Postcodeboek

De eerste editie van het postcodeboek*, met de huidige systematiek van 4 cijfers en 2 letters, is uitgebracht in 1978. Deze systematiek is bedacht - en aanvankelijk alleen bedoeld geweest - om de sterk toegenomen poststromen in het vervolg mechanisch en dus sneller en goedkoper te kunnen sorteren (op grond van postcode en huisnummer). Een postcode is als volgt opgedeeld: de eerste twee cijfers duiden op een geografische regio; de laatste twee cijfers verwijzen naar een kleine woonplaats of wijk binnen een grote plaats; de letters duiken nog verder in detail en verwijzen naar een groep van doorgaans ca. 25 woningen, bedrijfspanden of postbussen. Hier zie je bijvoorbeeld hoe de wijken in Vlaardingen poscodematig zijn ingedeeld.

* Wij spreken op onze site doorgaans gemakshalve nog steeds van postcodeboek, omdat die term is ingeburgerd en iedereen dus begrijpt wat ermee bedoeld wordt. Eigenlijk is het beter om te spreken van postcodesysteem, omdat het laatste papieren postcodeboek in 2000 is verschenen. Inmiddels kun je postcodes op internet opzoeken. De 2 hiertoe meest geëigende sites zijn die van PostNL zelf en die van Postcode.nl.

In de jaren voorafgaand aan de introductie van het postcodesysteem heeft de toenmalige PTT Post (de voorganger van het huidige PostNL) alle gemeenten gevraagd wat hun 'woonplaatsen' zijn, om daaraan vervolgens 1 of meer (bij plaatsen met meer dan ca. 10.000 inwoners en bij plaatsen die onder meer gemeenten vielen) 4-cijferige postcodes toe te kennen. Omdat gemeenten daar autonoom in waren en zijn, constateren wij dat er in dit kader 3 soorten toenmalige gemeenten waren:

1) de meeste gemeenten hebben alleen al hun steden en dorpen (dus exclusief de buurtschappen, die men vaak gemakshalve onder het bijbehorende dorp liet vallen) een postcode en woonplaatsnaam laten toekennen;

2) een kleine minderheid der gemeenten heeft voor al haar geografische woonplaatsen, dus tot op buurtschapsniveau, een postale woonplaatsnaam met bijbehorende postcode laten toekennen (dat betreft met name de toenmalige gemeenten Bergh, Borger, Denekamp, Diever, Gramsbergen, Hardenberg, Kerkwijk, Roden, Rolde, Sleen, Steenwijkerwold, Terschelling, Tubbergen, Vries, Winterswijk en Wymbritseradeel);

3) een andere minderheid der gemeenten heeft alleen de gemeentenaam en niet die van haar dorpen als woonplaatsnaam laten toekennen, waardoor de dorpen voor de postadressen sindsdien 'in' de woonplaatsnaam van de gemeentenaam liggen (voorbeelden: Amsterdam, Enschede, Veghel). Veel van de betrokken dorpen (het betreft ongeveer 200 'vergeten dorpen' in ruim 100 toenmalige gemeenten) waren en zijn daar, begrijpelijk, niet blij mee. De postcode (met de bijbehorende destijds vastgestelde postale plaatsnaam), die oorspronkelijk eigenlijk alleen bedoeld was om de post in het vervolg geautomatiseerd te kunnen sorteren, heeft immers geleidelijk tevens een maatschappelijk veel bredere betekenis gekregen.

Naast het feit dat het ontbreken van de juiste plaatsnaam in het postadres een ontkenning is van de identiteit van de dorpen en buurtschappen in kwestie en die van hun inwoners, heeft het ook nog als praktische consequenties dat bezoekers, klanten, leveranciers en hulpdiensten nogal eens verkeerd rijden (want in de postale plaatsnaam ter plekke gaan zoeken) en dat statistieken over de dorpen lastig te verkrijgen zijn (want vaak gebaseerd op de postcode). Een klein deel van de dorpen heeft later alsnog een eigen postcode en woonplaatsnaam toegekend gekregen (vaak na jarenlange 'strijd' vanuit het dorp. Voorbeelden: Haghorst, Haringhuizen, Nispen, Noordhoek, Wildervank). Maar uit kostenoverwegingen worden deze verzoeken vanuit de dorpen, om alsnog als postale woonplaats te worden erkend, maar zelden gehonoreerd.

- Tot slot zijn bij wijze van uitzondering ook nog enkele bedrijventerreinen als 'woonplaats' gekwalificeerd, waar nota bene doorgaans niet eens gewoond mág worden i.v.m. geluid- en stankcirkels en dergelijke (met name Botlek, Eemshaven, Europoort, Maasvlakte, Rotterdam gem. Albrandswaard, Schiphol, Vondelingenplaat).

De consequentie van een en ander is een, landelijk gezien, niet eenduidig bestand van 'woonplaatsen'. Met enerzijds een minderheid van de buurtschappen en postale woonplaatsen zoals Geelbroek met slechts letterlijk een handvol huizen. Anderzijds is er een minderheid van de dorpen, zoals Stompwijk met ca. 2.500 inwoners, die geen eigen postcode en postale plaatsnaam hebben. Zij bevinden zich wat de postale huisadressen betreft 'in' de nabijgelegen hoofdplaats (zoals bij Stompwijk: Leidschendam). Dit om te illusteren dat, hoe je het begrip 'woonplaats' ook definieert (alleen de dorpen en steden of ook inclusief de buurtschappen, want dat zijn geografisch gezien immers ook '(woon)plaatsen'), de lijst met 'postale plaatsnamen' en daarmee BAG-woonplaatsen niet alle 'woonplaatsen' van ons land omvat. Het is namelijk een veel voorkomend en op zich begrijpelijk misverstand dat dit wél zo zou zijn.

Het huidige aantal 'postale en BAG-woonplaatsen' is bijna 2.500. Uiteraard is dit bestand aan wijziging onderhevig, omdat er incidenteel plaatsen bij komen en verdwijnen. Het huidige aantal 'geografische woonplaatsen' (= steden, dorpen en buurtschappen) in ons land ligt ergens rond de 6.000. Omdat hier tot heden nog geen eenduidige lijst van is, is een van de doelen van Plaatsengids.nl om gaandeweg tot een dergelijke, in ieder geval zo eenduidig mogelijke, lijst te komen.
Zie ook het hoofdstuk BAG.

Plaatsnaam in het postadres van niet-postale woonplaatsen
In de praktijk is er dus sprake van een discrepantie tussen de ca. 2.500 plaatsnamen die in 1978 een eigen postcode en plaatsnaam in het postcodeboek hebben gekregen, en daarmee in de 2009 in werking getreden Basisregistratie Adressen en Gebouwen (BAG), en de 200 dorpen en 4.000 buurtschappen die dat destijds níet hebben gekregen, en wier plaatsnaam dus niet bestaat volgens de adresbestanden. Formeel d.w.z. voor postcodeboek en BAG, zijn dat sindsdien dus geen woonplaatsen meer, maar in de praktijk zijn ze dat - geografisch en maatschappelijk gezien - natuurlijk wel degelijk. Het is daarom begrijpelijk dat een aantal instanties en personen in die plaatsen wel hun werkelijke geografische woonplaats in hun adres schrijft. Dat gaat ook gewoon goed, omdat in de postcode-adresbestanden bij PostNL t.b.v. de postsortering, synoniemen zijn opgenomen, waardoor de sorteersystemen weten dat het toch om dezelfde geografische woonplaats gaat, en dus niet als fout moet worden afgekeurd. Dat komt dus gewoon te bestemder plekke aan.

Voorbeelden: Nieuw-Wehl (postale plaatsnaam Wehl), Elden (postale plaatsnaam Arnhem), Oostmahorn (postale plaatsnaam Anjum), Bussloo (postale plaatsnaam Voorst), Helkant (postale plaatsnaam Hooge Zwaluwe), Stokkelaarsbrug (postale plaatsnaam Abcoude), Schoterzijl (postale plaatsnaam Bantega) en Heemse (postale plaatsnaam Hardenberg).

Meer postcodes voor 1 woonplaats
De meeste kleinere kernen (kunnen) volstaan met 1 4-cijferige postcode. 1 postcode kan namelijk ca. 10.000 inwoners 'bedienen', dus over het algemeen hebben alleen grotere kernen van meer dan 10.000 inwoners meer dan 1 4-cijferige postcode. Er zijn echter tientallen kleine dorpen met meer postcodes. Doorgaans betreft dit 'grensgevallen' die onder meer gemeenten vallen of vielen (in ieder geval onder meer gemeenten vielen ten tijde van de introductie van dit systeem in de jaren zeventig). Een 4-cijferige postcode mag om begrijpelijke logistieke redenen namelijk altijd maar onder 1 gemeente vallen. Daarom kregen kernen die onder meer gemeenten vielen, naar rato meer postcodes. Het meest extreme voorbeeld hiervan is het kilometerslange lintdorpje Zwaagdijk (in de praktijk al lang, en formeel sinds kort, weliswaar verdeeld in de dorpen Zwaagdijk-West en Zwaagdijk-Oost), dat ten tijde van de creatie van het postcodesysteem onder 6 gemeente viel en dus 6 postcodes kreeg. De kleinste plaats met meer postcodes is vermoedelijk Startenhuizen (met 2 postcodes voor in totaal 17 huizen).

Overigens vallen door fusierondes en grenscorrecties in de loop der jaren de meeste van deze kernen nu nog maar onder 1 gemeente. Begrijpelijk dat men gemakshalve dan doorgaans toch de verschillende postcodes houdt, hoewel dat technisch gesproken dus niet meer strikt nodig is. Sommige buurdorpen profiteren daarvan als de postcodenood aan de man komt. Zo heeft Nij Altoenae, dat voorheen 'in' Sint Annaparochie lag, in 2008 de dorpsstatus verkregen en mocht dientengevolge dus ook een eigen postcode en plaatsnaam 'opeisen' in het postcodeboek. Maar... de postcodes in die regio waren op (uiteraard is er sprake van regionale 'ranges' die evt. allemaal 'vergeven' kunnen zijn). Gelukkig kon het nabijgelegen dorpje Alde Leie te hulp schieten, dat door grenscorrecties nog maar onder 1 gemeente viel dus zijn 2e postcode niet meer nodig had...

Spelling en al dan niet bewust spellingsfouten in het postcodesysteem
In 1978 is het huidige postcodesysteem in werking getreden. En dat heeft natuurlijk ook nog een aantal jaren voorbereidinig nodig gehad. Het was een megaklus om alle plaatsnamen vast te stellen, en binnen de plaatsnamen alle straatnamen (en voor zover die er nog niet waren die alsnog toe te kennen!), en die weer in stukjes te verdelen van vier cijfers en twee letters. Wij vermoeden dat men hier rond 1970 mee begonnen zal zijn. Tegenwoordig kosten gigabytes voorf opslag bijna niets meer, maar in die tijd bestonden de computers nog maar net, en waren de bytes (een byte is een leesteken zoals een letter of cijfer) nog prijzig. De PTT deed er daarom alles aan om zo min mogelijk leestekens te gebruiken in plaatsnamen en adressen. Daar waren in die tijd ook handleidingen voor opgesteld, bijv. t.b.v. instanties die zelf adresbestanden aanlegden. Daarnaast konden computers in die tijd nog geen leestekens aan. Deze beide aspecten hadden daarmee tot consequentie dat van 1978 tot ca. 2000 een aantal plaats- en straatnamen bewust foutief is gespeld in de bestanden van het postcodesysteem, dan wel bewust afgekort. Enkele voorbeelden:

- Koppeltekens verdwenen uit plaatsnamen. Dus bijvoorbeeld bij alle plaatsen die met 's- beginnen viel het koppelteken weg. Dus 's-Gravenzande werd 's Gravenzande etc.
- Alle ij's in plaatsnamen en straatnamen werden y's, want dat scheelde weer heel veel keer een leesteken. Dus IJsselstein werd Ysselstein etc.
- Straatnamen werden waar mogelijk ingekort, om maar zoveel mogelijk leestekens te besparen. Bijv. dijk werd dk (bijv. Ysseldk i.p.v. IJsseldijk), kade werd kd, weg werd wg, laan werd ln etc.

In de laatste papieren versie van het postcodeboek, die in 2000 is verschenen, zien we dat de straatnamen niet meer zijn ingekort, dat de y waar van toepassing weer ij is geworden (in plaatsnamen en straatnamen) en dat de koppeltekens en leestekens zoals ë zijn doorgevoerd. Vermoedelijk heeft de PTT alle plaatsnamen en straatnamen hierop doorgelopen en het hetzij naar eigen inzicht aangepast naar hoe het eigenlijk altijd had moeten zijn, dan wel wellicht een uitvraag bij de gemeenten gedaan om dit na te kijken en door te geven. Hoe het ook zij, helaas zijn PTT en/of gemeente kennelijk een aantal plaatsnamen en straatnamen in deze correctieronde vergeten. Wij concluderen althans dat vandaag de dag de volgende plaatsnamen en straatnamen nog altijd verkeerd worden gespeld (in het postcodesysteem en daarmee ook de BAG) ten opzichte van hoe het eigenlijk zou moeten. Dat laatste verifiëren wij mede op grond van hoe lokale instellingen hun plaatsnaam spellen op hun lokale sites.

- Laag Zuthem moet zijn Laag-Zuthem.
- xxx
- xxx

Bijzondere postcodes
- De laagste postcode, 1000 AA, hoort bij een serie postbussen in Amsterdam.

- De hoogste postcode, 9999 XL, heeft betrekking op een straat in het Groningse dorpje Stitswerd.

- 4567 is de enige postcode met 4 opeenvolgende cijfers. 1234 (die de PTT vroeger gebruikte als voorbeeldpostcode, met de letters AB) bestaat niet, evenals de postcodes 2345, 3456, 5678 en 6789. 4567 heeft betrekking op het Zeeuwse dorp Clinge.

- De enige postcode die op de kop gelezen ook hetzelfde is: 7711 LL (Nieuwleusen).

Met dank aan Theo Peenstra (Dorp van de Dag) voor de tips.

Gedichtje over het postcodeboek
Gesneden koek
Voor een brievenbesteller uit Peize
is de straatnamenlijst een bestseller,
en zo is op vergelijkbare wijze
voor de Goejanverweller besteller
het lijvige postcodeboek
gesneden postbodenkoek.
© Willem Wakker