Status

- Jelsum is een terpdorp in de provincie Fryslân, gemeente Leeuwarden. T/m 2017 gemeente Leeuwarderadeel.

- Onder het dorp Jelsum vallen ook de buurtschappen Finsterbuorren en De Groote Bontekoe (grotendeels) (die weliswaar niet als buurtschappen in de Topografische atlas Friesland (1) staan, maar het wel degelijk zijn). De buurtschap 't Haantje (halverwege de 20e ook Jelsumerhuizen / Jelsumer Húskes genoemd), W van het dorp gelegen aan de Brédyk, is helaas afgebroken. Op de site van Tresoar staat hierover: "In verband met de verbreding van de weg met een ventweg en de vele geluidshinder van het vliegveld zijn alle huizen vanaf 1987 afgebroken."

Naam

Oudere vermeldingen
Ca. 1270 Heilsum, 1402 Helsim, Hielzum, 1467 kopie Hielsom, 1472 Helsum, Hyelsum, 1503 Jelsum.

Naamsverklaring
Heem 'woonplaats' van de persoon Helle, welke naam is ontstaan uit het Germaanse hal-* wat 'held' betekent.(2)
* Gereconstrueerde vorm.

Ligging

Jelsum ligt direct N van Leeuwarden, ZO van Stiens.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Jelsum 49 huizen met 262 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 140 huizen met ca. 340 inwoners (waarvan 220 in de kern en 120 in het buitengebied).

Recente ontwikkelingen

- Archeologen en studenten van de Rijksuniversiteit Groningen hebben in 2010 een groot archeologisch onderzoek uitgevoerd bij de kerk van Jelsum. Er is gegraven in het gebied ten noorden van de middeleeuwse dorpskerk. Het onderzoek is gericht op het ontstaan van de Middelzee en tweeduizend jaar bewoning langs de kust. Jelsum was in de eerste eeuw voor Christus een aantrekkelijke plek om te wonen. Het lag op een hooggelegen kuststrook langs de Middelzee, een uitloper van de Waddenzee die zich voortdurend verder uitbreidde. Boeren bouwden hier boerderijen op terpjes. In de middeleeuwen kwam er een zeedijk en uiteindelijk werd de zeearm ingepolderd. Bij de opgravingen zijn onder meer een kinderhoofdje en boerderijresten uit de Romeinse tijd gevonden. Beide vondsten zijn zeldzaam. Waarschijnlijk cremeerden Friezen hun doden in de Romeinse tijd. Schedels uit die tijd komen dan ook weinig voor. Palen en wanden van gebouwen uit de eerste eeuwen na Christus worden ook niet vaak gevonden.

Bezienswaardigheden

- De oude kern van Jelsum is een beschermd dorpsgezicht.

- Jelsum heeft 22 rijksmonumenten (voor de helft betrekking hebbend op Dekema State).

- De Hervormde (PKN) kerk dateert uit de 12e eeuw, met zadeldaktoren uit de 13e eeuw. De kerk is in 2017 overgedragen aan Stichting Alde Fryske Tsjerken. De hervormde gemeenten van Britsum, Jelsum en Cornjum zijn reeds in 1978 gefuseerd. Pas in 2017 heeft vervolgens ook een fusie met de gereformeerden in deze dorpen plaatsgevonden. "Dat kostte wel de nodige moeite. Gereformeerden en hervormden hebben immers een eigen cultuur. We zijn blij dat het er toch van gekomen is. We zaten op zondag met niet meer dan twintig mensen in de kerk. Nu zijn dat er vijftig, soms zeventig." Aldus Ytzen Tamminga van de hervormde gemeente, in het hiervóór gelinkte artikel. De kerkgebouwen in de drie dorpen worden om de beurt gebruikt. Het betekent dat er in de kerk van Jelsum nog zo’n zeventien diensten per jaar zijn.

- Dekema State is de belichaming van een stuk bouwkundige geschiedenis. Dit is ontstaan doordat de oorspronkelijke functie van het gebouw, namelijk een verdedigingswerk (stins), in de loop der eeuwen gedurig veranderde, waarna de nodige aanpassingen aan het gebouw volgden. In en rondom het gebouw is deze ontwikkeling nog goed zichtbaar in de gefaseerde aanbouwen die tot verschillende tijden te herleiden zijn. Museum Dekema State is ingericht zoals men een gegoede familie rond 1930 in een State aan had kunnen treffen; dat betekent dat de meubels en overige aankleding zoveel mogelijk uit 1930 stammen of ouder zijn.

Eén van de vertrekken is rond 1920 in laat Amsterdamse Stijl verbouwd. Het behoud hiervan is bepalend geweest voor de gekozen museale periode. Er wordt gespeeld dat de bewoners 'even weggelopen' zijn, waardoor een levendig beeld geschetst wordt van die tijd, met veel oog voor detail. Het park rond de Dekema State is minstens even interessant als de State zelf. Er bevinden zich een fruitmuur met oude fruitboom rassen, een oude kas, moestuinen met oude gewassen en een schitterend Stinzenpark met onder meer grote hoeveelheden sneeuwklokje, lenteklokje, voorjaarshelmbloem, holwortel, krokus, gele anemoon, bostulp, Haarlems klokkenspel, knikkende vogelmelk, gevlekte aronskelk, gevuld sneeuwklokje, gewone vogelmelk, kievitsbloem en daslook.

- Gevelstenen in Jelsum.

Jaarlijkse evenementen

- Het in 1860 opgerichte Toanielselskip Vriendenkring te Jelsum, Koarnjum en Britsum is het oudste amateurtoneelgezelschap van Fryslân. Jaarlijks brengen ze in maart en december een nieuw stuk op de planken.

- Grote Voorjaarsfair (op een zaterdag in april) op Dekema State, met meer dan 60 kramen. Gratis toegang.

- De in 1917 opgerichte Feestferiening De Twa Doarpen organiseert jaarlijks in juli het Dorpsfeest in Jelsum en Koarnjum.

Links

- Algemeen: - Site van en over Jelsum en buurdorp Koarnjum.

- Nieuws: - De maandelijkse dorpskrant voor Jelsum en Koarnjum De Flapút is via de link ook online te lezen (ook oudere nummers).

- Belangenvereniging: - Feriening foar Doarpsbelangen Jelsum-Koarnjum.

- Sport: - Voetbalvereniging VV DTD (De Trije Doarpen) is opgericht in 1939. De vereniging is er voor de dorpen Britsum, Jelsum en Koarnjum. De trainingen en thuiswedstrijden vinden plaats op het eigen sportpark in laatstgenoemd dorp.

- Keatsferiening KF It Partoer is in 2013 ontstaan uit een fusie van KF Jelsum-Koarnjum en KF Britsum.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Jelsum.

• 1. Topografische Atlas Friesland,
  
  , (2004)
  
• 2. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)