Cartografie / Kaarten en atlassen

- Het in juni 2019 verschenen boek 'De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten' (door Marieke van Delft en Reinder Storm, 400 pag., uitg. Lannoo) vertelt de geschiedenis van Nederland aan de hand van honderd bijzondere historische kaarten. Van het oudste bekende Nederlandse kaartje uit 1307 over de bouw van een kerk in de Aardenburgse moer tot een van de eerste fietskaarten uit 1896 en een kaart van de stormvloed in 1953. De kaarten laten zien wat er in de loop der eeuwen is veranderd, maar tegelijk wat ongewijzigd is gebleven. Daardoor krijgt dit verhaal een heel bijzondere actualiteit: wij maken deel uit van die geschiedenis, elke dag. Uiteraard komen politieke omwentelingen en bestuurlijke ontwikkelingen aan bod, maar ook bijzondere gebouwen en steden, de voormalige overzeese gebiedsdelen of het eeuwige gevecht van de Nederlanders met water. Er zijn kaarten die gaan over transport, economie, onderwijs, religie, vrije tijd of sport. Van het intrigerende verhaal van de haringvisserij in de 16 eeuw, naar de ambitieuze uitbreiding van de Amsterdamse grachtengordel in de tweede helft van de 17e eeuw tot een kaart over het aantal kinderen tussen zes en twaalf dat in 1887 geen lager onderwijs genoot in Nederland. Zie ook de NOS-reportage over de verschijning van dit boek in tekst, beeld en video.

Natuurlijk gaat dit boek ook over de cartografie zelf: befaamde kaartenmakers als Ortelius, Mercator en Blaeu komen aan bod, evenals P.R. Bos, de geestelijke vader van de befaamde Bosatlas. Al eeuwenlang maken zij kaarten om de wereld te verkennen, overzichtelijker te maken en beter te begrijpen. Het boek toont bovendien de grote rijkdom aan soorten kaarten: getekend met de hand, gedrukt op papier, perkament of textiel, in kleur of zwart-wit. Er zijn topografische kaarten, nieuwskaarten, gelegenheidskaarten, kaarten in atlassen, wandkaarten en infographics. Met hun soms uitbundige decoraties zijn ze bovendien een lust voor het oog. Het samenspel van prachtige illustraties en informatieve teksten maakt De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten verrassend en onweerstaanbaar boeiend.

Atlassen

Atlassen zijn er in vele soorten en maten. Ze zijn er in 1 deel voor heel Nederland, per provincie, per streek, variërend in schaal van 1:100.000 tot 1:25.000. Actuele atlassen en historische atlassen van bijv. rond 1900 of nog eerder. Hieronder een overzicht van diverse atlassen (online te bestellen).

- Provincie-atlassen zijn atlassen in 1 deel per provincie. Recent (2014) is een nieuwe, geactualiseerde serie verschenen. De schaal is 1:25.000. In de afgelopen decennia zijn verschillende edities verschenen, bijv. rond 2004 van de ANWB en in de jaren tachtig en negentig van de Topografische Dienst. Doorgaans wil men de meest actuele versies, maar je kunt natuurlijk ook je redenen hebben om juist te willen zien hoe jouw provincie er in de jaren negentig of tachtig uitzag. Ook zijn er historische provincie-atlassen: herdrukken van atlassen uit ca. 1900 of soms nog eerder. Ook is er een serie compacte provincie-atlassen verschenen met een schaal van 1:50.000. De historische provincie-atlassen zie je onder de link bij elkaar staan.

- Atlassen in een schaal van 1:50.000 zijn er in verschillende uitvoeringen. Als je regelmatig door het hele land reist, en niet een reeks atlassen in huis wilt hebben, is er de atlas van Nederland schaal 1:50.000. Daarmee heb je toch veel meer details dan met een schaal van 1:100.000, en kun je met 1 boek voor het hele land in je auto volstaan. Er zijn diverse edities, de meest recente editie is van 2013. Als je vroeger en nu in een provincie in 1 boek wilt bekijken, is de Topografische dubbelatlas ideaal. Daarmee zie je de situatie van een provincie per blad van rond 1960 en recent naast elkaar, zodat je goed kunt vergelijken. Ze zijn er van 4 provincies.

Websites met en over kaarten:

- "Nederland, met name het westelijke kustgebied, is al sinds de late middeleeuwen het meest verstedelijkte gebied van Europa. Het stedenpatroon is in de middeleeuwen gevormd. Sindsdien is binnen dat patroon een aantal verschuivingen opgetreden. Door middel van verschillende kaartlagen zijn deze veranderingen inzichtelijk gemaakt op de Kaart van de Verstedelijking:
1. Nederland in 1575: op deze kaart is de reeks 16e-eeuwse stadsplattegronden van cartograaf Jacob van Deventer te zien in combinatie met een gereconstrueerde landschappelijke ondergrond en de historische wegenstructuur van Nederland uit dezelfde periode. Het peiljaar is 1575: het sterfjaar van Van Deventer.
2. Het Nederland van Blaeu: in de 17e eeuw kende een aantal steden in de Republiek der Vereenigde Nederlanden een grote bloei. In 1652 brachten de Amsterdamse kaartuitgevers Joan en Willem Blaeu de atlas Toonneel der Steden van de Vereenighde Nederlanden uit. Behalve in de steden was er ook een grote ontwikkeling in het omliggende land: nieuwe vormen van infrastructuur, grootschalige droogmakerijen, turfwinning en het eerste industrielandschap ontstonden. Dit werd ook trots in kaart gebracht. Deze kaart geeft Nederland in het peiljaar 1652 weer aan de hand van de meest dynamische steden uit de atlas van Blaeu en het omringende landschap aan de hand van vele andere contemporaine cartografen.
3. Groei 35 grootste steden 1200 - 2010: deze kaart maakt inzichtelijk hoe de 35 grootste stedelijke gemeenten (peildatum 2010 naar inwonertal) vanaf de middeleeuwen zijn ontstaan en gegroeid. Deze kaart is een digitale weergave van de Atlas van de verstedelijking in Nederland.
4. Wederopbouwgebieden van nationaal belang: deze kaart toont de na oorlogsschade herbouwde stadswijken en de naoorlogse nieuw geplande woonwijken tot 1965, die door het Rijk zijn aangewezen als wederopbouwgebieden van nationaal belang.
5. Rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten: op deze kaart zijn alle rijksbeschermde stads- en dorpsgezichten te zien. Door op een beschermd gezicht te klikken kun je de begrenzing, het aanwijzingsbesluit en de toelichting downloaden."

- OpenTopo.nl biedt actuele kaarten van Nederland in kaartbladen, met het beste uit open geodata bronnen. De kaartbladen zijn vrij te gebruiken onder de CC BY licentie.

- Op Spotzi kun je online de postcodegebieden van Nederland bekijken, inzoombaar van 2 t/m alle 6 posities.

- Korte beschrijving van de verschillende staatkundige situaties van Nederland / De Nederlanden door de eeuwen heen, gevisualieerd met een kaart per periode. Handig om snel te kunnen zien hoe ons land er op enig moment staatkundig uitzag en in welke regio's was verdeeld.

- Op Topotijdreis kun je 200 jaar kaarten van Nederland online en interactief bekijken. Dankzij een geavanceerd systeem kun je op de kaart van Nederland inzoomen en een bepaald gebied middels een schuifje bekijken hoe het eruit zag in de jaren tussen 1815 en 2015. Zo kun je geleidelijk het landschap ter plekke zien veranderen en bijv. bekijken wanneer plaatsen zijn ontstaan en uitgebreid. In 2020 zijn luchtfoto’s toegevoegd vanaf 2006 tot nu. In een paar klikken zie je nu hoe jouw straat of buurt er vanboven uitziet. Je kunt wisselen tussen de weergave van topografie en luchtfoto’s. De tijdbalk wordt automatisch aangepast naar de jaren waarvoor luchtfoto’s beschikbaar zijn.

- De kaarten van Toonneel der Steden - Blaeu / Janssonius 1658 / De Vyerighe Colom - Jacob Aertsz. Colom / Civitates orbis terrarum - Braun and Hogenberg zijn op de site van de RUG online te raadplegen.

- Bijdragen tot de historische topografie van Nederland, sinds 2004 opgezet door Bert Kolkman uit Nijmegen, omvat in tekst en beeld uitvoerige beschrijvingen van de werken van de cartografen Brouërius van Nidek, De Haen, Craandijk, Schoemaker en Scheffer.

- Reise en Zakatlas anno 1773 van de Zeven Vereenigde Nederlandsche Provinciën, door Jan Christiaan Sepp.

- De collectie Atlas Schoemaker toont ruim 2600 topografische tekeningen, beschrijvingen en prenten van Nederlandse steden, dorpen en buurtschappen in de vroege 18e eeuw. Andries Schoemaker (1660-1735) is een textielkoopman uit Amsterdam. Zijn grote passie is het verzamelen van historische en topografische informatie over steden en dorpen, kerken en kastelen in Nederland. In de jaren twintig van de 18e eeuw bezoekt hij bijna alle steden, dorpen en buurtschappen in Nederland, vaak samen met zijn zoon Gerrit (1692-1736). Tijdens deze reizen maakt hij beschrijvingen van de plaatsen die hij aandoet en geeft daarvan historische en culturele bijzonderheden.

- De Stedenatlas van Frederick de Wit is de 'Google Earth van de 17e eeuw'. Bijna ieder huis, iedere boom en iedere achtertuin van de steden uit de Lage Landen is afgebeeld. Zoek bijv. je geboortehuis op in het oude centrum van Leiden, of kijk hoe de was ligt te bleken buiten de bebouwing van Den Haag.

- Old Maps Online maakt dankzij de samenwerking met vele archieven meer dan 400.000 oude kaarten uit de hele wereld online raadpleegbaar, waaronder ook vele m.b.t. (plaatsen en streken in) Nederland.

- Webwinkel in oude kaarten.

- Via een soort Google Earth bekijken hoe de straat waarin je woont er eeuwen geleden uitzag en een huis binnenlopen om te zien welke meubels er stonden en welke kunst er aan de muur hing. Een virtuele tijdreis in je eigen, vertrouwde omgeving. Dat is het doel van de Nederlandse wetenschappers en vrijwilligers die deelnemen aan het project European Time Machine. De afgelopen jaren hebben ze stadsarchieven en kadasters doorgespit. Alle gegevens zijn opgeslagen in databases, die moeten functioneren als een soort tijdmachines met Nederlands erfgoed. In onder meer Utrecht, Amsterdam, Dordrecht, Leeuwarden en Sittard zijn de onderzoekers op hun eigen manier met het project bezig. In Amsterdam worden miljoenen notariële aktes verwerkt met behulp van kunstmatige intelligentie, in Limburg duiken dagelijks tientallen vrijwilligers in de archieven. "We verzamelen de big data van het verleden", aldus Peer Boselie, een van de initiatiefnemers van het project in Limburg. Het idee voor de European Time Machine komt uit Venetië, waar wetenschappers met hypermoderne scanners en algoritmes zo'n duizend jaar aan kaarten en manuscripten uit de bloeiperiode van de stad hebben gedigitaliseerd. Sindsdien zijn veel meer Europese steden aangehaakt. De ambitie is om de verschillende tijdmachines aan elkaar te verbinden. (bron en voor nadere informatie zie NOS, juni 2019)