Heelsum

Plaats
Dorp
Renkum
Veluwe
Gelderland

Heelsum

Terug naar boven

Status

- Heelsum is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Veluwe, gemeente Renkum. T/m 1811 gemeente (en tot eind 18e eeuw: heerlijkheid) Doorwerth. In 1812 over naar gemeente Oosterbeek, in 1818 over naar de opnieuw opgerichte gemeente Doorwerth, per 1-5-1923 met de gemeente Doorwerth over naar gemeente Renkum (waarmee qua grondgebied in feite de oude gemeente Oosterbeek van voor 1818 werd hersteld).

- In de praktijk valt onder het dorp ook de buurtschap Kievitsdel (formeel, d.w.z. voor de postadressen, ligt die 'in' het O gelegen buurdorp Doorwerth, maar wij hebben begrepen dat de inwoners van deze buurtschap meer op Heelsum zijn georiënteerd).

Terug naar boven

Naam

Oudere vermeldingen
Ca. 1160 Helessem, 1411 Heelsem, 1519 Heelsum, 1741 Helsum.

Naamsverklaring
Betekent heem 'woonplaats' van de persoon Hele, ontstaan uit Hali. De genitief s staat een verklaring uit helle 'helling' in de weg.(1)

Terug naar boven

Ligging

Heelsum ligt direct O van Renkum en is met dat dorp aaneengegroeid. Toch wordt het nog altijd als apart dorp beschouwd (met bijv. een eigen postcode en postale plaatsnaam, en eigen komborden). Vergelijkbaar wellicht met Bussum en Naarden. Overigens is het dorp sterk op het O gelegen Oosterbeek georiënteerd. Het dorp grenst in het O aan de A50 en in het Z aan de Neder-Rijn. Aan de overkant van die rivier ligt de Betuwe (kern Heteren).

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 heeft Heelsum slechts 15 huizen met 120 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 1.400 huizen met ca. 3.400 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Vanouds behoort Heelsum, in de tijd dat het nog kerk-loos is, tot het kerspel Wolfheze. In 1425 krijgt de plaats een kapel, rond 1517 wordt de kern een parochie en krijgt het haar eerste kerk.

De in 1818 opnieuw opgerichte gemeente Doorwerth krijgt in 1825 haar eerste burgemeester. Het gemeentehuis komt in Heelsum, op de kerkheuvel. Later komt er een nieuw gemeentehuis (de huidige pastorie). Sinds begin 20e eeuw is het dorp uitgegroeid tot een villadorp.

- Stichting Papiergeschiedenis Renkum - Heelsum is opgericht in 1995 en heeft tot doel het in bewaring nemen van goederen en informatie van papierfabriek Parenco in Renkum en papierfabriek Schut te Heelsum, en wil daarmee de geschiedenis bewaren van deze beide fabrieken. Aangezien in deze omgeving vroeger veel papierindustrie is geweest, verzamelt de stichting tevens documentatie en goederen die betrekking hebben op de papiergeschiedenis rondom de dorpen. Op hun site vind je de geschiedenis van het papier en van de papierindustrie in de omgeving van genoemde dorpen, van de middeleeuwen tot de dag van vandaag.

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- In januari 2016 heeft Dorpsplatform Renkum - Heelsum het beheer van buurthuis De Hucht overgenomen van Stichting Welzijn Renkum (voorheen Solidez). De ambitie was om dit buurthuis open te houden tot de oplevering van het nieuwe Multi Functionele Centrum (MFC). De exploitatie verliep voorspoedig en de ambitie leek dan ook waargemaakt te kunnen worden. Stichting Welzijn Renkum heeft echter geen verlenging van het contract gekregen bij de gemeentelijke aanbesteding voor sociaal werk in 2017. Zij zijn dan ook eind december 2016 vertrokken uit De Hucht. De huur van een werkplek in de Hucht door Stichting Welzijn Renkum was een belangrijke financiële poot onder de exploitatie. Ook Biljartvereniging De Hucht vertrekt rond die tijd naar een nieuw onderkomen waar ze een permanente eigen plek hebben kunnen krijgen. Mede door de inzet van veel vrijwilligers die lid zijn van deze vereniging kon het buurthuis open worden houden. Hun inzet is door het vertrek van deze vereniging dus helaas komen te vervallen. Daarmee is de basisbezetting van De Hucht verdwenen.

Door deze twee oorzaken zag het Dorpsplatform zich dan ook genoodzaakt per medio december 2016 het buurthuis te sluiten. Het Dorpsplatform als zodanig gaat uiteraard wél gewoon door. Zij helpen de vrijwilligers om hen een plekje te geven bij andere instellingen, en zij gaan door met de reguliere activiteiten van het Dorpsplatform die gericht zijn op het welzijn in de buurten. Buurthuis De Hucht is inmiddels afgebroken. Woningbouwcorporatie Vivare heeft op deze locatie een nieuwbouwwijk gerealiseerd. Ook het appartementencomplex ernaast moest daarvoor wijken.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Heelsum heeft 6 rijksmonumenten.

- Heelsum heeft 2 gemeentelijke monumenten, zijnde het Van Brakell-gedenkteken aan de Koninginnelaan / hoek Kerkweg, en de RK Sint Josephkerk.

- In 1517 vond de eerste-steenlegging van de kerk in Heelsum plaats. De bouw, gefinancierd door de heren van Doorwerth, duurde - gezien de omvang van het bouwwerk - vrij lang; pas in 1519 werd begonnen aan de dakbedekking. De kerk, gebouwd als katholiek godshuis, bestond aanvankelijk louter uit schip en koor, die beide van gelijke breedte zijn. Het koor is, zoals bij zoveel katholieke kerken, op het oosten gericht. In dat koor, dat traditiegetrouw enkele treden hoger is dan het schip, bevond zich destijds het hoofdaltaar. De overgang naar het protestantisme heeft hier laat plaatsgevonden, aangezien de in deze streek zeer invloedrijke heren van Doorwerth, de eigenaren van het kerkje, lange tijd het katholieke geloof bleven aanhangen. In de loop van de 17e eeuw moet de kerk echter een protestantse inrichting hebben gekregen.

In 1859 is de dwarsbeuk aan de zuidzijde gebouwd. Een gedenksteen bij de ingang herinnert hier aan. De verbouwing vond plaats onder douairière Baron van Brakell (de kerk was destijds nog altijd eigendom van de heren van Doorwerth). Het grafmonument van haar man, Baron van Brakell, heer van Doorwerth (gestorven in 1853) en haarzelf bevindt zich buiten aan de zuidzijde van de kerk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog leed de kerk veel schade, zodat een ingrijpende restauratie noodzakelijk was. De ronde ramen in het koor verdwenen en de oorspronkelijke ramen werden gereconstrueerd. Het venster in de toren, dat in de loop der tijd dichtgemetseld was, herkreeg zijn oude gedaante. In 1952 is de restauratie voltooid. Ter ere van de 50-jarige zelfstandigheid van de kerkelijke gemeente in 1976 (voor 1926 vormde Heelsum samen met Renkum één kerkgemeente) zijn vier vensters in de noordwand van het schip voorzien van gebrandschilderd glas. De Lutherse predikant-glazenier P.H.G.C.Kok (1919-1981) heeft de ramen vervaardigd.

Het huidige kerkorgel is in 1864 gebouwd door D. van Rossum (Bodegraven) voor de Hervormde kerk te Abcoude. Voor zover bekend is het Van Rossums enige orgel. In 1970 wordt het uit de kerk van Abcoude verwijderd en opgeslagen. In 1999 wordt het orgel aangekocht door de Hervormde Gemeente van Heelsum, ter vervanging van het storingsgevoelige en muzikaal oninteressante Verweys-orgel uit 1953. In 2004 restaureert de firma Gebr. Reil (Heerde) het orgel en stelt het op met gebruikmaking van de in de kerk aanwezige orgelkas uit 1953, waarvan de maten worden aangepast om het Van Rossum-orgel te kunnen herbergen. De Hervormde (PKN) kerk, Z van de dorpskern gelegen op de 'kerkheuvel' (Koninginnelaan 24) is er, getuige de naam van de Hervormde Gemeente Heelsum-Kievitsdel, ook voor de inwoners van de aan de andere kant van de A50 gelegen Doorwerthse buurtschap Kievitsdel.

- Op 1 april 1950 (geen grapje ;-) maakte de rooms-katholieke gemeenschap in Heelsum bekend dat zij aan de Kamperdijklaan een kerk wilde gaan bouwen. De grond was reeds aangekocht. Deze lag nabij de toekomstige nieuwbouwwijken en op voldoende afstand van de parochiekerk in Renkum. De protestantse meerderheid binnen de gemeenschap en de gemeenteraad vonden de bouw van de kerk echter van ondergeschikt belang en wilden op deze locatie villa’s laten bouwen. Nadat diverse instanties meerdere malen in beroep gingen (waarover je hier meer kunt lezen), is de RK Sint Jozefkerk (Kamperdijklaan 2).uiteindelijk in 1961 gereedgekomen.

De regionale Titus Brandsma Parochie heeft de afgelopen jaren wegens het teruglopende kerkbezoek diverse kerken aan de eredienst onttrokken. In de RK Sint Jozefkerk in Heelsum is op 1 juli 2018 de laatste kerkdienst gehouden. De kerk is verkocht aan een projectontwikkelaar, die de kerk wilde slopen en op deze locatie woningen wilde bouwen. Stichting Het Cuypersgenootschap, Erfgoedvereniging Bond Heemschut en Stichting voor Heemkunde Renkum vonden dat geen goed plan, en hebben de gemeente Renkum verzocht om de kerk op de gemeentelijke monumentenlijst te plaatsen. Ze hebben architectuurhistorici Gerrit Vermeer en Gert Eijkelboom gevraagd te beargumenteren waarom de kerk deze bescherming verdient. De Sint Josefkerk is ontworpen door Fons Vermeulen, een volgeling van de beroemde bouwmeester Dom Hans van der Laan. Opvallend is dat voor het gebouw opvallend veel 'misbaksels' zijn gebruikt. Dat zijn te heet gebakken stenen die misvormd en veelkleurig uit de oven zijn gekomen. De kerk is volgens de onderzoekers een mooi voorbeeld van de late Bossche School, de stijl waarin de kerk gebouwd is, en is volgens hen een zeldzaamheid qua stijl. Ook volgens hen verdient de kerk bescherming.

De kerk is vervolgens medio 2017 inderdaad een gemeentelijk monument geworden en wordt dus niet gesloopt. Uit het onderzoek van de gemeentelijke Commissie Ruimtelijke Kwaliteit blijkt dat het complex een grote cultuurhistorische waarde vertegenwoordigt en voor de gemeente Renkum een hoge zeldzaamheidswaarde heeft. De kerk scoorde daarmee hoger dan het minimaal benodigde puntenaantal om aangewezen te worden tot gemeentelijk monument. De commissie geeft in haar oordeel aan dat de Sint Josephkerk in Heelsum van bijzonder belang is als goed en gaaf voorbeeld van moderne naoorlogse kerkarchitectuur. Juist door zijn bijzondere verschijningsvorm en bouwstijl heeft de kerk een hoge zeldzaamheidswaarde. Er zijn duidelijke referenties naar de historische kerkbouwkunst, en ook diverse aspecten die de beginselen van de Bossche School laten zien.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- Vereniging Oranjedag Heelsum (VOH) organiseert jaarlijks de Koningsdag en de Airborneherdenking. Het bestuur anno 2017 maakte bekend er aan het eind van dat jaar mee te stoppen, onder meer omdat een aantal leden naar elders was verhuisd. Als er geen nieuw bestuur zou komen, zou de vereniging zich moeten opheffen. Gelukkig is het niet zover gekomen, want op de valreep hebben Jasmijn, Gert, Hein, Maxim en Jacqueline als fris en fruitig nieuw bestuur in december 2017 het stokje overgenomen.

- Airborneherdenking (half september) bij het Airbornemonument. - Videoreportage Airborneherdeking 2019.

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

Golfclub
"De klassieke heidebaan ligt in het landschap zoals het zich gevormd heeft. De natuur heeft min of meer vrij spel. Het golfspel is daardoor tactisch. Niet het ‘lang vanaf de tee en hoog aanspelen van de green’ maar het zoeken naar de meest geschikte route waarbij de golfer beloond wordt als de risico's worden afgewogen. Daarmee onderscheidt de baan zich van het ontwikkelde type van de afgelopen 80-90 jaar: de parkachtige baan. De Schotse Steve Marnoch heeft de oorspronkelijke baan van Hetzberger op Golfclub Heelsum gerenoveerd in de richting van een klassieke heidebaan. De zandige ondergrond is goed vergelijkbaar met de ondergrond van de heidebanen uit de vorige eeuw. Ook hier was er een heidevegetatie voordat er in het begin van de vorige eeuw plaats werd gemaakt voor de akkerbouw. Het was dus zaak om het landschap weer terug te brengen. Als leidraad is daarvoor het open heidegebied gebruikt. Als bijzonderheid zijn daar de uit de ijstijd afkomstige droogdalen nadrukkelijk in het ontwerp meegenomen. Hierdoor ontstond een beeld van open natuur, vliegdennen met veel open zand (verstuivingen). Een beeld dat precies aansluit bij het beeld uit het begin van de vorige eeuw. Voor het spel zijn er bunkers gemaakt die zijn geïnspireerd op de duinkoppen zoals ze aan de kust voorkwamen.

Karakteristieken (klassieke) heidebaan: - Individueel karakter; - Open terrein, lange zichtlijnen; - Zandige ondergrond (roodzwenk, links golf); - Bunkering en ondulatie volgen de contouren van het landschap; - Tactisch golfspel met af en toe bredere fairways; - Heide/open rough. Zand, zand en nog eens zand. Het spel zoals we dat vandaag de dag kennen is ontwikkeld op de kustbanen in Schotland. Op het onvruchtbare gebied tussen de zee en het bebouwbare land (‘linking land’ vandaar de aanduiding Golf Links voor dit soort banen) werden de beste omstandigheden gevonden om te spelen. Veel ruimte, laag gras (mede door schapen), en hindernissen als struiken en open zandgebieden. Zand werd vanaf het begin al gezien als hindernis die overwonnen moest worden door vaardigheid. Daarom bestaat de regel dat ‘zand alleen op de green als een los natuurlijk voorwerp mag worden verwijderd’ al heel lang. De zandbunker was in het begin niet veel meer dan de schuilplaats voor schapen die ter plekke graasden. Ook al is een klassieke heidebaan niet hetzelfde als een links baan het heeft er wel veel eigenschappen mee gemeen. De golfbaan in Heelsum is door de zandondergrond het hele jaar bespeelbaar én ook in de winter zijn er vrijwel altijd zomergreens."

Kokerjuffers in Heelsumse Beek
"In 2014 is zijn er kokerjuffers uitgezet in het water van de Heelsumse Beek, die direct O van de dorpskern van Heelsum stroomt. Zeven jaar later blijkt dat de populatie het heel goed doet, zo blijkt uit onderzoek. Uitbreiding naar andere beken in de omgeving blijft nog uit. Daarvoor moeten eerst de omstandigheden verbeterd worden. Kokerjuffers zijn de larven van schietmotten. Er komen in Nederland ongeveer 180 verschillende soorten kokerjuffers voor. Ze leven bijna allemaal in het water, waar de meeste soorten algen, afgevallen bladeren of andere dieren eten. De meeste kokerjuffers bouwen een kokertje van kiezels of ander materiaal om zich heen om zich te beschermen. Deze omhulsels blijven leeg achter als ze na een maand of tien in de vorm van een schietmot het water verlaten. De schietmot leeft relatief kort, paart en legt eitjes, waar binnen een aantal weken een nieuwe generatie kokerjuffers uitkomt.

Een sleutelsoort voor het beeksysteem. De kokerjuffer is niet zo’n spectaculair beestje, maar beheerders van beekdalen knijpen in hun handen als ze hem zien. Het is namelijk de ultieme indicator van een geslaagd beekherstelproject. Kokerjuffers spelen een belangrijke rol in het ecosysteem, omdat ze dood hout en blad afbreken. De voedingstoffen die hierbij vrijkomen zijn essentieel voor andere organismen in de beek. Om kokerjuffers tevreden te stellen, moeten er bomen langs de beek staan, bij voorkeur elzen. Ook moet het water relatief koud zijn met een stabiele afvoer. Daarnaast moet de kwaliteit van het water natuurlijk op orde zijn." (bron en voor nadere informatie zie Nature Today, januari 2022)

Terug naar boven

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Heelsum, met laagsteprijsgarantie!

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Heelsum (online te bestellen).

Terug naar boven

Links

- Belangenorganisatie: - Dorpsplatform Renkum - Heelsum wil bereiken dat bewoners zich betrokken voelen bij hun woon- en leefomgeving en mede willen zorgen voor een duurzame kwaliteit, leefbaarheid en veiligheid in hun kern.

- Sport: - Voetbalvereniging CHRC (Cito Harten Rijn Combinatie) is een echte volksvereniging met een rijke voetbalhistorie. De club is in 1946 ontstaan uit een fusie tussen de Renkumse voetbalverenigingen Cito en Harten Rijn. De leden van Cito bestaan voornamelijk uit Heelsummers, terwijl het merendeel van de voetballers van Harten Rijn werknemers zijn van de papierfabrieken Harten en de nieuwe papierfabriek aan de Nederrijn.

- Voetbalvereniging CVV Redichem.

- Zorg en welzijn: - "Hoeve Doorwerth (genoemd naar de ligging aan de Doorwerthse Heide, die dus niet onder het nabijgelegen dorp Doorwerth valt, red.) ligt naast de A50 aan de rand van de Veluwe, in het dorp Heelsum. In 2009 hebben wij, Ebertine en Johan Jurrius, de boerderij met veel plezier overgenomen. De hoofdtak van de boerderij is akkerbouw. Wij verbouwen suikerbieten, maïs en granen. Daarnaast hebben wij een bescheiden biologische appel- en perenboomgaard en een biologische kudde Galloways. Op de boerderij hebben wij ook neventakken. De belangrijkste zijn caravanstalling, paardenstalling en een zorgtak.

In 2009 is Hoeve Doorwerth in Heelsum ook een zorgboerderij geworden. Wij bieden via WMO / PGB individuele begeleiding op de boerderij. De zorgboeren die bij ons komen moeten lichamelijk mobiel zijn omdat wij echt het land op gaan. Aanbod: Dagbesteding; Structuur (in de vorm van vaste begin- en eindtijden, pauze etc.); Kleinschalig; Boerenleven; Gezelligheid; Samenwerken met andere mensen; Werken in en met de natuur; Luisterend oor; Helpen doelen stellen en verwezenlijken. Mogelijke klussen / taken: Dieren voeren; Dieren verzorgen; Bescherming landbouwgewassen tegen wild; Onkruid trekken / schoffelen; Werken in de moestuin; Klussen in de stallen; Houthakken; Werkzaamheden op de tractor, mits mogelijk; Onderhoud boomgaard; Onderhoud heiningen; Onderhoud erf; Onderhoud mechanisatie."

Reactie toevoegen