Status

- IJpelaar is een buurtschap en sinds de jaren zestig van de 20e ook een aan de buurtschap grenzende wijk in de provincie Noord-Brabant, in de regio West-Brabant, en daarbinnen in de streek Baronie en Markiezaat, gemeente Breda. T/m 1941 gemeente Ginneken en Bavel. Het gebied van de gelijknamige huidige Bredase wijk is in 1942 overgegaan naar de gemeente Breda, het deel dat wordt gevormd door de huidige buurtschap is in 1942 overgegaan naar de gemeente Nieuw-Ginneken en in 1997 ook in handen gekomen van de gemeente Breda (overigens is een zeer klein gedeelte van de buurtschap door middel van een grenscorrectie al per 1-6-1961 naar de gemeente Breda overgegaan).

- De wijk IJpelaar valt onder de stad Breda; de gelijknamige buurtschap valt, ook voor de postadressen, grotendeels onder het dorp Bavel, en voor een zeer klein deel onder de stad Breda.

- De buurtschap IJpelaar heeft geen plaatsnaamborden, en ook geen gelijkluidende straatnaam - wat bij veel andere buurtschappen wél het geval is - zodat je ter plekke nergens aan kunt zien dat en wanneer je de buurtschap binnenkomt en weer verlaat.

Naam

Oudere vermeldingen
Ypelaar, 1280 Ypenlaer, 1299 Ipelaer, 1346 Ypellaer, 1840 IJpelaarseind, 1877 IJpelaarseinde. De buurtschap rond de kruising Seminarieweg/Koolpad wordt in de volksmond nog steeds IJpelaarseind genoemd. Het gebied van de huidige wijk IJpelaar was het oorspronkelijke Bavelsbroek of Wervenschot.

Naamsverklaring
- “Een laar is oorspronkelijk ‘een intensief benut bos’, maar ontwikkelt zich in Brabant en Vlaanderen ook tot ‘gemeenschappelijk gebruikte grond’. In het eerste deel schuilt de boomnaam iep” (1). Zie voor een nadere uitleg van laar bij Laareind.
- “De iep komt niet frequent (als toponiem in de Baronie, red.) voor. Epelenberg (op de grens van Teteringen en Heusdenhout, red.) en mogelijk Ypelaar en Iepenlaak zouden deze boomnaam kunnen bevatten, maar in de twee laatstgenoemde voorbeelden zou men ook kunnen denken aan de yf, yve, de taxus. Takken van de iep werden evenals van es en linde wel gebruikt voor veevoeding. Mogelijk is dit de oorzaak van de sterke achteruitgang van de iep circa 4.000 jaar geleden, maar ook de iepenziekte zou hier een rol hebben kunnen spelen.”(2).

Ligging

De buurtschap IJpelaar ligt direct NW van de dorpskern van Bavel en grenst in het W aan de gelijknamige Bredase wijk, in het N aan de Franklin Rooseveltlaan en in het O aan de A27. De buurtschap ligt rond de Seminarieweg, Kluisstraat en het N gedeelte van het Koolpad.

Statistische gegevens

In 1840 heeft de buurtschap IJpelaar 24 huizen met 216 inwoners. Tegenwoordig heeft de buurtschap ca. 50 huizen met ca. 120 inwoners, de gelijknamige wijk heeft ca. 2.500 huizen met ca. 5.800 inwoners.

Geschiedenis

“IJpelaar is een van de oudste landgoederen rond de stad Breda. Het buiten, op de plaats waar nu aan de Seminarieweg het complex van Hogeschool West-Brabant ligt, zal ontstaan zijn in de 12e of 13e eeuw, de periode waarin ook Breda tot ontwikkeling begon te komen. De naam wordt voor de eerste maal vermeld in 1280. Arnout van Leuven schonk toen aan de inwoners van Breda ‘alle gemeene weyden en wilderen, gelegen tusschen Emelenberg en Ypelaar, streckende tot aan den Molengracht en tot het bosch ’t gene Verdebosch genaemt wordt.’ Ongeveer vijftig jaar later wordt Peter van Ulvenhout, Heer van IJpelaar, vermeld als leenman van de Heer van Breda. Er ontstaat een versterkt huis, dat ‘kasteel’ kan worden genoemd. Vanouds hoorde er een groot gebied bij, gelegen nabij de huidige Seminarieweg. Een groot gedeelte hiervan behoorde tot het Broek, nu de wijk IJpelaar. Bij het kasteel zijn in de loop van de eeuwen een aantal boerderijen gesticht, die al dan niet tot het landgoed behoorden.” (102, nr. 115)

“IJpelaar ligt op de grens van Bavel en Ginneken. Bij de tiendenverdeling van 1669 werd de kern van de buurtschap onder Ginneken gerekend, en het IJpelaarseind onder Bavel. Het was een kleine grondheerlijkheid, met wat eigen grond voor de Heer, wat lenen en wat cijnsgronden. Het eigen goed was verdeeld in een echt eigen deel met kasteeltje en omgeving, en enkele verpachte boerderijen. Al voor 1669 is die omgeving in landgoedstijl ingericht, met lange rechte dreven en zelfs het rechttrekken van een stukje van de Molenlei”, aldus K. Leenders in (102, nr. 127, 1999).

Het landgoed IJpelaar is vanaf de 13e tot in de 19e eeuw de belangrijkste factor geweest voor het ontstaan van boerderijen in dit gebied. Het landhuis, dat in 1837 is opgetrokken op de fundamenten van het oude kasteel, dat in hetzelfde jaar is afgebroken, is na de bouw van het eerste seminarie omstreeks 1878 afgebroken. De grachten en funderingen zijn in het bos achter de gebouwen van de Hogeschool nog steeds terug te vinden. Het seminarie is omstreeks 1970 gesloten. De schoolgebouwen en het terrein binnen de buitenste grachten zijn nu eigendom van de Hogeschool.

De woonwijk is begin jaren zestig ontstaan. “De wijk is een typisch product van de jaren zestig, zoals er overal in Nederland zijn gebouwd. Dat betekent rechte straten, strakke huizenbouw en ondergeschikt openbaar groen” (19). “De wijk IJpelaar, die nu iedere Bredanaar kent, is gebouwd in het gebied Bavelsbroek. Dat was in oorsprong een nat weidegebied dat tot rond 1650 in gemeenschappelijk gebruik was bij de Bavelse boeren, als extra grasland. Het werd toen weliswaar ontgonnen, maar niet bewoond. De inrichting van het gebied, naar een ontwerp van Christoffel Verhoff, paste goed in het landgoederenlandschap. Ook het Annabos kan als element van dat aloude landschap worden gezien”, aldus K. Leenders in (826). In (102, nr. 127, 1999) stelt hij onder meer nog: “Het gebied is in de jaren rond 1660 verkaveld en verkocht (voorheen was het bij de boeren in gemeenschappelijk gebruik, red.). Het plan daartoe was toen overigens al een eeuw oud. Dit leverde een rechthoekige inrichting op die terugkomt in het wegenpatroon van de daar na 1961 gebouwde Bredase woonwijk IJpelaar.”

Ten behoeve van de aanleg van de wijk IJpelaar zijn rond 1960 diverse eeuwenoude boerderijen afgebroken. Enkele van de nog resterende monumentale hoeven zijn hierna vermeld.

Buurtschap IJpelaar, tegenwoordig ingeklemd tussen de A27 in het O, de Franklin Rooseveltlaan in het N en de Loevesteinstraat in het Z, viel vanouds onder het dorp Bavel en valt daar voor de postadressen nog altijd onder. Geografisch gezien is de ‘navelstreng’ met Bavel echter wreed doorgesneden door de aanleg van de A27 in de jaren zestig, met als gevolg dat de Seminarieweg en de Kluisstraat nu aan beide zijden van de A27 gelegen zijn. Sindsdien krijgen mensen uit de buurtschap in Bavel te horen: “Bende gij van over d’n bult?”

De oorspronkelijke boerenbevolking van buurtschap IJpelaar is voor het grootste deel verdwenen. De meesten zijn overleden. Ook veel monumentale boerderijen zijn verdwenen: ”In 1944 dachten de Polen dat de Duitsers zich hadden verschanst in de boerderijen van IJpelaarseind. Er zijn er toen heel wat in brand geschoten. Het was een echt slagveld. Veel is toen verloren gegaan”, aldus buurtbewoner Hans Rode (831), die zich in de geschiedenis van de buurtschap heeft verdiept.

Recente ontwikkelingen

- Rond 2000 waren er plannen om de sportvelden van Jeka langs de Claudius Prinsenlaan te verhuizen naar de weilanden achter de kunstacademie, in het NW van buurtschap IJpelaar. Inwoner Hans Rode was daar geen voorstander van: “Rode hoopt dat de gemeentebestuurders de goede keuze maken en de buurtschap met rust laten. Er moet op een gegeven moment een einde komen aan de ontwikkelingsdrang van de stad in die richting. En de bewoners moeten nog ruimte overhouden om met hun kinderen te wandelen of te trimmen,” (831) De sportvelden zijn toch verhuisd.

Bezienswaardigheden

- De buurtschap heeft 2 rijksmonumenten, zijnde de boerderijen op Seminarieweg 27 en 28. De ‘nieuwe hoeve van IJpelaar’ op Seminarieweg 27 dateert uit 1892. De Laarhovense Hoeve op Seminarieweg 28 dateert uit 1710 (welk jaartal in de westelijke topgevel in witte steen is aangebracht). Het pand is schitterend gerestaureerd. De hoeve op Seminarieweg 30 dateert uit 1887 en is een gemeentelijk monument. De Seminarieweg is een van de laatste wegen in de gemeente Breda die nog met kinderkopjes is bestraat. Helaas is een deel ervan, aan het einde van de weg, verwijderd en vervangen door rode klinkers, omdat men de kinderkopjes ‘nodig had’ in Bavel.

- Het gebouw van het voormalige Kleinseminarie IJpelaar, dat dateert van kort na de Tweede Wereldoorlog, is, nadat het kleinseminarie was opgeheven, aanvankelijk herbestemd tot Katholieke Sociale Academie Markendaal. Later werd het de locatie van Kunstacademie Sint Joost. Tegenwoordig Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost (Beukenlaan 1, op de hoek met de Seminarielaan) geheten, kortweg AKV St. Joost, met vestigingen in 's-Hertogenbosch en Breda. De huidige academie is in 2004 ontstaan uit een fusie van de Koninklijke Academie voor Kunst en Vormgeving uit 's-Hertogenbosch en de Academie voor Beeldende Kunsten Sint-Joost uit Breda. AKV St. Joost is een van de academies van Avans Hogeschool.

- Het voormalige Klooster Nieuw-IJpelaar (Seminarieweg 26) werd bevolkt door de paters en zusters van de Heilige Harten. Dagelijks om 12 uur ’s middags werd hier de klok geluid voor het Angelus. Vroeger was er ook nog een andere klok te horen, en wel een die op het dak van een boerderij aan de Flodderdreef stond. Die klok werd stipt om drie uur ’s middags geluid. Dan wisten de werkers op het land dat het theetijd was. Het landgoed bestaat uit een 17e-eeuwse of oudere hoeve, waarbij in de eerste helft van de 18e eeuw een herenhuis wordt gebouwd. Tussen 1790 en 1795 wordt een landhuis gebouwd, waarna in 1866 de gebouwen van het landgoed worden gesloopt en iets zuidelijker worden vervangen door een nieuwe villa. In 1915 wordt het buitenverblijf aangekocht door de paters van de Heilige Harten. Het bestond toen uit de villa, een koetshuis en het direct daaromheen gelegen park en tuin. Nog geen jaar later wordt de aangrenzende boerderij met landerijen aan het bezit toegevoegd. De paters bouwen een klooster aan de villa vast, waar uiteindelijk circa 60 paters hebben gewoond.

Aanvankelijk wordt het gebouw gebruikt als noviciaat en opslagplaats van het provinciaal archief van de orde. Tussen 1977 en 1993 verzorgen de zusters van Julie Postel, samen met de paters, de opvang van zwervers. De paters werden ook uitgezonden naar de missie. Door gebrek aan roepingen stierf de congregatie langzaam uit. In 2004 stond het landhuis leeg en werd het verzorgingshuis nog maar voor de helft benut. In 2007 vertrokken de laatste paters naar een nieuwbouwcomplex bij de Fraters van Tilburg. Na het vertrek van de paters is het klooster goeddeels gesloopt. Er komt een nieuw hotel, Nieuw IJpelaar genaamd. Het landhuis en de tuin worden gehandhaafd en gerenoveerd.

Links

- Sport: - "De in 1980 opgerichte tennisvereniging TV De IJpelaar is een gezellige, actieve en bloeiende tennisvereniging in Breda, met ca. 600 actieve leden. Wij spelen op 9 verlichte all-weather banen en 1 minibaan. Het hele jaar door kan er buiten gespeeld worden tenzij er sprake is van sneeuw of intredende dooi. Tennislessen worden verzorgd door Top Tennis Training Brabant. Het hele jaar door zijn trainingen op alle niveaus te volgen voor jeugd en volwassenen. Onze vereniging kenmerkt zich door veel gezelligheid en zowel prestatief als recreatief tennis. Zo wordt er meegedaan aan de voorjaars-, najaars- en wintercompetitie van de KNLTB. Daarnaast organiseert de vereniging zelf diverse (open) toernooien. In de zomermaanden is er elke dinsdagmiddag een 50+ toss en elke donderdagavond een Toss avond voor alle leeftijden, waarbij je naast het spelen van gevarieerde wedstrijden ook een gezellig contact krijgt of onderhoudt met je clubgenoten. Voor de recreatieve tennissers biedt onze vereniging prima mogelijkheden in de vorm van ruime speeltijden voor vrij tennissen. Het is ook mogelijk om incidenteel banen te huren, voor bijvoorbeeld bedrijfsuitjes of familiefeestjes."

- Zorg: - "Woonzorgcentrum De IJpelaar ligt in de gelijknamige wijk, aan de zuidkant van Breda, tegen het Ginneken. Als je niet meer thuis kunt wonen, biedt Thebe hier zorg. Je kunt ook op deze locatie terecht als je dementerend bent en hiervoor zorg en begeleiding nodig hebt. Daarnaast biedt Thebe woonruimte als je tijdelijk opgenomen moet worden, bijvoorbeeld na een ziekenhuisopname. Zo’n 160 medewerkers zetten zich op deze locatie in om de bewoners dagelijks te ondersteunen op het gebied van verzorging, verpleging en begeleiding."

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)
  
• 2. Laatmiddeleeuws landschap en veldnamen in de Baronie van Breda,
  Buiks, Chr.
  , (1997)