ca. 5.000 hectare groot. In de 19e eeuw is het in een aantal kavels verkocht aan particulieren. Rond 1930 heeft Staatsbosbeheer grote delen van het voormalige Nederrijkswald aangekocht. - Nadere informatie over het Nederrijkswald. - Artikel over recent herstel van landgoederen in het Nederrijkswald.

- Wapen van de voormalige gemeente Groesbeek.

Naam

Oudere vermeldingen
1040 Gronspech, 1258 Gronesbeke, 1268 Groesbeke, 1290 Grunze(n)beke, 1294-1295 Grusbeke, Grusbech.

Naamsverklaring
Sommigen gaan uit van Grônisbaki* 'beek van de persoon Grôn', anderen zien in het eerste lid het Middelnederlandse groese 'weiland, grasland'. Gezien de oude vormen met n is dit slechts mogelijk onder aanname van een nevenvorm groense, die dan al vroeg zou moeten zijn ontstaan uit contaminatie van groen en groese.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Ligging

Groesbeek ligt ZO van Nijmegen, in het uiterste ZO van Gelderland en grenst in het O aan Duitsland en in het Z aan de provincie Limburg.

Statistische gegevens

- In 1840 heeft de gemeente Groesbeek 461 huizen met 2.990 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 107/733 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Drul 30/158, Grafwege 35/235, St. Anthonis 30/159, Nijerf 29/179, Bruuk of Bruk 44/212, Hijland 15/79, Plak 35/213, Hijkant 48/311 en Nederrijkswald 88/711. Opvallend hieraan is 1) dat de 4 huidige kerkdorpen Berg en Dal, Heilig Landstichting, Breedeweg en De Horst toen nog geen van alle bestonden (zie ook de gemeentekaart uit ca. 1870 elders op deze pagina) en 2) dat de buurtschappen Drul, St. Anthonis, Nijerf, Hijland, Heikant en Nederrijkswald tegenwoordig (in ieder geval in naam) zijn verdwenen.

- Vlak voor haar opheffing had de gemeente ca. 8.000 huizen met ca. 19.000 inwoners.

- Tegenwoordig omvat het dorp Groesbeek ca. 5.000 huizen met ca. 12.000 inwoners. In statistieken m.b.t. dit dorp zie je vaak het getal van ca. 16.700 inwoners, maar dat komt omdat de dorpen Breedeweg (met ca. 2.600 inwoners) en De Horst (met ca. 1.250 inwoners) voor de postadressen - en daarmee voor veel statistieken - ook onder dit dorp vallen (voor nadere toelichting m.b.t. deze materie zie de 2e alinea van het hoofdstuk Status), maar voor correcte cijfers voor het eigenlijke dorp moet je die er dus weer uit filteren.

Geschiedenis

In den beginne
De heuvels en dalen van deze omgeving zijn zo'n 200.000 jaar geleden ontstaan door de voorlaatste ijstijd, het Saalien. Ter hoogte van het huidige dorp kwam het gletsjerijs tot stilstand. Op het hoogste punt meet het dorp 90 meter boven NAP. Opgravingen hebben aangetoond dat dit gebied al vanaf de Romeinse tijd werd bewoond. Zo zijn in de buurtschap Holdeurn bij Berg en Dal Romeinse potten en pannen gevonden. Villa Gronspech is vanaf 1040 tot 1699 in het bezit van de Heren van Groesbeek. In 1990 zijn tijdens werkzaamheden aan de Hoflaan restanten van het kasteel van de Heren opgegraven.

Ontwikkeling
In 1865 wordt er een spoorlijn aangelegd. In 1905 wordt er een stoomzuivelfabriek gebouwd, al snel opgevolgd door meerdere, kleinere fabrieken. De werkgelegenheid nam hierdoor iets toe. Toch waren de meeste inwoners nog steeds aangewezen op werkgelegenheid elders in de regio. Groesbeek bleef arm en kende hierdoor heel specifieke beroepen als bosbesplukkers en bezembinders.

Tweede Wereldoorlog
Op 17 september 1944 landden duizenden parachutisten in deze omgeving in het kader van Operatie Market Garden. De doelstelling van deze operatie was om de bruggen bij Eindhoven, Grave, Nijmegen en Arnhem te veroveren op de Duitsers om vervolgens via het IJsselmeer de Noord-Duitse laagvlakte en het industriële Duitse hart te veroveren. In dat geval zou de Tweede Wereldoorlog voor Kerstmis 1944 beëindigd zijn. Dit mislukte. Het dorp lag tot 8 februari in de frontlinie, waardoor het ernstige verwoestingen moest incasseren. - Foto's van de verwoesting en wederopbouw in Groesbeek tijdens en na de Tweede Wereldoorlog.

Archeologie
"In opdracht van Jansen Bouwontwikkeling te Wijchen heeft ADC ArcheoProjecten in 2012 een Definitieve Archeologische Opgraving uitgevoerd op de Hüsenhoff. Het plangebied Hüsenhoff is een nieuwbouwlocatie aan de oostkant van de kern van Groesbeek, waar woningen zullen worden gebouwd. Vooronderzoek heeft aangetoond dat zich in het plangebied een tweetal archeologische vindplaatsen bevindt. Deze vindplaatsen zijn beide onderzocht. Tijdens het onderzoek zijn vondsten uit het Neolithicum, de IJzertijd, de Romeinse tijd en de Middeleeuwen gedaan. De oudste vondsten betreffen een structuur, waarschijnlijk een huisplattegrond, uit het MiddenNeolithicum van de Vlaardingen-groep. In dit tweebeukige huis zijn een aantal potscherven en vuurstenen werktuigen aangetroffen die het kunnen dateren tussen 3100-2900 v. Chr. Uit het Late Neolithicum is een tweetal scherven van (imitaties van) klokbekers aangetroffen. Deze scherven komen uit een van de kuilen van het Romeinse huis en geven verder geen beeld van deze periode in het plangebied.

In de Vroege IJzertijd ontstaat op de Hüsenhoff in het huidige Groesbeek een grafveld. Dit grafveld lijkt te relateren te zijn aan waarnemingen en onderzoeken in de naaste omgeving. Hierdoor bestaat het sterke vermoeden dat zich tussen de Spoorlaan en de Hüsenhoff een groot grafveld heeft bevonden. Deze waarnemingen gaven aan dat het grafveld vanaf de Vroege IJzertijd tot in de Laat-Romeinse tijd in gebruik is geweest. De vondsten op de Hüsenhoff bestaan onder andere uit een urnbegraving uit de Vroege IJzertijd, een langbedgraf en een tweetal ‘speerpuntgraven’. Deze laatste groep is opvallend. Graven waarin ijzeren wapens (speren) bijgezet zijn worden in de regio Nijmegen vaker aangetroffen en worden geassocieerd met de lokale elite. Opmerkelijk aan beide graven is dat in tegenstelling tot wat gebruikelijk is deze randstructuren hadden en in de graven aardewerken bijgiften zijn aangetroffen. Een enkele grafstructuur is in de Late IJzertijd en Romeinse tijd te dateren. Dit betreft onder andere de Romeinse palenkrans en een dodenhuisje. Dit dodenhuisje betreft een rechthoekige grafstructuur waarin de overledene lag opgebaard.

Laat in de 2e eeuw n.Chr. wordt in het noorden van het plangebied in Groesbeek een Romeinse Einzelhof gesticht. Deze bestaat uit een huisplattegrond en een aantal bijgebouwen. De bewoners leven van de landbouw. In het begin van de 3e eeuw wordt het erf grondig heringericht. Hiertoe wordt een aantal greppels en palenrijen volgens Romeinse maatvoering (de actus, 35,5 m) uitgezet. Binnen dit patroon worden vervolgens een op stiepen gefundeerd horreum, een bijgebouw en een aantal spiekers gebouwd. Ten oosten van het huis wordt in die tweede fase een bijgebouw geplaatst dat mogelijk als heiligdom functioneerde. In dit bijgebouw is een bronzen Minerva-beeldje aangetroffen. Dit beeld lijkt lokaal vervaardigd te zijn naar gebruikelijke Romeinse voorbeelden. In zowel het horreum als de huisplattegrond zijn enkele honderden vondsten gedaan. Deze vondsten geven een indicatie van het gebruik van beide structuren. Na de Romeinse tijd is de Hüsenhoff bebost geraakt. In de Late Middeleeuwen werden de bomen gerooid voor de productie van houtskool en later is het terrein als akker in gebruik genomen." Aldus een citaat uit de samenvatting van het rapport. (bron: ADC Archeoprojecten, Amersfoort)

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van deze voormalige gemeente, kun je terecht bij de volgende instanties en sites:

- "Heemkundekring Groesbeek is opgericht in 1973. De vereniging heeft ruim 50 leden. De Heemkundekring houdt 2x per jaar een ledenvergadering, doorgaans gecombineerd met een lezing o.i.d. De Heemkundekring heeft als centrale doelstelling: het bevorderen van kennis van en belangstelling voor de geschiedenis van de - sinds 2015 - voormalige gemeente en haar bevolking. Sinds 1973 zijn er veel wetenswaardigheden uit archieven en privéverzamelingen gedocumenteerd, deels gepubliceerd en opgeslagen. Ook is een aanzienlijk fotobestand opgezet, dat intussen voor een deel is overgedragen aan het gemeentearchief. Naast het uitgeven van boeken en het plaatsen van artikelen in de lokale en regionale pers, is de Heemkundekring op tal van terreinen actief. Waar mogelijk wordt bijgedragen in onderzoek en conservering van het Groesbeeks erfgoed. Daarbij moet worden gedacht aan bijvoorbeeld het conserveren van voor de lokale historie belangrijke films, het de gemeente adviseren bij straatnaamgeving, het voorzien van verenigingen en instellingen van historisch materiaal ten behoeve van de viering van een jubileum of het herdenken van een belangrijke gebeurtenis.

Niet onvermeld mag blijven dat er bovendien enkele malen archeologisch onderzoek is verricht, waarbij het opgraven van funderingsresten van het voormalige kasteel van de Heren van Groesbeek in 1990 aan de Hoflaan het meest vermeldenswaardig is. Het opgravingsverslag (van Rijkshof tot Renthuis) is nog bij de lokale boekhandel (of bij onze vereniging) verkrijgbaar. Eind 2008 zorgde de Heemkundekring voor het verschijnen van de Groesbeekse geschiedkundige Canon (helaas uitverkocht in de boekhandel, doch opgenomen op de website van onze vereniging). Onze vereniging was in de afgelopen jaren vaak betrokken bij archeologisch onderzoek in zowel Groesbeek-dorp als in Breedeweg. Op onze website staan dan ook niet voor niets de (samengevatte) uitkomsten van de meest aansprekende opgravingen in de afgelopen jaren, waarbij onze kring nauw betrokken was. Publicaties van de Heemkundekring zijn - tot slot - ook benut voor het samenstellen van lesbrieven voor de hoogste klassen van de lokale basisscholen en voor de laagste klassen van het voortgezet onderwijs.

De verenigingscontributie bedraagt 15 euro per jaar. Jaarlijks wordt voor de leden twee maal (voor- en najaar) een bijeenkomst georganiseerd. Verder verschijnt er (sinds 2006) 2x per jaar een Nieuwsbrief. Die wordt aan de leden van onze vereniging per e-mail toegestuurd. Overigens wordt de nieuwsbrief ook op onze website geplaatst. De nieuwsbrieven liggen zowel in het gemeentehuis als in de openbaren bibliotheek. De website van de vereniging is sinds 2005 beschikbaar en wordt - afhankelijk van de actualiteiten - met enige regelmaat 'ververst'."

- Site met o.a. honderden artikelen over de geschiedenis van Groesbeek, opgezet en onderhouden door Michel Janssen.

Recente ontwikkelingen

Herstructurering wijk Stekkenberg
De Groesbeekse wijk Stekkenberg wordt een landelijk toonbeeld van modern bouwen. De Stekkenberg is namelijk met 14 andere bouwprojecten in het land aangewezen als kennis- en leertraject. Dat houdt in dat de ervaringen die onder meer in Groesbeek met nieuwe bouwtechnieken worden opgedaan landelijk zullen worden gevolgd. De nieuwe woningen op de Stekkenberg worden verwarmd door aardwarmte in plaats van door gas. De Stekkenberg krijgt bovendien de eerste LED-straatverlichting in het dorp. Het hemelwater komt niet in het riool terecht, maar wordt geïnfiltreerd in de bodem. Bouwers en projectontwikkelaars in het hele land kunnen van de hier opgedane kennis profiteren. De Stekkenberg is het grootste herstructureringsproject van woningcorporatie Oosterpoort. De komende jaren worden 239 huurwoningen gesloopt. Er komen 244 huizen voor terug. (2010)

Bezienswaardigheden

Rijksmonumenten
- Groesbeek heeft 6 rijksmonumenten (onder de link staan er 6, maar de 2 archeologische monumenten bevinden zich in resp. de buurtschap Holdeurn en het dorp Berg en Dal).

Gemeentelijk monumenten
- Groesbeek heeft 51 gemeentelijke monumenten.

Kapellen
- Mariakapellen.

Begraafplaats
- Canadese Militaire Erebegraafplaats.

Molen
De Zuidmolen dateert uit 1857. In 1894 kwam de molen in het bezit van de familie Jochijms. Molenmaker Jacobus Jochijms kocht de molen omdat hij het molenmakersvak aan de wilgen wilde hangen en een honkvaster beroep wilde hebben. Hij maalde voor zo'n 200 boeren in de omgeving. Na 1989 is de Zuidmolen als bedrijf zich steeds meer toe gaan leggen op bakprodukten en reform-levensmiddelen voor particulieren en kleine bedrijven zoals bakkers, slagers en restaurants. Sinds 2000 is de molen eigendom van Stichting De Zuidmolen, bestuurd door 3 achterkleinkinderen van Jacobus Jochijms. Ook 7 van de 8 medewerkers van het bedrijf De Zuidmolen zijn nazaten van Jacobus. Een echt familiebedrijf dus.

Oorlogsmonument
- In 2014 is op landgoed Klein Amerika een replica geplaatst van de Waco glider, een Amerikaans militair zweefvliegtuig, ter herdenking van de luchtlandingen die hier in het kader van de bevrijdingsoperatie Market Garden in september 1944 plaatsvonden.

Museum
In het Nationaal Bevrijdingsmuseum maak je de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog mee, ervaar je de bezettingstijd, vier je de bevrijding en zie je de wederopbouw van Nederland en Europa. Door middel van geuren, interactieve presentaties, diorama’s, modellen, originele films en geluidsfragmenten wordt de bevrijding op boeiende wijze verbeeld. Het museum toont aan jong en oud de actuele betekenis van democratie, vrijheid en mensenrechten.

Gevelstenen
- Gevelstenen in Groesbeek.

Jaarlijkse evenementen

Carnaval
- Gruusbek.nl is de site over het Groesbeekse carnaval. Er zijn meer dan 180 carnavalsverenigingen actief in Groesbeek. Relatief gezien is het binnen Nederland het grootste carnavalvierend dorp, en noemt zich tijdens de carnaval dan ook - omdat Keulen dé carnavalsstad van Duitsland schijnt te zijn - 'het Keulen van Gelderland'. - Radio Gruusbek is de lokale carnavalszender. "Wej draaie de Gruusbekse Schlagers allemol en de programma's worden gepresenteerd ien ut Gruusbeks", aldus hun site.

- Kindervakantiewerk Groesbeek is een vrijwilligersorganisatie die elke zomervakantie een week vol activiteiten organiseert voor de Groesbeekse jeugd van 6 t/m 12 jaar.

- Nederlandse Wijnfeesten (laatste weekend van september).

Landschap, natuur en recreatie

Wandelen
- "Op de website 'Wandelen in Groesbeek' staan wandelroutes in en rondom het dorp. Het dorp is bij veel wandelaars al bekend van de derde dag (Zevenheuvelenweg) van de Nijmeegse Vierdaagse. Ook het bekende Pieterpad doet het dorp aan. Maar er valt hier in het Rijk van Nijmegen nog veel meer te wandelen. Kenmerkend is de grote afwisseling in landschappen, met de bossen op de stuwwal, het open heuvellandschap, en de kleinere natuurgebieden in het boerenland, waar nog veel onverharde paden bewaard zijn gebleven. In cultuurhistorisch opzicht zijn o.a. het Romeinse waterwerk, de voormalige landgoederen en de oorlogsgeschiedenis van deze voormalige gemeente het ontdekken waard. En dat gaat prima te voet!"

- De zogeheten Korte Struin 13 is een wandelroute van 7,5 km door het bij Status beschreven Nederrijkswald.

Beek
De voorheen rechte Groesbeek, waaraan het dorp zijn naam heeft te danken, is in 2014 heringericht. De beek is meanderend gemaakt en verder zijn er bomen, struiken en ruig gras geplant. Hierdoor is in en om de beek een ecologische verbindingszone ontstaan met betere perspectieven voor flora en fauna, is er meer ruimte voor waterberging en gaat de kwaliteit van het water vooruit.

Zwembad
"Zwembad de Lubert biedt plezier in het water voor jong en ouder. Onder toeziend oog van ons professionele team kun je bij ons vrij zwemmen, diverse lessen volgen of zelf het complete zwembad afhuren."

Kringloop
"Sinds 29 september 2012 is Kringloop Sint Michael actief in Groesbeek. Dit is tevens de naamdag van Sint Michael, de beschermheilige van het onrecht en tegen 't kwaad. Samen met onze 30 vrijwilligers zetten wij ons in voor diverse goede doelen. Na onze start in 2012 groeiden wij al snel uit ons pand aan de Cranenburgsestraat. Een jaar later zijn wij op zoek gegaan naar een nieuwe locatie en in januari 2014 namen wij intrek in ons huidige pand aan de Industrieweg. In onze ruime en overzichtelijke winkel vindt u een selectie van allerlei spulletjes zoals servies, pannen, beeldjes, tafels, stoelen, bankstellen en zelfs bedden. De opbrengst van de winkel gaat naar diverse goede doelen in de gemeente Berg en Dal:

- Op nummer 1 staat bij ons altijd de Voedselbank. Er worden wekelijks boodschappen gehaald voor mensen die het minder hebben en hiervoor aangewezen zijn op de voedselbank. Denk hierbij aan verse groente en fruit en huishoudelijke artikelen. - Kaartjes voor Stichting Kindervakantiewerk Groesbeek. Deze kaartjes zijn bedoeld voor gezinnen met kinderen die afhankelijk zijn van de voedselbank en die dit anders niet kunnen betalen. - Ouderenmiddag in december. - Kapel Karl Leisner Mariendaal. - Canadese begraafplaats. - Lichtjesavond Jonkerbos. Daarnaast verzamelen we kleding in voor stichting SAM (kledingcontainer), oude mobile telefoons en inktcartridges voor Kika en diverse spaarpunten van onder andere koffie die we weer inleveren voor pakken koffie voor de voedselbank. Hiervoor vindt u aparte bakken in de winkel. We zijn elke maandag, dinsdag, donderdag, vrijdag en zaterdag open van 10 tot 16 uur. Inname spullen elke maandag van 10 tot 15 uur."

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Groesbeek, met laagsteprijsgarantie!

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Groesbeek (online te bestellen).

Links

- Nieuws: - Nieuwssite m.b.t. Groesbeek.

- Zorg en welzijn: - "De vrijwilligers en ik, Esther ter Hark, heten u van harte welkom op Zorgboerderij Buitenleven, gelegen op een van de mooiste plekjes in het heuvelachtige buitengebied van Groesbeek. Ik heb 1 september 2017, na 9 jaar op de zorgboerderij te hebben gewerkt, de zorgboerderij overgenomen van Annemiek en Jos Poelen. Het is een hele mooie uitdaging om het werk van hen op deze unieke locatie voort te zetten. De zorgboerderij is gelegen op het terrein van melkveehouderij Poelen. Zij runnen een melkveehouderij met ongeveer 115 melkkoeien en 30 kalveren, waar onze gasten ook van mee mogen genieten. Denk aan het voorjaar, als de koeien na een lange winter weer lekker gaan grazen op het weiland. Voor wie? Zorgboerderij Buitenleven biedt dagbesteding aan mensen met een vorm van dementie of geheugenproblemen die nog thuis wonen. Onze aandacht gaat speciaal uit naar oudere mensen die niet meer in staat zijn volledig aan het dagelijkse leven deel te nemen. Dit kan leiden tot het afnemen van sociale contacten; het leven speelt zich vaak af binnen de vier muren van hun huis. Voor deze oudere mensen is een plek op zorgboerderij Buitenleven gecreëerd; samen met andere ouderen verblijven ze bij "Buitenleven" waar niets moet en alles mag."

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Groesbeek en - idem Heselenberg.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)