Gulpen

Plaats
Dorp
Gulpen-Wittem
Heuvelland
Limburg

DK_20110507_4447_Spreuk_van_Pythagoras_Gulpen.jpg

Spreuk van Pythagoras op gemeenschapshuis te Gulpen

Spreuk van Pythagoras op gemeenschapshuis te Gulpen

DK_20110508_4536_Gulpener_brouwerij_Gulpen.jpg

Gulpen, De Gulpener bierbrouwerij

Gulpen, De Gulpener bierbrouwerij

gulpen_begraafplaats_met_oude_kerktoren.jpg

Gulpen, begraafplaats, met oude kerktoren

Gulpen, begraafplaats, met oude kerktoren

LB gemeente Gulpen in ca. 1870 kaart J. Kuijper [1024x768].gif

Gemeente Gulpen in ca. 1870, kaart J. Kuijper

Gemeente Gulpen in ca. 1870, kaart J. Kuijper

Gulpen

Terug naar boven

Status

- Gulpen is een dorp in de provincie Limburg, in de streek Heuvelland, gemeente Gulpen-Wittem. Het was een zelfstandige gemeente t/m 1998. Het is de hoofdplaats van de gemeente.

- Onder het dorp vallen ook de buurtschappen Berghem, Beutenaken (voor een klein deel, 2 panden), Billinghuizen, Crapoel, Euverem, Gracht Burggraaf, Ingber*, Landsrade, Pesaken en Waterop. Dat zijn 10 buurtschappen in totaal.
* Bijzonder aan Ingber is dat het als enige buurtschap van Gulpen een formele woonplaats is (d.w.z. met een eigen postcode en plaatsnaam in het postcodeboek en in de gemeentelijke basisregistratie BAG).

- Wapen van de voormalige gemeente Gulpen.

Terug naar boven

Naam

In het Limburgs
Volgens Veldeke: Gulpe, volens de plaatsnaamborden: Gullepe.

Oudere vermeldingen
1161 kopie midden 13e eeuw Golepe, vóór 1172 kopie eind 12e eeuw Golopia, eind 12e eeuw kopie 14e eeuw Golpene.

Naamsverklaring
Betekent ‘nederzetting aan de waternaam Gulp’, een bijrivier van de Geul. Gulp, dat voortkomt uit Gulja-apa*, betekent ‘geul-rivier’.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Gulpen ligt ZO van de stad Valkenburg, bij een knooppunt van vijf beekdalen: Geul (2x), Gulp, Eijserbeek en Sinselbeek. De Gulp ontspringt overigens in Henri-Chapelle (België). Het dorp ligt verder NNO van het dorp Slenaken, NO van het dorp Reijmerstok, OZO van het dorp Margraten, ZO van het dorp Scheulder, ZZO van het dorp Schin op Geul, Z van het dorp Wijlre, WZW van het dorp Eys, W van het dorp Wittem, WNW van het dorp Partij en NW van de dorpen Mechelen en Epen.

Terug naar boven

Statistische gegevens

- In 1840 heeft de gemeente Gulpen 339 huizen met 2.080 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 136/932 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Berghem 9/47, Crapoel 5/25, Landsrade 12/58, Pesaken 24/160, Euverem 24/123, Billinghuizen en Waterop 30/145, Terlinden (deels) 6/41, Reijmerstok 57/324 en Ingber 36/225.

- In 1982 is de gemeente in het kader van de gemeentelijke herindeling opgeheven, gelijk weer opgericht en als volgt samengesteld:
van Gulpen: 2.047 hectare met 4.227 inwoners;
van Wijlre: 987 hectare met 2.709 inwoners (dat betrof het dorp Wijlre en de buurtschappen Elkenrade, Etenaken en Stokhem);
van Margraten: 6 hectare met 8 inwoners.

- Per 1 januari 1999 is de gemeente opgeheven en opgegaan in de nieuwe gemeente Gulpen-Wittem met 3.076 hectare, 3.104 huizen en 7.803 inwoners.

- Tegenwoordig heeft het dorp ca. 1.600 huizen met ca. 4.000 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Gulpen is een van de oudste nederzettingen in Zuid-Limburg, die al dateert van vóór het begin van onze jaartelling. In de tijd van de Romeinen lag de plaats bij het kruispunt van de heirwegen Maastricht-Aken en Luik-Heerlen. Gelegen in het dal van de Geul, vlakbij de vrij steil omhooggaande helling van het dal en dichtbij het punt waar de zijbeken Gulp, Eijserbeek en Selzer- of Sinselbeek in de Geul stromen, was het vroeger een plek van grote strategische waarde.

Dat er in Gulpen al in de Romeinse tijd sprake was van bewoning, blijkt uit de restanten van een Romeins heiligdom die er gevonden zijn. Bij een doorwaadbare plaats in de Geul van de weg van Maastricht naar Aken werd in de vroege middeleeuwen een 'motte' gebouwd. Het is de voorganger van kasteel Neubourg dat na 1288 werd gebouwd.

Gulpen is een Karolingisch koningsgoed. In een akte van juni 1226 bevestigt keizer Frederik II dat keizer Hendrik II (tussen 1002 en 1024) delen van het dorp heeft geschonken aan het Mariastift te Aken. Daaronder behoorde toen ook Margraten, dat 'Gulpen op de Berg' werd genoemd.

Het dorp behoorde in de middeleeuwen tot de heerlijkheid Rode: het Land van 's-Hertogenrade. Na de Limburgse Successieoorlog (1288, Slag bij Woeringen) werd de hertog van Brabant ook Heer van Rode. Gulpen behoort vanaf dan tot de landen van Overmaze. Na de Tachtigjarige Oorlog komt het dorp bij de verdeling tussen Spanje en de Republiek der Verenigde Nederlanden in 1661 (het Partagetractaat), in handen van de Republiek, en wordt de hoofdplaats van het Staatse gedeelte dat ook Kerkrade, Holset, Lemiers, Vaals en Vijlen omvatte. In de Franse Tijd (1795-1815) fungeert Gulpen als kanton in het Departement van de Nedermaas.

De tramweg die vroeger Maastricht met Vaals verbond, liep achter kasteel Neubourg over een 600 meter lange en 22 meter hoge brug over het Gulpdal. Na 1945 zijn brug en tramweg opgeruimd. Het tramemplacement was het huidige busstation in het centrum van Gulpen. (5)

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van dit dorp, kun je terecht bij de in 2008 opgerichte Heemkundevereniging Galopia, die zich ten toel stelt de heemkunde te bevorderen, in de meest uitgebreide zin van het woord, met betrekking tot de kern Gulpen en de omringende buurtschappen. Zij doet dit door het onderzoeken van archieven, het organiseren van vergaderingen, lezingen en tentoonstellingen en vooral het publiceren van de resultaten. Op hun website vind je een selectie van publicaties van leden van Galopia. De archieven zijn een belangrijke bron, maar zij beogen tevens veel informatie te krijgen van zowel de huidige inwoners alsook van oud-Gulpenaren. Behoor je tot deze groep of ben je om een andere reden geïnteresseerd, of heb je foto's, bidprentjes, folders, ansichtkaarten, speciale gebruiksvoorwerpen, of verhalen over het verleden van het dorp, neem dan contact op met iemand van het bestuur, persoonlijk of per e-mail.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Gulpen heeft 34 rijksmonumenten.

- Het neoromaans dat we in de gedaante van de kruiskerk St. Petrus tegenkomen, is er één dat regionaal bepaald is en teruggrijpt op wat in specifiek het Rijn- en Maasland werd gebouwd. De kerk is in 1924-1925 in natuursteen opgetrokken. De zogeheten Duitse helmen van de twee torens zijn markant en van verre te zien. Van dichtbij blijken alle muren met boogfriezen te worden besloten. De stijl is onberispelijk nagevolgd, maar geeft wel een beetje een sfeerloos aanzien. Ironisch is de voorzetbeglazing van de dwerggalerij. (3324) De oude kerk was ook al gewijd aan de heilige Petrus, als patroon vergezeld door de heilige Hubertus. Een Hubertus-jaarmarkt bestond er al in het midden van de 17e eeuw. Katholieken en protestanten moesten vanaf 1661 samen gebruik maken van het kerkgebouw. Hieraan kwam een eind toen in 1837 een protestantse kerk werd gebouwd.

- Op het oude kerkhof staat het restant van een toren. Het heeft een zadeldak, maar doet vermoeden dat de romp hoger is geweest. Let ook op de steunbeer aan de zuidzijde. De oudste stukken breuksteen zouden 11e eeuws moeten zijn. Er waren banden met Aken, waarvan de toren vermoedelijk een versterkte post was. De parochiekerk ter plekke werd afgebroken in 1924. Nu staat de pastorie tegen de toren. De oude kerktoren van Gulpen is in 2009 gerestaureerd.

- De Gulpense Hervormde Gemeente kreeg in 1966 een nieuwe kerk. Deze kerk heeft zich ontwikkeld tot 'toeristenkerk' met vakantiepastoraat voor de geïnteresseerde toeristen.

- Direct Z van Gulpen ligt aan het Riehagervoetpad het indrukwekkende Kasteel Neubourg, met binnenplaats, hoge toren, uitgebreide nederhoven met dienstgebouwen, omgeven door grachten en een fraai park. Het huidige kasteel stamt hoofdzakelijk uit de 17e eeuw, met 18e- en 19e-eeuwse verbouwingen. De naam Neubourg (nieuwe burcht) wijst er op dat hier in de buurt eerder een andere burcht heeft gelegen. Die voorganger lag even ten noorden van de dorpskern, op de nog altijd zichtbare abschnittsmotte, de Burggraaf geheten, die wij beschrijven op de pagina van buurtschap Gracht Burggraaf.

De oudste bouwsporen van het huidige kasteel Neubourg worden als 14e-eeuws gedateerd. De grote herbouw van het kasteel heeft waarschijnlijk tussen 1636 en 1644 plaats gevonden. In 1732 en 1774 heeft het kasteel belangrijke verbeteringen ondergaan. De laatste adellijke bewoners waren nazaten van de Franse familie Marchant et d'Ansembourg. In 1944 was Neubourg het hoofdkwartier van generaal Eisenhower. Het kasteel is rond 1950 gerestaureerd.

- In 1712 werd in Gulpen een korenmolen met het grootste waterrad van Nederland gebouwd. Van oorsprong was deze Neubourgermolen of Molen van Roex een papiermolen met twee waterraderen. In 1985 1986 is de molen gerestaureerd waarbij de 'onzichtbare' turbineaandrijving (geplaatst in 1905 na een grote brand) is vervangen door een oorspronkelijk waterrad, dat wederom het grootste waterrad van Nederland werd (doorsnee 7,14 meter en breedte 1,30 meter). Dit middenslagtype waterrad krijgt, via de molentak, zijn water van de snelstromende rivier de Gulp. Deze wordt door het schoepenrad van de molen in bedwang gehouden.

De molen geleidt dankzij de waterkracht de val van het water naar verschillende rivierarmen, zodat overstroming zo veel mogelijk wordt beperkt. Door de 300 meter stroomopwaarts gelegen stuw met vispassage kan de hoeveelheid water naar de molen geregeld worden. De vistrap is aangelegd om het verval van 5 meter te overwinnen voor met name aal en zalmforel, zodat deze hun eitjes in de bovenloop (paaigebied) van de rivier kunnen afzetten. Tegenwoordig is er een pannenkoekenrestaurant in gevestigd.

- Vanaf de Gulperberg (die soms ook Gulpenerberg wordt gespeld, maar Gulperberg is het meest gangbaar) kun je rondom kilometers ver zien. Op de berg vind je een Mariamonument. Door de bouw van het monument in 1935, geïnitieerd vanuit het dekenaat Gulpen, ontstond aldaar een min of meer regionaal mariaal oord waarbij Maria door Mariavereerders uit geheel Limburg voor goede oogsten en voor algemene noden wordt ingeroepen. De Gulperberg is al een religieuze trekpleister sinds de oprichting van een missiekruis in 1834 op de top van deze heuvel. Het kruis herinnert aan de eerste grote volksmissie die eind 1833 / begin 1834 is gehouden op het grote plein bij de kloosterkerk in Wittem. Het lag in de bedoeling deze missie te houden in de kerk van Gulpen, maar die bleek daar te klein voor. De slotpreek van de eerste volksmissie, op 7 januari 1834, trok maar liefst 7.000 bezoekers. (3121)

- Een van de rijksmonumenten is de 17e-eeuwse hoeve De Bek (Oude Akerstraat 139), die in 2018 wordt gerestaureerd en herbestemd. De hoeve herbergt daarna een woonhuis, een mantelzorgwoning, een Bed & Breakfast en de mogelijkheid tot het hobbymatig houden van paarden. Door de restauratie blijft de cultuurhistorische waarde van de hoeve voor Limburg behouden. Bovendien krijgt de hoeve, door de nieuwe invulling van het gebouw, een duurzame maatschappelijke en toeristische functie. De ontwikkelingen rondom hoeve De Bek en de bijbehorende 48 hectare grond zijn voor de Provincie Limburg en de gemeente Gulpen-Wittem reden geweest om naar het totale gebied te kijken. Hieruit is het project Gebiedsonwikkeling Gulperberg voorgekomen. Stichting Ark Natuurontwikkeling heeft de hoeve en het bijbehorende grondareaal aangekocht. Vervolgende heeft de familie Schuurman het pand en circa 6 hectare grond teruggekocht.

- Gevelstenen in Gulpen.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- Bij de Moutainbiketoertocht (januari) kun je kiezen uit de afstanden 30, 50 of 70 km.

- Carnaval. - CV De Gaarekiekere is opgericht in 1953. 8 jaar later komt JCV de Gaarekiekerkes erbij. Zij hebben in 2016 het 55-jarig bestaan gevierd (in de carnavalswereld rekent men voor jubilea namelijk in eenheden van 11 jaar, in dit geval dus 5x11). - De Magic Diamonds is de showdansgroep van JCV de Gaarekiekerkes.

- De Nacht van Gulpen (weekend in juni) is een jaarlijks grootschalig en pittig wandelevenement, waarvoor maanden van tevoren al wordt getraind. Dat moet ook wel, want de lengte van deze wandeltocht is maar liefst 70 kilometer...

- Zomeravondfeesten (vier avonden in juli).

- Tijdens de Tractor Pulling (op een zondag in juli) strijden tractoren op een 100 meter lange baan om de eerste plaats. Met 2 wedstrijdbanen is entertainment en spektakel gegarandeerd. Op de ene baan strijden ITPV en DCPO om de Nederlandse competitiepunten. Op de andere baan strijden lokale tractorliefhebbers om de bekers. Dit te samen zorgt voor veel kijkplezier waarbij het stof je letterlijk om de oren kan vliegen.

- De Gulpener Bierfeesten (derde weekend in augustus) is een openluchtfestijn met muziek en braderie.

- Sint Hubertus Jaarmarkt (op een zaterdag begin november).

- Het Sophianum Cabaret is al sinds 1974 aan het het Sophianum College verbonden. Jaarlijks brengen ze eind november een flitsende voorstelling waarin zang, dans en toneel een hoofdrol spelen. Mooie liedjes, pittige toneelstukjes, stoere outfits, spetterende dansen en rare personages kom je op het podium tegen. Zaken die op school spelen komen in het cabaret aan bod. Herkenbaar dus voor wie er op deze school zitten.

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- Langs de Geul ter hoogte van Gulpen kun je de zeldzame ijsvogel aantreffen, het ‘blauwe juweel van het Geuldal’. Het maakt zijn nestpijpen in de steile oeverwanden en voedt zich met kleine vis, die het na een duikvlucht vanaf een overhangende boomtak aan zijn snavel spietst. Verder vind je hier onder meer kwikstaarten en aalscholvers.

- Een verharde holle weg, de Ingbergrachtweg, slingert zich naar beneden vanuit Ingber Gulpen in. Het is een ingeslepen graft of grub. Als het regent, wordt de grub weer een beek...

Terug naar boven

Eten en drinken

- De plaatsnaam Gulpen is natuurlijk niet alleen landelijk bekend vanwege het prachtige toeristisch aantrekkelijke landschap, maar ook vanwege de in 1825 opgerichte bierbrouwerij Gulpener, sinds 2014 getooid met de slogan 'De Vrije Brouwer'. In 2014 is aan Gulpener de MVO-award toegekend, de prijs voor 's lands meest vooraanstaande speler op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Jan-Paul Rutten, de in 2015 aangetreden directeur, als 8e generatie in het familiebedrijf, stelt dat dat zowel zit in meetbare als in niet-meetbare duurzaamheid. Meetbaar is dat Gulpener op 100 procent groene stroom draait. Dat het bedrijf zijn CO2-uitstoot compenseert door bos aan te planten. Dat de grondstoffen voor het bier het predicaat milieukeur dragen, sommige zelfs biologisch zijn. Dat als enige brouwer van Nederland, zijn bedrijf de grondstoffen hop en gerst niet laat verschepen maar deze teelt met de boeren uit de regio.

Minder meetbaar, maar minstens zo belangrijk, aldus Rutten, is maatschappelijke duurzaamheid. De omgang met werknemers. Het bestaansrecht dat het 190 jaar oude bedrijf geeft aan de boeren uit Gulpen en omstreken, die de brouwerij voorzien van al haar brouwgranen. De hopoogst, die altijd mid-september plaatsvindt, en waar het hele dorp voor uitloopt. Dan helpen de Gulpenaren niet alleen met het plukken van de hopbellen: dan wordt er ook gedanst, gedronken, gedineerd.

Terug naar boven

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Gulpen, met laagsteprijsgarantie!

Terug naar boven

Beeld

- Oude films m.b.t. Gulpen op YouTube.

- Oude foto's en films van Gulpen op Facebook.

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Gulpen (online te bestellen).

Terug naar boven

Links

- Gulpens: - Wietsebeukske (moppenboekje) in het Gulpens, door Hub Beckers.

- Belangenvereniging: - Stichting Leven naast de Brouwerij is een burgerinitiatief van inwoners van Gulpen dat ten doel heeft de leefbaarheid in het dorp te vergroten en het welzijn en de sociaal-culturele betrokkenheid te bevorderen. Ieder kan zich hier bij aansluiten. De stichting ontleent zijn naam aan de plek waar het project is ontstaan en waar de activiteiten plaatsvinden: de Toeristenkerk aan de Rosstraat 5, tegenover/naast de Gulpener Bierbrouwerij. De stichting wordt mede ondersteund door de Koninklijke Nederlandse Heidemaatschappij, de Protestantse Gemeente Maas-Heuvelland/Toeristenkerk, huisartsen en maatschappelijk werk, Stichting MEE en de campagne Samen Doen van de Gemeente Gulpen-Wittem.

- Onderwijs: - Bij Scholengemeenschap Sophianum kun je terecht voor VMBO, MAVO, HAVO, Atheneum en Gymnasium.

- Jeugd en jongeren: - Stichting Gultico65 organiseert activiteiten voor kinderen van de basisschool en de brugklas uit Gulpen en omgeving. Ze zijn opgericht in 1965 en hebben dus in 2015 het 50-jarig bestaan gevierd.

- KPJ Gulpen.

- Muziek: - De in 1993 opgerichte Harmonie St. Petrus is een relatief jonge vereniging. De geschiedenis van de harmonieën in dit dorp gaat echter veel verder terug. Harmonie St. Petrus is namelijk tot stand gekomen door een fusie van de Harmonie van Gulpen (opgericht in 1865) en Harmonie Crescendo (opgericht in 1957). Als naam voor de nieuwe harmonie werd gekozen voor St. Petrus, de patroonheilige van het dorp, die al van oudsher het vaandel van de eerstgenoemde harmonie sierde. De verenigingskleur is groen, de kleur van de lente, waarmee ze in 1993 de nieuwe start wilden symboliseren.

- Schutterij/gilde: - "Schutterij St. Hubertus-Gilde Gulpen, opgericht in 1594, heeft tot doel een broederschap te vormen waarin tradities, folklore en historie van het Limburgse schutterswezen levend worden gehouden. Dit om voor iedereen, jong en oud, man en vrouw, een zinvolle ontspanning in een gedisciplineerd doch bovenal kameraadschappelijk verband te creëren. Ondanks de hectische tijd waarin we met z'n allen leven mag deze culturele folklore voor ons dorp niet verloren gaan. Om dit te kunnen realiseren hebben we ook jouw steun en ambitie nodig, als je inwoner bent van ons dorp. Onze schutterij nieuwe stijl kent weinig verplichtingen, we hebben ervoor gekozen dat de schutterij hoofdzakelijk in de dorpskern uittreedt en een enkele keer meedoet aan een optocht en/of schietwedstrijd bij een van de bondsfeesten in de regio. Schutterij St. Hubertus-Gilde is een bruisende vereniging met perspectief. Echter, zoals elke vereniging kan ook St. Hubertus-Gilde niet zonder vernieuwing. Heb jij zin om in te stappen bij onze vereniging? Dat kan! Neem voor meer informatie over de schutterij contact op met een van de bestuursleden."

- Overige verenigingen: - Toneelvereniging 't Trefpunt.

- Aquariumvereniging Terra Collinaria is een vereniging met het Heuvelland als werkgebied. De vereniging heeft ca. 30 leden en komt maandelijks bij elkaar in Gulpen.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Gulpen algemeen en - idem kerk.

Reacties

(2)

De plaats van Abschnittsmotte de Burggraaf die u aangeeft op Google Maps klopt volgens mij niet. Zie https://nl.wikipedia.org/wiki/Gracht_Burggraaf_(mottekasteel)

Ik begrijp niet wat u bedoelt te zeggen. Op de pagina waar u dit post, de pagina van Gulpen, positioneren wij de pointer op de Google Maps kaart uiteraard op het dorp Gulpen. In het hoofdstuk Bezienswaardigheden verwijzen wij bij Kasteel Neubourg naar de abschnittsmotte, waar de voorganger van dit kasteel heeft gestaan, welke gegevens wij beschrijven op de pagina van buurtschap Gracht Burggraaf, waar wij hierboven naar linken (deze pagina dus: https://www.plaatsengids.nl/gracht-burggraaf ), en op welke pagina wij de pointer uiteraard plaatsen op die buurtschap, waar ook die abschnittsmotte ligt. Dus wat klopt er volgens u dan niet?
M.vr.gr, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Reactie toevoegen