Nijkerk

Plaats
Stad en gemeente
Nijkerk
Veluwe
Gelderland

gemeente_nijkerk_anno_ca._1870_kaart_j._kuijper_kopie.jpg

Gemeente Nijkerk anno ca. 1870, kaart J. Kuijper

Gemeente Nijkerk anno ca. 1870, kaart J. Kuijper

Nijkerk-MSD-20121122-283964.jpg

De toren van de Grote Kerk in Nijken is in 2012 verkozen tot 'Mooiste kerktoren van Nederland'. Voor nadere informatie daarover zie het hoofdstuk  Bezienswaardigheden.

De toren van de Grote Kerk in Nijken is in 2012 verkozen tot 'Mooiste kerktoren van Nederland'. Voor nadere informatie daarover zie het hoofdstuk Bezienswaardigheden.

nijkerk_arkemheen_stoomgemaal.jpg

Nijkerk, Polder Arkemheen, Stoomgemaal Hertog Reijnout

Nijkerk, Polder Arkemheen, Stoomgemaal Hertog Reijnout

nijkerk_arkemheen.jpg

Nijkerk, Polder Arkemheen is een Natura 2000-gebied

Nijkerk, Polder Arkemheen is een Natura 2000-gebied

Nijkerk

Terug naar boven

Status

- Nijkerk is een stad en gemeente in de provincie Gelderland, in de streek Veluwe.

- De gemeente is in 2000 vergroot met de gemeente Hoevelaken. Dit was een ‘vrijwillige’ fusie. De gemeenten wilden fuseren om op die manier ‘grote buurman’ met expansieplannen Amersfoort buiten de deur te houden. De fusiegemeente in wording heeft in de aanloop naar de fusie als voorlopige werknaam Hoevelaken-Nijkerk gehad.

- De gemeente Nijkerk omvat naast de gelijknamige stad verder nog de dorpen Hoevelaken en Nijkerkerveen en de buurtschappen Achterhoek, Appel, De Veenhuis, Doornsteeg, Driedorp, Holk, Holkerveen, Kruishaar (grotendeels), Nekkeveld, Palestina (deels), Prinsenkamp (grotendeels), Slichtenhorst en 't Woud. Bij elkaar zijn dit 1 stad, 2 dorpen en 13 buurtschappen. Vrijwel alle buurtschappen vallen onder de stad. Alleen de buurtschap Holkerveen valt onder het dorp Nijkerkerveen.

- Wapen van de gemeente Nijkerk.

- Foto's van de plaatsnaamborden in de gemeente Nijkerk.

Terug naar boven

Naam

In het dialect
Niekark.

Oudere vermeldingen
1333-1334 Nyenkercke, 1337 van der Nierkircken, 1395-1396 Nyekerc, 1413 Nykerck, 1565 Nijerkerck, 1573 Nijkercke, Nijekerck, Nijkerck, 1585 Niekercken, 1773 Nieuwkerk.

Naamsverklaring
Samenstelling van kerk 'bedehuis' en nij 'nieuw', oorspronkelijk verbogen (datief enkelvoud), maar nu in onverbogen vorm.(1) Genoemd naar 'de nieuwe kerk', die gebouwd werd nadat de oude kapel in 1221 door een veenbrand was verwoest.(2)

Naam kwam ook elders voor
De Friese dorpen Oosternijkerk en Westernijtsjerk hebben oorspronkelijk ook Nijkerk geheten. Op enig moment zijn deze namen dus veranderd, vermoedelijk om verwarring met elkaar en/of met de Gelderse naamgenoot op te heffen.

Terug naar boven

Ligging

Nijkerk ligt NO van Amersfoort, ZW van Putten en grenst in het N aan het Nijkerkernauw.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente Nijkerk 989 huizen met 7.008 inwoners, verdeeld in de gelijknamige stad 552/4.077 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Wullenhoven 45/352, Appel 38/318, Slichtenhorst 48/423, Nijkerkerveen 215/1.197, Holk 25/204, Veenhuis en Achterhoek 29/190 en Doornsteeg, Bontepoort, Ark, Nekkeveld en Watergoor samen 37/247. Tegenwoordig heeft de gemeente ca. 16.000 huizen met ca. 40.000 inwoners, waarvan ca. 10.000 huizen met ca. 25.000 inwoners in de gelijknamige stad.

Terug naar boven

Geschiedenis

Vóór het huidige Nijkerk ontstond was er een kerkje genaamd Biddinchem op de plaats van de tegenwoordige buurtschap Wullenhoven. Dit kerkje is in 1222 in vlammen opgegaan. Een nieuwe kerk werd gebouwd op de plek van de huidige Herv. kerk. Het hier rondom ontstane dorp noemde men Nieukercke.

Nijkerk lag op de grens van het bisdom Utrecht en het hertogdom Gelre (destijds zelfstandige staatjes) en was dan ook meermalen het toneel van oorlogen. Zo ook in 1410 en 1412. Om de bevolking enigszins schadeloos te stellen en meer veiligheid te verschaffen, heeft de nederzetting op 27 maart 1413 stadsrechten gekregen van hertog Reynolt IV van Gelre (en heeft men dus in 2013 het 600-jarig bestaan als stad gevierd). Men kreeg hierdoor vrijdom van tollen in het hertogdom, vrijstelling van de verplichting om deel te nemen aan oorlogen, men hoefde geen schattingen meer te betalen en men mocht twaalf schepenen kiezen om de stad te besturen.

De stad mocht voor de veiligheid tevens worden omringd door grachten en muren. Stadsmuren zijn er ws. nooit geweest. Wel een gracht en drie poorten; de Veenepoort, de Holkerpoort en de Oosterpoort. ‘Onder de Republiek werd zij tot het platteland gebracht, maar koning Lodewijk verhief haar in 1808 weder tot stad’ (Rietstap, 1892). In 1540 zijn bijna alle huizen en de kerk in vlammen opgegaan.

In mei 1940 en april 1945 is Nijkerk beschoten geweest, in 1940 door onze eigen artillerie, in 1945 door de Canadezen, in beide gevallen zonder noodzaak, waarschijnlijk in de veronderstelling dat er Duitse troepen aanwezig waren. In 1940 vielen er geen doden, de bevolking was al geëvacueerd in Harderwijk. In 1945 werden er 40 inwoners dodelijk getroffen.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van deze stad, kun je terecht bij de volgende instanties en sites:

- De Canon van Nijkerk vertelt je in 50 chronologische onderwerpen over de belangrijkste feiten uit de geschiedenis van deze stad.

- Museum Nijkerk is het lokale centrum vol historie. Bekijk en beleef de geschiedenis van een middeleeuws stadje op de rand van de Veluwe en de vroegere Zuiderzee. Met exposities, een open depot, themadagen, een bibliotheek over de stad en stadswandelingen door het historische centrum is het museum dé plek om de lokale historie te ontdekken. Ruim 80 vrijwilligers heten je van harte welkom. De openingstijden zijn: dinsdag t/m vrijdag 13.30-16.30 uur, zaterdag 10.00-16.00 uur. Entree € 5,– per persoon. Gratis voor Vrienden van het Museum, houders Museumkaart en kinderen t/m 12 jaar. Het museum telt vier verdiepingen en is toegankelijk voor mensen met een beperking (lift, invalidentoilet). Met deze virtuele tour kun je thuis vast in het museum rondkijken. De Museumwinkel verrast steeds weer. De uitgifte van boeken over de Nijkerkse cultuurhistorie staat niet stil. Er komen steeds weer nieuwe leuke arrangementen voor uitjes en er zijn steeds weer nieuwe unieke en creatieve cadeaus te koop. De winkel is ook zonder entreebewijs bereikbaar. Iedereen mag komen shoppen.

Stichting Oud Nijkerk is opgericht in 1968. De stichting heeft onder meer ten doel: het beheren, onderhouden en uitbreiden van de collectie oudheidkundige en culturele materialen betrekking hebbend op de stad en omgeving en haar (culturele) historie; het initiëren en uitvoeren van projecten op dat gebied; de exploitatie van het museum; het behoud van cultuurhistorisch erfgoed, waaronder stadsgezichten, dorpsgezichten en gebouwen; het (doen) uitgeven van een tijdschrift. Elk kwartaal geeft de stichting een tijdschrift uit. Het blad houdt je op de hoogte van de activiteiten van het museum en verhaalt over historische gebeurtenissen, toont oude foto’s en brengt ander nieuws. Een abonnement krijg je als je Vriend van het Museum wordt met alle bijbehorende voordelen. Dat kan al vanaf € 17,50 voor Nijkerkse adressen en € 20 voor adressen buiten de stad. Losse nummers zijn - zolang de voorraad strekt - te koop in het museum. Oude nummers zijn tijdens openingstijden te raadplegen in het kenniscentrum (1e verdieping). De onderwerpen waar tot heden over geschreven is vind je in het Register van het tijdschrift.

- Op de site 'Historisch Geografische Atikelen' publiceert Peter Bijvank rapportages, artikelen en studies over het landschap rond Nijkerk en Putten.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- De stad Nijkerk heeft 39 rijksmonumenten. De rijksmonumenten en gemeentelijke monumenten zijn voorzien van informatiebordjes. Op de bordjes staat informatie over de historie van het monument.

- Nijkerk heeft 131 gemeentelijke monumenten.

- Wullenhoven, een vroegere buurtschap van Nijkerk, heeft 19 rijksmonumenten.

- Overig buitengebied heeft 7 rijksmonumenten.

- Waarschijnlijk is er al vanaf het begin van de 13e eeuw sprake van een kerk in Nijkerk, op de plek van de huidige Grote Kerk. De kerk die toen gebouwd is, werd ‘Nije Kerck’ genoemd, wat tot de huidige plaatsnaam heeft geleid. In 1421 is deze kerk verwoest. De bouw van de huidige Hervormde (PKN) Grote Kerk (Holkerstraat 1) begon in 1461. Bij een stadsbrand in 1540 raakte het gebouw zwaar beschadigd. Na deze brand is de kerk weer opgebouwd. In de Grote Kerk hangt nog een herdenkingsbord ter herinnering aan deze stadsbrand. Het is niet duidelijk of men de kerk herbouwd heeft met dezelfde vormen. Men neemt aan dat het koor ouder is dan de rest van de kerk. Ook de basis van de toren is ouder. De kerk heeft 1.070 zitplaatsen. In het bovenlicht boven de hoofdingang zijn de guirlandes van tabaksbladeren te zien, die ter decoratie op verschillende plaatsen in de kerk zijn aangebracht, zoals op de preekstoel. Dit is gebeurd toen Nijkerk een belangrijke stad was voor de tabaksteelt.

Boven de hoofdingang is een gedenksteen in de muur gemetseld waarop gememoreerd wordt dat de toren in 1776 is herbouwd. De stadstoren is voorzien van een klokkenspel. "Vanaf de toren heeft Hans van Willigenburg op 14-10-2012 in zijn programma De Zondag van Van Willigenburg de winnaar bekendgemaakt van de verkiezing 'Mooiste Kerktoren van Nederland': de toren van de Grote Kerk in Nijkerk. De winnende toren heeft in totaal 11.007 stemmen verzameld. Dat waren stemmen via RKK.nl, het liken van de toren via Facebook, met briefkaarten en telefonische stemmen. Dat is op een bevolking van 40.000 een prestatie van formaat. Na een zomer waarin uiteindelijk 156 torens werden aangemeld, spitste de torenstrijd zich toe op deze toren, de O.L.V.-kerk in Breda en de Sint Stevenstoren in Nijmegen. Op de 2e plaats kwam Breda met 10.268 stemmen, op de 3e plaats Nijmegen met 6.381 stemmen. (bron: RKK.nl, 14-10-2012)

- De watertoren (Westkadijk 8a) dateert uit 1898 en is ontworpen door architect F.A. de Jongh, onder invloed van de Chaletstijl en de Neo-Renaissancestijl. De toren heeft een hoogte van 30 meter en heeft één waterreservoir met een inhoud van 140 m3. De toren is in eigendom van de gemeente. Door buitenstaanders wordt de watertoren gezien zijn vorm geregeld aangezien voor duiventil. F.A. de Jongh heeft behalve deze watertoren slechts twee andere bijzondere watertorens ontworpen, zijnde die te Zwijndrecht (1898) en die te Schoonhoven (1901). Deze torens geven samen met de Nijkerkse watertoren de diverse stadia aan in het zoeken naar een vorm voor watertorens met een Intze-reservoir, waarbij geen sprake meer is van een sterk contrast tussen de onderbouw en het reservoir. Veel torens met dergelijke reservoirs werden gekenmerkt door een slanke onderbouw met daarop een sterk uitkragend reservoir. Bij de toren van Nijkerk probeerde De Jongh door de toevoeging van een overkragend dak en het aanbrengen van een omloop niet het reservoir het silhouet te laten domineren, maar de toegevoegde elementen het beeld te laten bepalen.

De watertoren is: van architectuurhistorische waarde als bijzonder gaaf bewaard voorbeeld van een laat 19e-eeuwse watertoren met een uitzonderlijke detaillering. Het ontwerp wordt gekenmerkt door hoogwaardige esthetische kwalititeiten. De hoofdvorm wordt gekenmerkt door een smalle ronde onderbouw met een uitkragende houten bovenbouw. De detaillering van het metsel- en houtwerk is gaaf bewaard gebleven. De schacht van de toren is voorzien van horizontale sierbanden in gele verblendsteen en cordonbanden in pleisterwerk. Hierin is de invloed van de in die tijd gangbare Neo-Renaissance stijl te herkennen; van stedenbouwkundige waarde vanwege de bijzondere situering nabij de haven. De toren is een onderdeel van de oorspronkelijke bebouwing rond de haven en is van bijzondere betekenis voor het aanzien van de havenkom; van cultuurhistorische waarde vanwege het typologische belang van de watertoren.

- Buitenplaats De Berencamp in Nijkerk (Hemmelerweg 1) was tot 1479 in het bezit van de familie Van Aller, waarna het ruim drie eeuwen lang, tot 1820, in de familie Bentinck was. Het ging toen over aan de familie Van Pallandt (tak Eerde) die het verpachtte, waarna het verwerd tot een boerderij. In 1842 is het huis voor een deel afgebroken. In 1898 komt het in bezit van de minister van Buitenlandse Zaken jhr. mr. Willem Marcus van Weede, heer van de Berencamp (1848-1925), ook al eigenaar van het aanpalende landgoed Salentein. Daarna bleven beide landgoederen in een hand, na 1925 in handen van drie opeenvolgende generaties van de adellijke familie De With. De huidige eigenaar, jhr. Hendrik Maurits Daniël van Haersma de With (1951), die Salentein verkocht, liet de Berencamp in 1979 restaureren en ging er zelf met zijn gezin wonen. De buitenplaats omvat in totaal 7 rijksmonumentale objecten, in de monumentenlijst hierboven te vinden onder Wullenhoven.

- Oorspronkelijk stond op de plaats van het landhuis van landgoed Salentein in Nijkerk (Putterstraatweg 5) een uit de 16e eeuw daterende boerenhofstede Groot Vaneveld. In de 18e en 19e eeuw was het landgoed eigendom van de familie Van Westerveld. Zij breidde de boerderij uit en verfraaide deze. Zo werd de basis gelegd voor de buitenplaats die door Heribert van Westerveld Salentein werd genoemd. Het hoofdgebouw dateert gedeeltelijk uit de 18e eeuw. De achtervleugel werd in die tijd gebouwd. De symmetrisch vormgegeven voorgevel ligt naar het zuidwesten. De entree bevindt zich in het middenrisaliet in de voorgevel. De ronde hoektorens hebben een zeskantige bovenbouw en worden bekroond met een door leien bedekte spits. Het gehele pand wordt gedekt door een samengesteld schilddak. Voor de huis ligt een grote vijverpartij, die gedeeltelijk fungeert als omgrachting. Het pand is erkend als rijksmonument vanwege de ouderdom, de architectuur, de kenmerkende ligging en de samenhang met de overige onderdelen van het complex. De buitenplaats omvat in totaal 8 rijksmonumentale objecten, in de monumentenlijst hierboven te vinden onder Wullenhoven.

- Stoomgemaal Hertog Reijnout in Polder Arkemheen is het enige nog werkende gemaal met buitenschepraderen in Europa. Het stoomgemaal is van 1883 tot 1983 in bedrijf geweest. Daarna is de functie overgenomen door een elektrisch gemaal. In 1986 is het gemaal gerestaureerd.

- "In Nijkerk zijn twee mannen geboren die een wereldnaam kregen en waarvan in grote encyclopedieën levensbeschrijvingen zijn opgenomen. De een is Bernardus Kardinaal Alfrink. De ander is Christiaan Eijkman, nobelprijswinnaar voor geneeskunde en grondlegger van de leer der vitamines. Eijkman is in 1858 geboren in het pand op Venestraat 37, tegenwoordig het Eijkmanhuis geheten. Dit uit de 17e eeuw stammende rijksmonument was van 1772 tot 1894 de Franse kostschool. Daarna heeft het andere bestemmingen gehad zoals o.a. openbare (lagere) school met uitgebreid lager leerplan, militiezaal, kantoor voor ontvanger der directe belastingen en kantoor van de gemeenteontvanger. De hoofdbewoners waren in de 18e en 19e eeuw kostschoolhouders en hoofdonderwijzers. De heer H.H.Kieviets was het laatste hoofd van de Franse school. Het was een gemeentelijke kostschool. Sinds 1997 wordt het pand bewoond door de Familie Rammelt-Keerssemeeckers." (bron: site van het Eijkmanhuis)

- Gevelstenen in Nijkerk.

Terug naar boven

Evenementen en activiteiten

- Het voornemen is om in elk Literair Café Nijkerk 'Literatuur en Kunst aan Tafel' een lokale schrijver en/of kunstenaar aanwezig te laten zijn naast bekende schrijvers, waarbij geprobeerd wordt om de schrijvers/kunstenaars op elkaar af te stemmen. Het programma wil een reis maken door de gemeente door elke keer een nieuwe locatie te zoeken. Het uitgangspunt is een locatie die bij de lokale schrijver(ster)/kunstenaar past.

- Op een zondag in februari is er in Nijkerk 'Gluren bij de Buren', hét woonkamerfestival, waarbij woonkamers in verschillende steden worden omgetoverd tot een tijdelijk podium met een wel zeer intiem karakter. Iedereen kan genieten van diverse optredens van lokale talenten, van singer-songwriters met een gouden keel tot theatermakers die je verrassen en koren die je omverblazen! Elke artiest speelt drie keer een optreden van 30 minuten. Door de speciale looproutes kun je hierdoor als bezoeker maximaal 7 optredens bijwonen. Gluren bij de Buren maakt de wijken gezelliger en geeft lokale acts een podium. Alle voorstellingen zijn gratis te bezoeken (een vrijwillige bijdrage is welkom, en draagt bij aan het budget om de volgende editie mogelijk te maken). Beleef het karakter van jouw stad, de gastvrijheid van de bewoners en ontmoet talentvolle lokale muzikanten als bezoeker van 'Gluren bij de Buren'. Wil je Gluren bij de Buren ook in jóuw stad organiseren? Wil je jouw huiskamer beschikbaar stellen voor een optreden? Of wil je zelf spelen in een van de huiskamers? Neem dan contact op met de organisatie.

- Boerenmaandag (april) met vele festiviteiten.

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- Arkemheen (`arke' betekent dam, sluis, grenswal of gegraven waterloop, `mheen' verwijst naar een toestand van gemeenschappelijk eigendom) is een Natura 2000-gebied in de gemeenten Nijkerk (Nijkerkerpolder) en Putten (Putterpolder). Arkemheem is een agrarisch gebied dat van groot belang is als overwinteringsgebied voor de kleine zwaan. De rust en openheid van het landschap dragen in grote mate bij aan de kwaliteit van het leefgebied van de kleine zwaan en weidevogels. De poldersloten zijn het leefgebied van de Grote Modderkruiper en de Bittervoorn.

In 2014 heeft het waterschap voor Arkemheen een peilbesluit genomen, waardoor het gebied natter is geworden. Hiermee is al een belangrijk deel van de maatregelen uit het Natura 2000-beheerplan Arkemheen gerealiseerd. En is de basis gelegd voor 2 natuurreservaten met een oppervlakte van circa 225 hectare voor de kleine zwaan en smient. In 2016 is daar een particulier weidevogelreservaat aan toegevoegd. In een gebied van 2000 hectare wordt landbouw gecombineerd met natuur. Daar richt het agrarisch natuurbeheer zich vooral op weidevogels. Nadere informatie over het gebied kun je verkrijgen in Bezoekerscentrum Arkemheen, dat gevestigd is in de kolenloods van Stoomgemaal Hertog Reijnout (dat hierboven onder Bezienswaardigheden beschreven is).

Terug naar boven

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Nijkerk, met laagsteprijsgarantie!

Terug naar boven

Beeld

- Oude ansichtkaarten van Nijkerk.

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Nijkerk (online te bestellen).

Terug naar boven

Links

- Gemeente: - Officiële site van de gemeente Nijkerk.

- Lokale links: - Startpagina met links naar instanties in Nijkerk, Nijkerkerveen en Hoevelaken.

- Zorg: - Zorgboerderij De Bonte Sik. - Zorgboerderij Het Witte Water.

Reacties

(2)

We hebben ook de mooiste toren van Nederland

Dank voor uw reactie. Terecht dat u dit opmerkt. Hier hoort zeker een alinea aan te worden gewijd. Ik heb het toegevoegd.

Reactie toevoegen