Status

Lettelbert is een dorp in de provincie Groningen, in de streek en gemeente Westerkwartier. T/m 2018 gemeente Leek.

Naam

In het Gronings
Lepterd.

Oudere vermeldingen
1444 Lettebeerd, 1445 Letterbert, 1455 Lettelbert.

Naamsverklaring
Let, lettel betekent 'klein, luttel' en bert betekent 'huizengroep, buurt'.(1) In de omgeving liggen ook de 'oude buurt' en de 'nieuwe buurt' (= Tolbert en Niebert).

Ligging

Het dorp Lettelbert ligt NO van de dorpen Leek en Midwolde, rond de Hoofdweg.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Lettelbert 29 huizen met 148 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 65 huizen met ca. 160 inwoners, en was daarmee het kleinste dorp in de gemeente Leek.

Bezienswaardigheden

- Lettelbert heeft 1 rijksmonument, zijnde de kerk.

- Lettelbert heeft 5 gemeentelijke monumenten.

- De op forse veldkeien gefundeerde kerk van Lettelbert (Hoofdstraat 162) is vermoedelijk aan het begin van de 13e eeuw gebouwd; bouwsporen van kleine, hooggeplaatste romaanse vensters komen in grootte en plaatsing overeen met die van de kerk van buurdorp Midwolde, die eveneens uit het begin van de 13e eeuw dateert. Het is een eenbeukige kerk met een vijfzijdig gesloten koor en een dakruiter. De kerk heeft zes grote spitsboogvensters met eenvoudige traceringen: drie in de zuidmuur, twee in de koorsluiting en een in de noordmuur. Deze vensters waren oorspronkelijk korter en zijn naar beneden verlengd. In de zuidmuur bevindt zich nog een dichtgemetselde ingang, afgedekt met een stuk rode Bremer zandsteen, en een hagioscoop. De noordmuur heeft ook een hagioscoop gehad. Het middelste venster van de koorsluiting is dichtgezet om plaats te bieden aan de preekstoel. In de buitenmuur is een anker en een balkeinde te zien waarmee de preekstoel bevestigd is.

In 1890 is de westgevel vernieuwd met Groninger baksteen. Destijds is ook de huidige dakruiter geplaatst waarop als windvaan de leeuw uit het wapen van de collatoren, het geslacht In- und Kniphausen staat. In 1651 kreeg de kerk een luidklok, gegoten door Groninger klokkengieter Wilhelmus Jacobus de Frey. Deze klok is in 1860 overgebracht naar Enumatil. In 1865 krijgt de kerk van Lettelbert een nieuwe klok, die tijdens de Tweede Wereldoorlog geroofd en omgesmolten is door de Duitsers. De huidige klok dateert uit de jaren vijftig.

Tijdens de restauratie van 1985 is in de muur een uitsparing gevonden waarin menselijke beenderen werden gevonden. Dergelijke vondsten werden ook gedaan in de kerk van Scheemda, de oude Petruskerk te Wagenborgen en in de kerk van Meedhuizen. Soms ging het om speciaal uitgespaarde ruimtes voor deze beenderen. Een mogelijke verklaring is dat de menselijke resten werden bijgezet na het ruimen van graven op het kerkhof. Een andere reden kan zijn dat men in de middeleeuwen dacht dat deze botten zouden helpen om de kerk 'overeind te houden'. De botten zijn namelijk bovengemiddeld groot en lijken dus ook afkomstig van grote mensen. Men dacht misschien dat deze 'reuzen' letterlijk zouden helpen om de kerk te ondersteunen.

De kerk heeft een eenvoudige inrichting. In de kerk staat een kansel uit ongeveer 1660 met een trap, achterschot en klankbord. De preekstoel wordt gesierd met Ionische kapitelen en met een baretknop (een zogenaamd kwabornament) op het achterschot. De eveneens 17e-eeuwse banken zijn opgesteld in een 19e-eeuwse trant. In de 19e eeuw kreeg de kerk een dooptuin. In 1985 is het kerkje gerestaureerd, waarbij de oude blauwgroene zoldering met trekbalken weer tevoorschijn is gehaald. Voor de ingang lag vroeger de oude altaarsteen van rode Brember zandsteen, wellicht om het oude roomse geloof 'met de voeten te treden' na de overgang naar de hervormde kerk rond 1650. Op deze steen zitten drie wijdingskruisen en aan de zijkant zit een hostiegat. Later is de steen verplaatst naar het koor, waar deze nu rechtop staat.

Net als in de kerk van Niebert staat in het gangpad van de kerk een kachel. De kerk is verder in het bezit van een ijzeren stander voor het doopbekken en een zilveren avondmaalsbeker uit 1659. De kerk van Lettelbert is in bezit van Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK). Op Wikipedia staat dat de kerk nog in gebruik zou zijn bij de Protestantse Gemeente Leek-Oldebert (PGLO), maar kennelijk is dat inmiddels niet meer het geval; de kerk wordt althans niet meer vermeld op de site van de PGLO. Sinds januari 2019 is het kerkje het onderkomen van Atelier Elisabeth. Voorheen was Silouan (Ronald) Medema hier gevestigd, die hier jarenlang icoonschildercursussen heeft gegeven.

- Het bijzondere pandje op Lettelberterdijk 3 in Lettelbert is oorspronkelijk een windmolen (achtkante bovenkruier, grondzeiler) die de Lettelbertermolenpolder bemaalde. De molen uit 1818 is in 1916 onttakeld. Sindsdien wordt de polder elektrisch bemalen. De molenromp is tegenwoordig een woonhuis.

- In 2020 heeft het dorp er een bezienswaardigheid bij gekregen, namelijk een nieuw gemaal: "In het Zuidelijk Westerkwartier wordt de ontwikkeling van natuur gecombineerd met de inrichting van waterbergingsgebieden. Tegelijkertijd worden er maatregelen genomen op het gebied van waterkwaliteit, recreatie, landbouw, landschapsherstel en leefbaarheid. Zo blijft het in het Zuidelijk Westerkwartier in de toekomst veilig en prettig wonen, werken en recreëren. In dat kader is in 2020 in het Zuidelijk Westerkwartier het nieuwe Gemaal Lettelbert en een inlaat voor water, ‘De Drie Polders’ gerealiseerd.

Het gebied De Drie Polders wordt in opdracht van de provincie Groningen en Waterschap Noorderzijlvest ingericht voor natuur en waterberging. De damwanden die in dat kader in juni 2020 een voor een in de grond zijn getrild maken deel uit van het nieuwe gemaal en de inlaatvoorziening langs het Lettelberterdiep. De damwanden zorgen ervoor dat de kade stevig blijft staan als de waterberging wordt ingezet. In dat geval stroomt er binnen 24 uur ongeveer 1,2 miljoen m3 water vanuit het Lettelberterdiep de waterberging in. De Drie Polders is een van de gebieden in het Zuidelijk Westerkwartier die geschikt worden gemaakt voor natuur en waterberging. Zo worden wateroverlast én droogte in de toekomst voorkomen. Eind 2020 zijn het gemaal en de inlaat klaar voor gebruik." (bron: Provincie Groningen, juni 2020) - Zie hier een video-animatie van het nieuwe gemaal.

Jaarlijkse evenementen

- Schuurfeest (mei). Gratis entree.

- Als het in de winter hard genoeg vriest, kun je schaatsen op de ijsbaan van IJsvereniging Lettelbert.

Landschap, natuur en recreatie

- Wandelroute Lettelbert - Nienoord (Midwolde) v.v (10 km).

- Wandelroute 'Lettelberter Petten en Bergboezem' (naar keuze 5/10/13 km).

- Wandelroute Lettelberterpetten (2,8 km).

- De Lettelberterplas is gelegen direct aan de zuidzijde van Rijksweg A7. De zwemlocatie ligt ingesloten tussen het dorp Lettelbert en de Rijksweg A7. Langs de oostkant ligt het Lettelberterdiep. In de directe omgeving bevinden zich voornamelijk graslanden en enkele boerderijen. Omdat de plas wordt omgeven door houtopstand heeft de zwemlocatie een beschutte ligging. De Lettelberterplas is tientallen jaren geleden ontstaan door zandwinning ten behoeve van de aanleg van de Rijksweg. De plas wordt in de volksmond ook wel Lettelbertergat genoemd. De plas wordt in de zomer veel gebruikt door zwemmers. Ook wordt er veel gevist. Het visrecht is in handen van Hengelsportfederatie Groningen Drenthe. Rondom de plas ligt een wandelpad. Bij de plas worden sporadisch feesten georganiseerd door de inwoners van Lettelbert. In januari wordt er een Nieuwjaarsduik georganiseerd. De plas lig net buiten de Ecologische Hoofdstructuur (EHS).

Aan de zuidoever van de plas ligt een zandstrandje met een lengte van ongeveer 30 meter en een breedte van 10 meter gemiddeld. Aangrenzend is er een smalle grasstrook. De plas is toegankelijk via een zandpad. Met een slagboom wordt de locatie afgeschermd van voertuigen. Langs het zandpad is het mogelijk om de auto te parkeren. De zwemlocatie is vrij toegankelijk. Op een drukke dag zijn er 50 tot 100 bezoekers. De Lettelberterplas heeft, met uitzondering van het schiereiland, steile oevers. Dit komt door de toplaag die bij aanvang van de zandwinning verwerkt is op de oever. Bij het zwemstrand loopt de oever en de onderwaterbodem minder steil af. Buiten het strand is de oever grotendeels begroeid met struiken en bomen. Behalve riet komen langs de oevers algemene oeverplanten voor zoals gele lis, harig wilgenroosje, kattenstaart, koningskruid etc. In de zwemzone ontbreken waterplanten. In het Zwemwaterprofiel Lettelberterplas (Tauw, 2011) is veel en gedetailleerde informatie over het gebied te vinden.

- Jachthaven aan het Leekstermeer.

- De Lettelberterpetten (ook wel gespeld als Lettelberter Petten), gelegen Z van Lettelbert, is ontstaan na begin 20e-eeuwse veenontginning (afgraven van turf voor brandstof). Tegenwoordig is het een natuurgebied, in beheer bij Het Groninger Landschap. In 2015 is een zwaluwwand aangelegd in natuurgebied Lettelberterpetten. De wand biedt broedgelegenheid aan ca. 60 paar oeverzwaluwen. Ze kunnen via de gaten in de wand een gang uitgraven zodat ze veilig kunnen broeden. De Lettelbertpetten is een onderdeel van De Onlanden; een groot moerasgebied op de grens van Groningen en Drenthe. Oeverzwaluwen komen zeer regelmatig voor in het moerasgebied, maar voorheen hadden ze geen mogelijkheid om te broeden. Met de aanleg van de zwaluwwand hoopt Het Groninger Landschap de soort tot broeden te verleiden, zo viel destijds in een nieuwsbericht hierover te lezen.

Welnu, dat is prima gelukt, want in april 2020 meldt Het Groninger Landschap: "De bestaande oeverzwaluwwand in de Lettelberterpetten is in april 2020 uitgebreid. In 2019 waren 59 van de 60 nestingangen voor oeverzwaluwen bezet en daarom is gekozen om de wand uit te breiden; van 60 naar 120 nestplekken. Bijzonder aan het nieuwe gedeelte is de mogelijkheid om het broedsucces van de zwaluwen te monitoren: hoeveel jongen krijgen de zwaluwen en wat is hun conditie? Deze informatie geeft inzicht in de kwaliteit van het leefgebied. De wand is geplaatst met dank aan het Dinamo Fonds en Stichting Jaap van Duijn Vogelfonds voor de financiële ondersteuning van het project."

In 2015 zijn de petgaten van de Lettelberterpetten uitgegraven. Het petgatencomplex is ontstaan door het afgraven van de veenlaag. Het veen uit de petgaten werd te drogen gelegd op de naastgelegen akkers, waarna het als brandstof werd gebruikt. In de loop der jaren zijn de petgaten dichtgegroeid. De petgaten zijn echter altijd een zeer geschikt leefgebied voor zeldzame diersoorten geweest, zoals bijvoorbeeld de waterspitsmuis, de libellensoorten groene glazenmaker en vroege glazenmaker en de zeggekorfslak. Daarom zijn de petgaten in 2015 weer uitgegraven. Door het open water dat hierdoor is gecreëerd, zorgt Het Groninger Landschap ervoor dat de populatie van deze weinig voorkomende dieren niet alleen blijft bestaan, maar ook weer gaat toenemen. Bovendien wordt het historisch beeld van dit gebied op deze wijze in ere hersteld. In het natuurgebied staat een Vogelkijkhut, waarmee je de vogels kunt bespieden zonder ze te storen. Onder de link staat welke soorten vogels je er zoal kunt 'spotten'. - Fotoreportage Lettelberterpetten bij Lettelbert, en audio-opname van een koekoek in het gebied (helaas heeft hij hem niet in beeld kunnen krijgen), anno juni 2019, door Harry Perton.

In 2020 zijn 12 nieuwe petgaten in natuurgebied de Lettelberterpetten aangelegd. Het gezamenlijke project van Landschapsbeheer Groningen en het Groninger Landschap moet zorgen voor meer biodiversiteit in het gebied. Ook keert daarmee de oorspronkelijke vorm van het landschap terug. Om de natuur zo min mogelijk te beschadigen, is ervoor gekozen om 12 nieuwe petgaten aan te leggen in plaats van de oude gaten opnieuw open te graven.

- "Het unieke landschap van de regio Westerkwartier en het schitterende Leekstermeer bieden beide een aantrekkelijk decor voor kleine watersport. Watersportcentrum Westerkwartier biedt je een mogelijkheid om op een unieke manier te genieten van rust en water. Het centrum beschikt over 1- en 2-persoons kano’s en 3-persoons canadese kano’s. Je peddelt vanuit het idyllisch gelegen Lettelbert rechtstreeks naar het Leekstermeer. Na een heerlijke tocht rust je uit op een van onze terrassen. Sportieve en avontuurlijke ontspanning voor jong en ouder. Vanuit ons Watersportcentrum kun je kanotochten maken van 1 uur tot een hele dag. Ervaar zelf het karakteristieke en afwisselende landschap van het Westerkwartier in het Leekstermeergebied en het landgoed Nienoord.

Watersportcentrum Westerkwartier biedt meer dan alleen kanovaren. Er zijn diverse mogelijkheden om een dag of een aantal uren door te brengen in Lettelbert, op het Leekstermeer of op Landgoed Nienoord voor bijvoorbeeld personeelsverenigingen. Op en rond het schitterende andgoed Nienoord in Leek organiseren we een verrassende Recreatieve Survivaltocht. Terwijl je wandelt over het landgoed, door de omringende bossen, weilanden en watertjes, kom je tal van hindernissen tegen. Denk aan het catamaranvlot, bandenslingeren, steppen, kanoën, de touwbrug... Deze recreatieve survivaltochten zijn zeer geschikt voor gemengde groepen van bedrijven. We kunnen de hindernissen namelijk uitstekend op de groep aanpassen, zodat iedereen een leuke dag heeft.

Voor scholen zijn kennismakings-/introductiedagen een uitgekiende mogelijkheid om leerlingen op ontspannende wijze met elkaar kennis te laten maken. Als oplettende begeleider ziet de docent zijn leerlingen in andere situaties dan de schoolsituatie. De familiedag begint in het mooie Lettelbert met koffie en appelgebak, daarna kanoën en wandelen, om vervolgens te genieten van de barbecue, de WCW-Quiz en de drankjes. Ook de sportvereniging, die het seizoen wil afsluiten met een Recreatieve Survival en barbecue met WCW-Quiz is bij het Watersportcentrum aan het juiste adres. Wij kunnen je geen kampioenschap beloven, maar wel veel plezier en teamwork tijdens de Recreatieve Survival, waar je volgend seizoen weer iets aan hebt. Voor al deze groepen verzorgen wij op aanvraag sportieve en ontspannende arrangementen."

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Lettelbert, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Foto's van flora, fauna, bezienswaardige objecten en dergelijke in Lettelbert en omgeving, door Harry Perton.

Links/verenigingsleven

- Algemeen: - Site van en over Lettelbert.

- Belangenorganisatie: - Vereniging Dorpsbelangen Lettelbert is opgericht in 1955. Aanleiding was de dreigende opheffing van het dorp. De verenging behartigt de sociale en culturele belangen van de inwoners en organiseert door het jaar heen talrijke activiteiten, zoals een jaarlijks bezoek van Sinterklaas, een jaarlijks dorpsfeest, en culturele avonden.

- Dorpshuis: - Dorpshuis Lutjehonk is in 1984 gebouwd door de bewoners van Lettelbert. Ook in 2014 hebben de inwoners weer een grote rol gespeeld bij het aanpassen van het dorpshuis aan de eisen des tijds, onder meer op het gebied van duurzaamheid. Het dorpshuis is bijzonder mooi gelegen aan het Lettelberterdiep en aan het fietspad tussen het dorp en Leek. Het dorpshuis beschikt over: een grote zaal met toneelaccommodatie; twee bovenzalen, die samengevoegd kunnen worden tot één zaal; een professionele keuken; bijzonder gelegen terrassen rondom het gebouw; werkruimtes voor Watersportcentrum Westerkwartier; ruimte Waterscouiting De Bevers; een apart bijgebouw met onder meer toiletten en douches voor de schoolkampen. In 2019 hebben de vrijwilligers van Dorpshuis en Watersportcentrum nieuwe bedrijfskleding gekregen.

- Jeugd: - "Waterscouting De Bevers staat voor spanning en ontspanning, activiteit en gezelligheid. Met een veelzijdig programma willen wij vriendschap en geborgenheid onder de jeugd bevorderen. Wij leveren een bijdrage aan de persoonlijke ontwikkeling van onze leden. Waterscouting is een spetterende hobby voor kinderen waarbij men spelenderwijs leert zeilen. Het clubgebouw is gelegen in Lettelbert. Dit is slechts een paar honderd meter zeilen van het Leekstermeer. Ook voor de jongere kinderen hebben wij een spetterend en leerzaam programma. De Dolfijnen zijn waterscouts van 7 tot 11 jaar. Iedere zaterdagochtend komen ze bij elkaar op het Dolfijneneiland. Op het Dolfijneneiland valt van alles te beleven. De Dolfijnen worden namelijk vaak uitgedaagd door de dieren die op het eiland leven. Lees maar onder de link. Lijkt jou dit ook leuk? Dan ben je van harte uitgenodigd om eens langs te komen op het Dolfijneneiland! Je kunt dan met eigen ogen zien dat de Dolfijnen een gezellige groep is die avontuurlijk en afwisselend bezig is.

De Zeeverkenners van Lettelbert zijn waterscouts van 11 tot 16 jaar. De Zeeverkenners hebben de vijf zeilboten van de Bevers in beheer. Hiermee ondernemen zij iedere zaterdagmiddag uitdagende activiteiten. Zo wordt er veel gezeild. Op het Leekstermeer worden allerlei zeilspelen gespeeld waarbij je goed leert zeilen. Tijdens de kampen en de zaterdagse opkomsten beleef je samen met de andere Zeeverkenners een leuke en leerzame tijd. Kom daarom gerust eens een keer langs om te kijken of je ook bij de Zeeverkenners wilt! De Wilde Vaart is de speltak voor Scouts van 16 tot 18 jaar. Tijdens de opkomsten op vrijdagavond wordt het door de leden zelf bedachte programma uitgevoerd. Ook wordt er aandacht besteed aan het Klein Vaarbewijs, het diploma dat vereist is voor het varen met de opduwer m.s. Zulthe. Denk je nu, dit is wat voor mij! Schroom niet, maar stuur een mailtje en kom een keer kijken. Wanneer iemand te oud is geworden voor de Wilde Vaart kan hij of zij verder gaan bij de Chauken, de Loodsen speltak. Zij hebben als onderkomen het varend clubhuis m.s. JACOBA II, een 40 meter lang schip, gestationeerd in het Hoendiep."

- Sport: - Schietvereniging SV Lettelbert is opgericht in 2012 en is een enthousiaste, groeiende vereniging met inmiddels ruim 30 leden.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Lettelbert, met foto's van de grafzerken.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)