Status

Het Markermeer en het IJmeer zijn 2 meren in deels provincie Flevoland, deels provincie Noord-Holland. Zij worden in toenemende mate als één geheel beschouwd, omdat ze aan elkaar grenzen en ook in samenhang worden beschouwd als het gaat om huidig en toekomstig beheer en ontwikkelingen.

Naam

Naamgeving
Het Markermeer is genoemd naar het in het ZW van het meer gelegen schiereiland Marken. Het IJmeer is genoemd naar de ligging nabij de waterloop het IJ.

Ligging

Het Markermeer ligt Z van het IJsselmeer, N van het IJmeer en grenst in het N aan de Houtribdijk (= de weg Enkhuizen-Lelystad) en het gebied rond Hoorn, en in het O aan de provincie Flevoland. Het IJmeer ligt O van Amsterdam, W van Almere, N van Muiden.

Statistische gegevens

Het Markermeer heeft een oppervlakte van 700 km2 oftewel 70.000 ha.

Geschiedenis

Als gevolg van de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 ontstaat Z hiervan het IJsselmeer, de voormalige Zuiderzee. Door de aanleg van de Houtribdijk (ook wel Markerwaarddijk) tussen Enkhuizen en Lelystad in 1976 wordt het deel Z hiervan gescheiden van het IJsselmeer. Dat deel gaat sindsdien door het leven als Markermeer. De Houtribdijk is destijds aangelegd met de intentie om het Markermeer in te polderen tot Markerwaard, waarvan in 2003 definitief is besloten dat deze niet meer wordt gerealiseerd. Inmiddels heeft de 25 km lange dam als functie om bij storm het water van IJsselmeer en Markermeer in toom te houden en zo bewoners van de omliggende provincies te beschermen tegen hoogwater. Ook is de weg op de dijk een verbinding tussen Noord-Holland en Flevoland.

Recente ontwikkelingen

- De Houtribdijk voldeed niet meer aan de veiligheidsnorm van de Waterwet. Daarom heeft Rijkswaterstaat deze dijk versterkt met zand en steen. Na deze versterking, die in 2020 gereed is gekomen, is de dijk bestand tegen stormen die gemiddeld eens in de 10.000 jaar voorkomen. Ook biedt de dijk na de herinrichting meer perspectieven voor natuur en recreatie. Als onderdeel van de versterkingsoperatie heeft Rijkswaterstaat in 2019 enorme zandpakketten aan beide zijden van de dijk aangebracht, op het traject tussen Enkhuizen en de halverwege de dijk gelegen Trintelhaven. Bij storm breken de zandige vooroevers de kracht van de golven van het Markermeer en het IJsselmeer, en verminderen ze dus de golfslag tegen de dijk, waardoor deze veel minder zwaar belast wordt. Het is voor het eerst ter wereld dat deze manier van ‘bouwen met de natuur’ is toegepast in een zoetwatermeer.

Omdat zandige oevers nog niet eerder zijn toegepast in een zoetwatermeer ten behoeve van waterveiligheid, heeft Rijkswaterstaat de Pilot Zandige Vooroever Houtribdijk laten uitvoeren, waarvoor een proefvak is aangelegd langs de dijk. Deze proefsectie is vier jaar gemonitord, waarbij onder andere de waterstanden en golfaanval continu zijn gemeten. Camera’s maakten elk uur een opname en ook de bodemligging is meerdere keren per jaar ingemeten. De pilot is eind 2018 afgerond. De rapportages ervan vind je onder de links.

Projectleider Henk Steetzel: "We weten al heel goed hoe zandversterking in het kustgebied reageert op de golven. En wat dit betekent voor het gewenste profiel van bijvoorbeeld zandversterkingen langs de kust. Maar in een meer zonder getij, zoals het IJsselmeer of Markermeer, werkt het heel anders. Het waterniveau is er constant en de golfbewegingen zijn minder voorspelbaar, onder andere vanwege de invloed van de wind. Dankzij het proefvak langs de dijk kwamen we erachter dat je de dijk vooral net onder de watergrens goed moet versterken. Tussen de watergrens en een meter daaronder, daar gebeurt het." Rijkswaterstaat heeft dit resultaat verwerkt in het ontwerp van de Houtribdijkversterking. De zandige, begroeide oevers langs de Houtribdijk verbeteren de waterkwaliteit en de ecologische diversiteit. Een mooie winst ten opzichte van traditionele breuksteenoevers.

Landschap, natuur en recreatie

Toekomstbestendig IJsselmeergebied
- "Rijkswaterstaat wil het IJsselmeergebied toekomstbestendig maken, zodat het beschermd is tegen de stijgende zeespiegel, temperatuurstijgingen en stormen. Dit wil ze doen door 'doorlaten' te maken tussen het Markermeer, de Oostvaardersplassen bij Lelystad en de Lepelaarplassen bij Almere. Zo ontstaat een gebied dat beter tegen veranderingen kan en waarin de natuur goed kan gedijen. Het project is onderdeel van de Programmatische Aanpak Grote Wateren en de Agenda IJsselmeergebied 2050. Voordat de ministers besluiten over de verbindingen, worden de milieugevolgen onderzocht in een milieueffectrapport.

Rijkswaterstaat onderzoekt in het rapport waar de verbindingen het beste gemaakt kunnen worden. De natuur in het Markermeer heeft baat bij voedselrijk water, terwijl de binnendijkse natuur vooral genoeg water nodig heeft. Voor het bepalen van de beste locatie voor de verbindingen is daarom de doorstroming van water heel belangrijk. De Commissie voor de milieueffectrapportage adviseert dit in het milieueffectrapport goed te onderzoeken om tot een goede voorkeursbeslissing te kunnen komen. De ministers Van Nieuwenhuizen van Infrastructuur en Waterstaat en Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit hebben de commissie om advies gevraagd over de benodigde inhoud van het milieueffectrapport. Voor nadere informatie zie het Advies over reikwijdte en detailniveau van het milieueffectrapport Oostvaardersoevers." (bron: Commissie voor de milieueffectrapportage, 26-6-2020)

- Nummer 2014-1 van tijdschrift voor landschapsonderzoek 'Landschap' is volledig gewijd aan de ontwikkeling van het Markermeer-IJmeer. Dat wordt een prachtig nieuw waterlandschap. Het water is al veel schoner door het verminderen van de nutriëntenbelasting, maar er is nog een flinke opgave voor de inrichting. Het Toekomstbestendig Ecologisch Systeem (TBES) - een beleidsconcept van diverse overheden - omvat maatregelen die moeten leiden tot een veerkrachtige natuur die ruimte biedt voor economische ontwikkeling.

De Marker Wadden, een initiatief van Natuurmonumenten, moet het slibprobleem verminderen en een moeras met zachte oeverzones doen ontstaan, waar vissen en vogels van kunnen profiteren. Het Masterplan Toekomst IJsselmeervisserij richt zich op een duurzame visserij. Een groot aantal bedrijven experimenteert in de Waterproeftuin met technieken die het TBES kunnen ondersteunen. En er zijn nog meer activiteiten die kunnen bijdragen aan dit nieuwe waterlandschap. De ontwikkeling van het Markermeer-IJmeer is een onderneming van veel partijen die een kans verdient, ook al zijn er nog veel onzekerheden.

In dit themanummer schetsen Wouter Iedema en IJsbrand Zwart de maatschappelijke, ecologische en beleidsmatige context van het Markermeer-IJmeer en leggen uit wat het TBES inhoudt. Ruurd Noordhuis presenteert de resultaten van de studie Autonome Neergaande Trend, uitgevoerd naar aanleiding van twijfels over de mogelijkheid de gewenste waterkwaliteit en vogelstand te herstellen. De rol van het slib in de slechte ecologische kwaliteit bleek beperkter dan verwacht en die van de afname van nutriënten groter.

Roel Posthoorn beschrijft de innovatieve stappen die Natuurmonumenten, samen met anderen, heeft gezet om de Marker Wadden te realiseren, een archipel van natuureilanden opgebouwd uit onder andere slib uit het meer. De experimenten die zijn uitgevoerd in de Waterproeftuin van het Markermeer-IJmeer en de eerste resultaten die deze hebben opgeleverd worden beschreven door Roel Knoben. En in Op Pad ten slotte komt beroepsvisser Patrick Schilder uit Volendam aan het woord. Volgens hem schiet de Kaderrichtlijn Water door en is dat de reden dat er geen vis meer in het Markeermeer-IJmeer zit en de vogelstand achteruit holt.

- Met het onderzoeksprogramma Natuurlijk Markermeer-IJmeer onderzoekt Rijkswaterstaat samen met partners welke oplossingen leiden tot een verbetering van de natuur. O.a. door het uitvoeren van veldexperimenten middels het plaatsen van rifballen en het aanleggen van een kunstmatig moeraseiland.

Marker Wadden
- Tussen Enkhuizen en Lelystad, in het Markermeer Z van de Houtribdijk, wordt sinds 2016 natuur- en recreatiegebied de Marker Wadden ontwikkeld. Met een oppervlakte van uiteindelijk 10.000 hectare is het momenteel het grootste natuurontwikkelingsproject van ons land. Het wordt een afwisselend landschap met zandplaten, wilgenbossen, moeras en stukken open water. Een landschap waar je vooral vogels kunt zien en horen. Ook vogels die je nu maar weinig ziet in ons land, zoals de krooneend, de zwarte ooievaar, de zeearend en de visarend. Een landschap waar je straks ook heerlijk kunt zwemmen, varen, vissen en zonnen.

De Marker Wadden maken bovendien een einde aan de aanhoudende achteruitgang van de natuur in het Markermeer. Dat komt onder meer door een grote hoeveelheid slib, die als een verstikkende deken op de bodem van het meer ligt. Met de aanleg van de Marker Wadden wordt ook dit probleem aangepakt. Het project verrijkt het Markermeer met natuurlijke oevers. Zo kan er weer een gezond evenwicht ontstaan waar dieren en planten in het Markermeer zich goed kunnen ontwikkelen. Ook voor de economie vormt de Marker Wadden een belangrijke impuls. Zo nemen de recreatiemogelijkheden in het meer toe en is bouwen met slib een innovatieve techniek die over de hele wereld toepasbaar is.

De aanleg van de Marker Wadden is in 2016 van start gegaan. Het project bestaat uit de aanleg van nieuwe natuureilanden die voor betere waterkwaliteit, nieuw bodemleven, een rijkere visstand en meer vogels zorgen. Het gebied krijgt moerasvegetatie, slikken, ondiepe plassen, kreken en daartussen brede geulen met luw en ondiep water. Een waar vogelparadijs met op termijn ook ruimte voor recreatie. Er komt een jachthaven, bezoekerscentrum, speelvallei voor kinderen, een netwerk van wandelpaden en een uitkijktoren.

Het eerste eiland in het kader van de Marker Wadden is in mei 2016 'boven water gekomen'. De eerste fase van de Marker Wadden ligt op een afstand van ongeveer 4 kilometer vanaf de Houtribdijk, de dijk tussen Enkhuizen en Lelystad. Op het eiland ontstaat een landschap met slikken, rietvelden en stukken open water die rijk zijn aan waterplanten, vissen en vogels. Ook komen er een haven en een zandstrand voor bezoekers. Boswachter André Donker: "Bij de aanleg en inrichting van het eiland wordt de balans gezocht tussen rustgebieden voor vogels en natuurbeleving voor bezoekers. Met een oppervlakte van 300 hectare is er genoeg ruimte voor recreatie en natuur." In 2018 is het eiland ingericht om bezoekers te ontvangen. De ruwbouw van de 5 eilanden en de slibgeul zijn medio 2018 gereedgekomen. In 2020 heeft de laatste afwerking plaatsgevonden en vanaf dat moment blijft de natuur ongemoeid. Achter een kilometerslange zanddam liggen de eilanden nu beschermd tegen storm. De 5 eilanden beslaan samen in totaal ca. 1.000 ha, inclusief het onderwaterlandschap.

Het nieuwe natuurparadijs is niet alleen voor de Nederlandse natuur van groot belang, maar ook wereldwijd. Donker: "Veel trekvogels foerageren in Nederland tijdens de jaarlijkse vogeltrek, zoals grutto en lepelaar. De Marker Wadden liggen precies op deze internationale trekroute en zullen naar verwachting een belangrijke tussenstop worden. Ook wordt voor het eerst op deze schaal gebouwd met de natuur; we veranderen er de kaart van Nederland mee." Naast de aanleg van de nieuwe eilanden komt er ook wetenschappelijk onderzoek naar het bouwen met slib en het verbeteren van de natuur- en waterkwaliteit van het Markermeer. Minister Schultz zegt hierover: “De Marker Wadden gaan ons een unieke schat aan nieuwe informatie opleveren. Daarmee versterken we de internationale koppositie van Nederland op het gebied van waterbouw en natuur. Nieuwe praktische en fundamentele kennis van ‘building with nature’ kunnen we wereldwijd toepassen.” - Nadere informatie over de Marker Wadden op de site van beheerder Natuurmonumenten.

- "Het onderzoeksproject Natuur in Productie onderzoekt de ontwikkeling van het voedselweb op en rond Marker Wadden. De focus ligt op de basis van het web. Daarmee begint het leven waar planten en dieren van afhankelijk zijn. De eerste resultaten tonen aan dat in de bodem van de slibvelden voldoende voedingstoffen zitten. Hierdoor kan de natuur tot ontwikkeling komen. Door de diversiteit van Marker Wadden, met land- water overgangen, ondiep water, slibvelden en dieper water ontstaat veel variatie en hoge biodiversiteit. In het ondiepe water komen veel algen tot ontwikkeling, evenals zoöplankton (in water zwevende of drijvende diertjes) en larven van niet-stekende dansmuggen. Belangrijk voedsel voor vissen en vogels. Ook blijkt het water vol met ander leven, zoals watervlooien. Overal scharrelen kluten rond die zich tegoed doen aan de vele watervlooien. Visdiefjes, de naam zegt het al, vissen vooral op kleine visjes, die ze halen uit het water tussen de eilanden en verderop in het Markermeer.

Het aantal broedende vogels was in 2018 door de aanwezigheid van voedsel ook al erg groot op Marker Wadden. Begin juni 2019 is het broedseizoen net gestart en er zijn nu al ongeveer 2000 paartjes kokmeeuwen aan het broeden en zo’n 200 kluten zitten op hun nest. Ook visdiefjes starten nu met broeden, net als enkele paartjes dwergstern en zelfs strandplevier. Voor het eerst is in 2019 op Marker Wadden ook een broedpaartje van de kleine karekiet gesignaleerd. Vanzelfsprekend zijn ook veel vogels op doortocht langs Marker Wadden. Zoals een groot aantal steltlopers, maar bijvoorbeeld ook twee ijseenden. Twee eilandwachters hebben in een week ruim 60 verschillende vogelsoorten geteld.

Onderzoekers hebben ook veel bijzondere keversoorten gezien, zoals de snelle priemkever (bembidion velox) en de zilveren priemkever (bembidion argenteolum). De kevers zijn in grote aantallen aanwezig en leven in dynamische, zanderige oevers. Het zijn snelle en goede vliegers. Deze soorten gaan wereldwijd in aantal achteruit. Van springstaarten (zespotige insecten) zijn ook grote aantallen gezien. Zij komen normaal voor in Nederlandse zeekustgebieden. De visonderzoekers hebben verder al 19 verschillende soorten vissen gezien. Nieuw in 2019 zijn de houting, de alver en de giebel. Meest voorkomend zijn de grondelsoorten: de Pontische stroomgrondel en de zwartbekgrondel. Ook zijn er heel veel aasgarnalen. Marker Wadden geven nu al, binnen drie jaar, een enorme stimulans aan het herstel van de basis van het voedselweb onder en boven water." (bron: Natuurmonumenten, 4-6-2019)

- In maart 2018 hebben de samenwerkingspartners Rijkswaterstaat, EcoShape, Natuurmonumenten en Deltares een intentieverklaring getekend waarin de formele deelname, kennisdeling en kennisverspreiding rond het Kennis- en Innovatieprogramma Marker Wadden wordt geregeld. Het vormt de basis en is tevens een stimulans om op zoek te gaan naar onderzoek en fondsen om zo het kennisprogramma verder vorm te geven. Nieuwkomers kunnen dan gebruik maken van de data uit het monitoringsprogramma en faciliteiten en aansluiten bij drie onderzoeksthema’s; bouwen met slib en zand, ecosysteem van waarde en adaptieve governance. (bron: Deltares, 7-3-2018)

- "Het natuurgebied Trintelzand, dat in 2018 in het Markermeer is aangelegd, wordt uitgebreid met nog eens 155 ha, een oppervlakte vergelijkbaar met zo’n 300 voetbalvelden. Het gehele Trintelzand zal daarmee straks een natuurgebied worden van 532 ha, vergelijkbaar met de oppervlakte van zo’n 1000 voetbalvelden. De uitbreiding komt te liggen naast het huidige Trintelzand, maar krijgt wel een ander karakter. Het huidige Trintelzand is namelijk een moerasgebied gemaakt met slib. De uitbreiding zal voornamelijk bestaan uit droge zandplaten. Zo wordt het gebied nog aantrekkelijker voor waterplanten, vissen en vogels.

Een aantal jaren geleden werd duidelijk dat het Markermeer geschikter kon worden gemaakt voor meer dieren- en plantenleven. Sindsdien zijn er veel stappen gezet met als doelstelling om tot een Toekomstbestendig Ecologisch Systeem (TBES) te komen en te voldoen aan de Kaderrichtlijn Water. Zo is het huidige Trintelzand-natuurgebied aangelegd, vismigratie mogelijk gemaakt en zijn de Marker Wadden aangelegd. Het eerste deel van Trintelzand is gerealiseerd. Het bestaat uit een moerasgebied, wat gemaakt is met slib. Dit gebied wordt beschermd door stenen dammen. Het gebied wordt een kraamkamer voor vissen, zoals snoek en blankvoorn, en voor mosselen en slakken. Deze dieren zijn op hun beurt weer voedsel voor watervogels, zoals de brilduiker en de fuut.

Het tweede deel van Trintelzand krijgt een ander karakter. Dit nieuwe deel zal voornamelijk bestaan uit zandplaten. Deze zandplaten kunnen en mogen door wind en stroming veranderen. Dankzij stenen dammetjes blijven ze wel binnen de contouren van Trintelzand. Zo ontstaat een landschap met oevers waar planten kunnen groeien. Ook kunnen hier vissen komen om te paaien. Watervogels, zoals de visdief en kuifeend, kunnen terecht om te rusten en om voedsel te zoeken en te vinden. De werkzaamheden voor het tweed deel van Trintelzand zijn eind 2019 gestart. De maatregel is een alternatief voor het leefgebied dat in eerdere plannen gerealiseerd zou worden in de Hoornse Hop. Trintelzand wordt gerealiseerd binnen het project Versterking Houtribdijk (waarvoor zie het hoofdstuk Recente ontwikkelingen), dat onderdeel is van het landelijke Hoogwaterbeschermingsprogramma, en wordt onderdeel van Nationaal Park Nieuw Land." (bron: Rijkswaterstaat, mei 2019)

- "In februari 2021 is besloten dat er nog twee natuureilanden bij komen, met een omvang van ca. 300 hectare, direct achter de eerste vijf eilanden. Ze zijn een verlenging van het huidige project Marker Wadden en passen binnen het bestemmingsplan. De twee eilanden dragen bij aan het ecologisch herstel van het Markermeer. En de aanleg kan snel uitgevoerd worden omdat de aannemer nog in het gebied aanwezig is. In het voorjaar van 2021 wordt gestart met de aanleg. Dat gebeurt volgens dezelfde techniek als de aanleg van de eerste vijf eilanden, uitgevoerd door Boskalis. De eilanden worden opgebouwd met slib, klei, veen en zand, dat voor 95% uit de bodem van het Markermeer komt. Ook kan voor een deel schone grond uit de omgeving worden gebruikt om zo bij te dragen aan circulaire economie. Naar verwachting is dan eind 2023 in totaal 1300 hectare nieuwe natuur gerealiseerd. Roel Posthoorn, projectdirecteur Marker Wadden: “De natuureffecten van de eerste eilanden zijn positief. Daarom grijpen Rijkswaterstaat en Natuurmonumenten deze kans voor een opschaling met twee extra eilanden. Door in de luwte van de bestaande eilanden verder te werken, kan dat heel kosteneffectief. Alles staat namelijk klaar om door te kunnen bouwen. De extra eilanden zijn van groot belang voor het herstel van de waterkwaliteit en de ontwikkeling van natuur."

Eilanden succes voor natuurherstel. De deelnemende partijen erkennen het belang van Marker Wadden voor het natuurherstel van het Markermeer. De aanleg van de eerste vijf eilanden van Marker Wadden was succesvol. Uit onderzoek blijkt dat door de vele nieuwe natuuroevers en ondiepe zones er een forse toename aan biodiversiteit is. Het onderwaterleven is enorm toegenomen. In de ondieptes ontwikkelen zich algen, onderwaterdieren zoals vlokreeften, schelpdieren, insecten, vissen en planten. Het voedselweb wordt hersteld en vogels en vissen komen massaal op deze voedselrijke nieuwe archipel af. De natuurlijke oevers van de eilanden zorgen voor helderder water en het ronddwarrelende slib dat troebel water veroorzaakt, is nuttig toegepast of ingevangen. Gedeputeerde Michiel Rijsberman: “De Marker Wadden hebben voor het natuurherstel in het Markermeer al prachtige resultaten laten zien. Het is daarom ook een natuurlijke stap om de Marker Wadden met twee extra eilanden aan te vullen. Een stap die een extra impuls geeft aan het herstel van het leefgebied in Nationaal Park Nieuw Land.”

Grote wateren van enorm belang. De belangrijkste financiering (10 miljoen euro) komt vanuit de Programmatische Aanpak Grote Wateren (PAGW) van de ministeries IenW en LNV. De kern van dit overheidsprogramma is het terugbrengen van de natuurlijke dynamiek van het water, aanleg van (eerder verloren of ontbrekend) leefgebied en de ecologische processen die daarbij horen. Doel is ecologisch gezonde wateren en hoogwaardige natuur in de grote wateren in ons veranderend klimaat; natuur die tegen een stootje kan. Tegelijk wordt een aantrekkelijke omgeving voor wonen en werken gecreëerd. Daarmee sluit het project naadloos aan bij het gedachtegoed van de Agenda IJsselmeergebied 2050, die overheden, maatschappelijke organisaties, bedrijven en burgers stimuleert de veelheid aan opgaven in het gebied samen én integraal op te pakken. Minister van IenW, Cora van Nieuwenhuizen: “Het project Marker Wadden levert een grote bijdrage aan de ecologie van het Markermeer en past perfect binnen de ambitie van de Programmatische Aanpak Grote Wateren om met inrichtingsmaatregelen echt een verandering in de ecologische werking te bewerkstelligen. Door de ondieptes krijgen vissen meer kans, wat weer doorwerkt in bijvoorbeeld de vogelstand. Dat met deze bijdrage binnen de huidige plannen, vergunningen en contracten gewerkt kon worden, betekent ook dat het snel en kosteneffectief kan: ‘meer natuur voor je euro’.” Natuurmonumenten en provincie Flevoland dragen beide een bedrag van 1 miljoen euro bij aan het project." (bron: Natuurmonumenten, februari 2021)

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Markermeer (online te bestellen).

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over IJmeer (online te bestellen).

Links

- Algemeen: - Site over de toekomstplannen m.b.t. Markermeer en IJmeer.