Oostmahorn

Plaats
Dorp
Noardeast-Fryslân
Fryslân

oostmahorn_plaatsnaambord.jpg

Oostmahorn is - hoe klein ook - een heus dorp met een eigen bebouwde kom. Helaas heeft het dorp vooralsnog geen eigen postcode en plaatsnaam in het postcodeboek, waardoor het dorp voor de postadressen 'in' Anjum ligt.

Oostmahorn is - hoe klein ook - een heus dorp met een eigen bebouwde kom. Helaas heeft het dorp vooralsnog geen eigen postcode en plaatsnaam in het postcodeboek, waardoor het dorp voor de postadressen 'in' Anjum ligt.

Oostmahorn

Terug naar boven

Status

- Oostmahorn is een dorp* in de provincie Fryslân, gemeente Noardeast-Fryslân. T/m 1983 gemeente Oostdongeradeel. In 1984 over naar gemeente Dongeradeel, in 2019 over naar gemeente Noardeast-Fryslân.

* Oostmahorn heeft in 2007 formeel de dorpsstatus verkregen. Voorheen werd het als buurtschap van Anjum gezien. Het dorp heeft echter geen eigen postcode en plaatsnaam in het postcodeboek toegekend gekregen (omdat PostNL vindt dat de plaats daar te klein voor is), voor de postadressen ligt het dorp daarom nog altijd 'in' Anjum.

- Onder het dorp Oostmahorn vallen ook de buurtschappen Jewier en Stiem (in de praktijk; voor de postadressen vallen deze buurtschappen net als het dorp onder het dorp Anjum).

Terug naar boven

Naam

In het Fries
De Skâns. Deze Friese naam wordt echter weinig gebruikt. Vroeger werd vaker in het Fries de benaming Oastmahorn gebruikt. Een poging om de spelling Eastmaherne in gebruik te krijgen, heeft het niet gehaald.

Oudere vermeldingen
1543 Oes(t)mehorne, 1580 Oostumhorn, 1630 Schans van Oostmerhorn, 1781 Schans Oostmahorn.

Naamsverklaring
De verklaring 'oostelijke hoek' is onjuist. De betekenis van horn is inderdaad 'hoek (van een dijk)', maar de uitgangen -ma en -mer van het eerste deel wijzen op een plaatsnaam Oostum* met als betekenis oostelijk gelegen heem 'woonplaats, woning'.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Terug naar boven

Ligging

Oostmahorn ligt rond de gelijknamige weg*, NO van Anjum, en grenst in het O aan het Lauwersmeer en aan de provincie Groningen.
* Het betreft alleen de huisnrs. 1-31 en 2-28. De hogere huisnrs., aan de N kant van de weg, hebben betrekking op een bungalowpark.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 heeft Oostmahorn 5 huizen met 66 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp (exclusief de vakantieparken met vele recreatiewoningen) ca. 35 huizen met ca. 70 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Vesting/schans
Bij Oostmahorn is op vroeg-16e-eeuwse kaarten al een omwalde vesting te zien. Deze moet de toegangsvaarwegen naar Dokkum en Groningen beschermen. Vanaf midden 16e eeuw wordt het gebied rond het huidige Lauwersmeer in toenemende mate geteisterd door aanvallen van kapers en smokkelaars. In 1562 is de situatie zo ernstig, dat onder de bevolking stemmen opgaan om de Waddenzee met oorlogsschepen te beschermen. Rond 1570 zijn er oorlogen tussen Staatsgezinden en Geuzen. In 1569 komen Staatsgezinde opstandelingen hier aan land waarop besloten wordt tot maatregelen. Een nieuwe Staatsgezinde aanval in 1571 kan daarop worden afgeslagen.

Geus Bartholt Entens van Mentheda verovert Oostmahorn in 1576 en bouwt de vesting uit tot schans (waar de Friese naam van het dorp vandaan komt), die hij later in dat jaar alweer moet prijsgeven aan de Staatsen, die de schans in 1577 laten slechten. De schans is in 1580 herbouwd, door graaf Filips van Hohenlohe. Eind 16e eeuw verliest de schans deels zijn waarde, maar tot diep in de 17e eeuw wordt desalniettemin het strategisch belang van de schans voor de verdediging van Friesland ingezien. Tegen het eind van de 18e eeuw wordt de schans versterkt, mogelijk vanwege de Nederlands-Engelse oorlogen. Er is toen een kustbatterij aangelegd met zes geschutstukken. Tijdens de Franse Tijd (1795-1813) is de schans wederom versterkt. Tot 1813 zijn er twee Franse detachementen gelegerd, waarvoor ook een kazerne is gebouwd. In 1849 is de kustbatterij opgeheven. De kruitkelder is het enige object dat van de vroegere schans is overgebleven. Zie daarvoor verder het hoofdstuk Bezienswaardigheden.

Haven/veerdienst/postdienst/loods/douane/reddingsboot
Door de strategische ligging van Oostmahorn aan het Waddengebied krijgt het in de 18e eeuw een haven. Reddingsboten varen er uit, sinds 1847 is er een veerdienst op Schiermonnikoog en sinds 1855 een postdienst, er komen loodsboten en een recherchevaartuig van de douane. Het belang als haven neemt af als het Eemskanaal opkomt voor het vervoer van producten naar Groningen. Een verdere teruggang volgt door het afsluiten van de Lauwerszee in de jaren zestig van de 20e eeuw, waardoor reddingsboot, douane en veerboot worden verplaatst naar Lauwersoog.

Toerisme
Tegenwoordig is Oostmahorn vooral toeristisch van belang, met enkele vakantieparken, waaronder het tussen 2004 en 2007 gerealiseerde Esonstad, en sinds enkele jaren weer een veerdienst op Schiermonnikoog. Esonstad bestaat uit een bungalowpark rond een kunstmatig meer en een quasi-historisch stadje. De naam is ontleend aan een nederzetting met de naam Ezonstad, die in de vroege middeleeuwen op ongeveer dezelfde plaats zou hebben gelegen en die Friesland tegen de Noormannen moest beschermen. Het bestaan van deze nederzetting is echter nooit aangetoond. Tot het complex behoren verder een zwembad, een speeltuin, een kinderclub en enkele horecagelegenheden.

De spoorlijn die er nooit kwam
Nadat de Noord-Friesche Lokaal Spoorwegmaatschappij (NFLS) aan het begin van de 20e eeuw een tweetal spoorlijnen in het uiterste noorden van Fryslân had aangelegd, ontstonden er plannen om de noordoostelijke lijn vanaf Anjum nog een paar kilometer door te trekken naar de haven van Oostmahorn. Die plannen zijn echter nooit tot uitvoering gekomen. Voor modelbouwers natuurlijk een uitgelezen kans om dat wél te realiseren, waarbij de (voorbije) werkelijkheid zou kunnen worden gecombineerd met een deel fantasie.

Fokko Feenstra, Theo Maris en Niek Martens, allen lid van Modelspoorclub Assen, hebben sinds 2000 enkele projecten gerealiseerd met als thema 'stations aan de spoorlijn Assen-Stadskanaal', te weten Rolde, Eexterhalte en Gasselte, die ze in binnen- en buitenland hebben geëxposeerd. Vervolgens opperden ze het plan om als volgend project naast een modelspoorbaan tevens iets met een haventje te doen. Daarom heben ze na 3,5 jaar (en duizenden manuren) eraan te hebben gewerkt, eind 2017 een modelspoorbaan gerealiseerd met een deel van der spoorlijn naar Oostmahorn (en met de haven er dus bij), hoe het gelopen zou hebben als het wél gerealiseerd zou zijn. Het project is geëxposeerd op de jaarlijkse Modelspoorbeurs in november 2017 in Assen. Onder de link vind je uitvoerige informatie over het project, in tekst en beeld.

- Nadere informatie over de geschiedenis van Oostmahorn.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- In de oude zeedijk bevindt zich tegenover Oostmahorn 26 een voormalige kruitkelder. In deze kruitkelder werd het buskruit voor de kustbatterij opgeslagen (waarvoor zie verder het hoofdstuk Geschiedenis). De kelder is in de Napoleontische tijd (1810) gebouwd (eerder waren er ook elders in de schans kruitopslagplaatsen), en staat daarom ook wel bekend als het Napoleonshokje. In 1849 is de kustbatterij opgeheven en komt de kelder leeg te staan. In 1922 is de toenmalige zeedijk van de Lauwerszee verzwaard. Dat betekende dat de dijk ook behoorlijk moest worden verbreed, waardoor de kruitopslag aan het zicht zou worden onttrokken. Het bouwwerk is toen op last van Commissaris van de Koning mr. Pieter Albert Vincent van Harinxma thoe Slooten hersteld en van een nieuwe frontmuur voorzien, zodat de kruitopslag zichtbaar bleef.. Nadien is het in gebruik geweest als opslag voor gereedschap, later is het opengesteld voor bezichtiging. Het is het enige object dat nog over is van de oude schans.

De oude zeedijk heeft, ook ter hoogte van Oostmahorn, nog altijd een belangrijke functie en wordt daarom goed onderhouden. In verband daarmee moet ook de kruitkelder, die zich immers in de dijk bevindt, bouwkundig in goede staat zijn. De afgelopen jaren lekte echter het gewelf van de kelder, waardoor er vrij veel grondwater door de dikke muren kwam. Het metselwerk was daardoor aangetast. Omdat de kruitkelder wel van cultuurhistorisch belang is, maar geen formele monumentale status heeft, was het niet mogelijk om via reguliere fondsen subsidies voor herstel te bemachtigen. Dankzij financiële steun van de provincie en Wetterskip Fryslân heeft in 2017 toch restauratie kunnen plaatsvinden. De kruitkelder is na de restauratie overgedragen aan Stichting Waterschapserfgoed. De stichting heeft ruim 30 cultuurhistorische objecten in eigendom, waarvan er ca. 20 een rijksmonumentale status hebben.

Tegelijk met het restauratieproject is er ook een kanon en een replica van een stormpaal die hier vroeger heeft gestaan, bij geplaatst. In de stormpaal werden speciaal gevlochten korven gehesen die de scheepvaart moest waarschuwen dat er storm op komst was. Oud-Oostmahorner Piet Haaima heeft de originele tekeningen aangeleverd om er een replica van te kunnen maken. Het terugplaatsen van de stormpaal is een initiatief van Dorpsbelang Oostmahorn. Financiële steun van het Iepenmienskipsfûns, ANWB, Quickwins, Rondje Lauwersmeer en Landal heeft dit mogelijk gemaakt. Het kanon heeft jarenlang op de gemeentewerf in Dokkum gelegen. Wat precies de historie is van het oude kanon, is niet bekend. De gemeente Dongeradeel heeft het kanon aan Dorpsbelang geschonken, waardoor het nu weer zichtbaar is en een plek heeft in de historische context van het dorp. Dorpsbelang heeft in samenwerking met leerlingen en vakmensen van het Friesland College in Leeuwarden het kanon en het onderstel hersteld.

- Op Oostmahorn 5 staat het vroegere pand van het loodswezen (bestaande uit 3 huizen), dat in 1927 door de NZHRM is verbouwd tot een onderkomen voor de bemanning van rteddingsboot Insulinde. Voor Mees Toxopeus en zijn gezin is in 1933 echter een apart huis gebouwd. Op het dak van het pand is een uitzichttorentje geplaatst. Na de verplaatsing van de reddingsdienst naar Lauwersoog zijn alle kenmerken van de NZHRM verwijderd. In 2005 heeft een bewoner het torentje en de letters NZHRM weer aangebracht.

- Op Oostmahorn 15 staat een voormalig versterkerstation van de PTT. Dit geelgeverfde in wederopbouwarchitectuur opgetrokken gebouw in de stijl van een Deense boerderij is in 1950 gebouwd voor de aanleg van de 240 km lange telefoonkabel door de Noordzee van Nederland naar het Deense eiland Rømø. De technische ruimte van het telefoonkantoor bevond zich op de bovenverdieping. In 1962 heeft de PTT het gebouw verlaten. Van 1992 tot 2001 was het Oerka Museum van kunstschilder Irene Verbeek (1945) in het gebouw gevestigd, dat daarna als OerKa Irene Verbeek Museum is voortgezet in de Hervormde kerk van Raard.

- Op de pier staat een havenlicht (waar zich vroeger een peilschaal in bevond) uit ca. 1930, in expressionistische stijl.

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- Vanuit Esonstad te Oostmahorn wordt een veerdienst op Schiermonnikoog onderhouden. Deze is uitbesteed aan Wagenborg Passagierdiensten en wordt uitgevoerd met de MS Esonborg. Deze dienst is vooral bedoeld voor de mensen die in Esonstad verblijven. Ook mensen die niet in dit park verblijven kunnen meevaren. De Esonborg maakt in een uur de oversteek naar Schiermonnikoog. Het schip vaart vanuit Esonstad eerst via Lauwersoog, waar men ook nog kan opstappen.

- NW van Oostmahorn loopt de Alddyk om de oude Anjumer- en Lioessenserpolder (ingedijkt 1592). N daarvan ligt de Bantpolder (gefaseerd ingedijkt in 1945, 1951 en als laatste de Hoek van de Bant in 1969), die een belangrijke foerageerplaats vormt voor brandganzen en daardoor vele vogelaars trekt. Vogelbescherming Nederland verbetert samen met andere natuurorganisaties de omstandigheden voor broedende, rustende en foeragerende vogels in het Waddengebied. Tegelijkertijd stimuleren ze het genieten van vogels zonder ze verstoren. In dit kader hebben ze van 2013 tot 2018 het project Rust voor Vogels, Ruimte voor Mensen uitgevoerd. Zo is in de Bantpolder een veilige broedgelegenheid en een hoogwatervluchtplaats gerealiseerd door vernatting en het beheersen van het waterpeil.

Scholekster, grutto en tureluur broeden in de Bantpolder in hoge dichtheden. Jaarlijks is er een kolonie kluten aanwezig en regelmatig broeden er pioniersoorten zoals visdief. In de winter is de Bantpolder een gewilde plek voor ganzen en verderop in de Bantpolder zie je in het voorjaar de weidevogels tekeer gaan. Natuurmonumenten beheert de Bantpolder, die zij duurzaam wil behouden en waar zij de Natura 2000-doelstelling wil versterken. Hoe kom je er? Rij vanaf de Friese kant richting Lauwersoog en daar tref je langs de N361 vlak onder de waddendijk de resultaten van de werkzaamheden in het kader van Rust voor Vogels, Ruimte voor Mensen. Ook vanaf de parallel lopende Bantswei kun je goed vogels kijken. Om verstoring van de vogels te voorkomen is de Bantpolder beperkt toegankelijk en uitsluitend tijdens excursies.

Terug naar boven

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Oostmahorn, met laagsteprijsgarantie!

Terug naar boven

Links

- Algemeen: - Site van en over Oostmahorn.

- Belangenorganisatie: - Dorpsbelang Oostmahorn.

- Muziek: - Piratenkoar De Smokkelaars fan de Skâns is opgericht in 2004, in het toenmalige Café De Oude Veerdam van Willem en Akke, dat stond op het strand van Oostmahorn.

- Sport: - Vereniging Windsurfing Oostmahorn is gevestigd op het strand nabij Esonstad aan het Lauwersmeer. Ze hebben er een eigen clubgebouw met boxen bestemd voor het opslaan van surfmateriaal. Ieder lid van de vereniging heeft een sleutel van het clubgebouw en kan een box huren. In het clubgebouw is een ruimte om je om te kleden en eventueel een bakje koffie te drinken. Je kunt hier met alle windrichtingen surfen en mocht er iets misgaan heeft de vereniging een reddingsboot beschikbaar. Ook maken ze geregeld uitstapjes naar de Waddenzee, waar het vooral met westelijke windrichting prima surfen is. Ook organiseren ze elk jaar een clubwedstrijd met aansluitend een barbecue.

Windsurfen is een sport voor jong en ouder. Mede door het materiaal van tegenwoordig is het voor een beginnend surfer al snel mogelijk om zijn eerste meters te maken. Dus ben je een beginnend windsurfer of heb je vroeger gesurft en heb je zin om deze fantastische sport weer op te pakken? Word dan lid van Windsurfing Oostmahorn. Ook het wedstrijdsurfen staat bij hen hoog in het vaandel. Ze zijn namelijk aangesloten bij de Watersportbond en zodoende kun je bij hen ook je wedstrijdlicensie behalen.

Reacties

(2)

In “Jaarboekje voor de Ambtenaren” van 1910 komt de naam voor van een voorvader (Jan de Jong) als “Kom. 1 kl. D.”. Hij was de hoogste in rang dus waarschijnlijk de stuurman van het Vaartuig No.2 dat de controle uitoefende op de “Friesche en Groningse Wadden en de Lauwerzee met als ligplaats Oostmahorn”. Kunt u mij in contact brengen met iemand die meer weet over de geschiedenis van de douane in Oostmahorn? Bij voorbaat dank

Ja, dat kan. De Historische Vereniging Noordoost-Friesland heeft heel veel uitgezocht over de geschiedenis van kernen in o.a. de gemeente Dongeradeel. Zij kunnen u vast verder helpen. Hun site is https://www.hvnf.nl/. Misschien is op hun site al iets over dit onderwerp te vinden, want ze hebben een uitvoerige site met vele artikelen. Anders kunt u hen mailen of ze u verder kunnen helpen.

Reactie toevoegen