Oud en Nieuw Gastel

Voormalige gemeente
Halderberge
West-Brabant Baronie en Markiezaat
Noord-Brabant

NB gemeente Oud en Nieuw Gastel in ca. 1870 kaart J. Kuijper [1024x768]_0.gif

Gemeente Oud en Nieuw Gastel in ca. 1870, kaart J. Kuijper

Gemeente Oud en Nieuw Gastel in ca. 1870, kaart J. Kuijper

Oud en Nieuw Gastel

Terug naar boven

Status

- Oud en Nieuw Gastel was een zelfstandige gemeente van 1275 t/m 1996*1, in de provincie Noord-Brabant, in de regio West-Brabant, en daarbinnen in de streek Baronie en Markiezaat. Overigens was er in staatsrechtelijke zin pas vanaf 1798 sprake van gemeenten. Vóór die tijd was er sprake van ‘heerlijkheden’ en dergelijke. Per 1 januari 1997 is de gemeente opgegaan in de gemeente Halderberge.

- Wapen van de voormalige gemeente Oud en Nieuw Gastel.

Overigens zijn er al eerder in de geschiedenis plannen voor herindeling van de gemeente Oud en Nieuw Gastel aan de orde geweest: “In 1829 werd door de provincie een onderzoek gedaan naar de noodzaak van samenvoeging van gemeenten, maar de opmerking dat Gastel ‘niet vatbaar was voor een samenvoeging met een andere’ was kennelijk een sterk genoeg argument. Het plan ging niet door” (aldus Fr. van Merriënboer in (45)). In 1920 wilde Kruisland zich met de omringende polder bij Oud en Nieuw Gastel voegen. Maar nóg liever wilde het een zelfstandige gemeente worden. Gedeputeerde Staten beschikten in 1922 op beide verzoeken afwijzend.

Aan de uiteindelijke herindeling in 1997 zijn heel wat voorstellen en tegenvoorstellen voorafgegaan. De gemeente Oud en Nieuw Gastel dacht kennelijk ‘de aanval is de beste verdediging’, wilde een voorstel vanuit de provincie niet afwachten en bracht in 1991 zelf een Positioneringsnota uit. Daarin stelt ze geen knelpunten te signaleren, die een samenvoeging met buurgemeenten rechtvaardigen. En: “De komende 25 jaar is de gemeente in staat de haar toebedeelde taken naar behoren uit te voeren. Het is een ‘krachtige’ randgemeente met voldoende voorzieningen, zowel op het gebied van wonen, werken, detailhandel, onderwijs, medische verzorging als het verenigingsleven, sport en recreatie.”

Het ‘Adviescollege gemeentelijke herindeling’, beter bekend als de Commissie Schampers, wilde in maart 1993 Oud en Nieuw Gastel zelfstandig laten en… Kruisland eraan toevoegen, alsmede het complex van de Suikerunie bij Stampersgat, dat onder Dinteloord viel maar sociaal veel meer met Stampersgat is verbonden. Verder stelde ze een grenscorrectie voor bij de A17 langs de grens met de gemeente Oudenbosch (die snelweg zou de grens tussen beide gemeenten moeten worden).

Tijdens een ‘open overleg’ van de provincie met de gemeenten in april-juni 1993, kwam voor het eerst de mogelijkheid van opheffing van de gemeente Oud en Nieuw Gastel aan de orde. De gemeente stelde als mogelijk alternatief een samengaan met Roosendaal voor*2, danwel een samenvoeging met de gemeenten 'Fijnaart en Heijningen' en Willemstad*3. Samenvoeging met Oudenbosch werd van de hand gewezen, gezien de verschillen in karakter tussen de plattelandsgemeente Oud en Nieuw Gastel en de verstedelijkte gemeente Oudenbosch en het feit dat beide gemeenten weinig op elkaar zijn georiënteerd. Ook als Hoeven erbij zou worden betrokken… In september 1993 delen burgemeester en wethouders aan de provincie mee dat, als behoud van zelfstandigheid niet mogelijk blijkt, de voorkeur uitgaat naar samenvoeging met 'Fijnaart en Heijningen' en Willemstad.

In oktober 1993 volgt de ‘Hoofdlijnennotitie gemeentelijke herindeling Westelijk Noord-Brabant’ van de Provincie, waarin zij voorstelt de gemeente Oud en Nieuw Gastel op te heffen, de kern Stampersgat en het Suikeruniecomplex in te delen bij de nieuwe gemeente Steenbergen (samen met Dinteloord en Nieuw-Vossemeer) en een nieuwe gemeente te vormen, bestaande uit Oudenbosch, Hoeven en het overblijvende deel van Oud en Nieuw Gastel… 'Fijnaart en Heijningen', Willemstad en Standdaarbuiten zouden ook samen een nieuwe gemeente moeten vormen. Binnen een week stuurt de gemeente Oud en Nieuw Gastel een bezwaarschrift. Ze was er niet over te spreken dat ‘een bijna tweehonderd jarig huwelijk tussen de kernen Oud Gastel en Stampersgat om zeep zou worden geholpen’ en de verschillen in identiteit en maatschappelijke relaties met Oudenbosch werden zodanig gevonden dat samenvoeging niet logisch zou zijn.

Uiteindelijk zijn in 1997 dus de gemeenten Oud en Nieuw Gastel (inclusief Stampersgat), Oudenbosch en Hoeven samengegaan tot de gemeente Halderberge.

Het voormalige gemeentehuis te Oud Gastel is in 2000 verbouwd; er zijn 22 luxe appartementen in gekomen. Het exterieur is als monument in stand gehouden.

*1 Als ‘Oud Gastel’ vanaf 1275, als ‘Oud en Nieuw Gastel’ vanaf circa 1810, zie bij Geschiedenis. Sinds 1806 werd er tussen de gemeenten Oud Gastel en Nieuw Gastel al intensiever samengewerkt.
*2 Gelet op de oriëntatie van de inwoners, de aanwezige functionele relaties en de ruimtebehoefte van Roosendaal.
*3 Rekening houdend met het inwonertal: 17.000, een logisch en herkenbaar grensverloop en taken, functies en oriëntatie.

Terug naar boven

Naam

Aanvankelijk waren Oud Gastel en Nieuw Gastel twee afzonderlijke heerlijkheden, al hadden ze als bestuurscentrum wel beide het dorpshuis in Oud Gastel. Ze zijn rond 1811 samengevoegd tot één gemeente, waardoor dus de gemeentenaam ‘Oud en Nieuw Gastel’ is ontstaan, hoewel het dorp Nieuw Gastel eind 16e eeuw reeds door overstromingen is verzwolgen.

“In de oudste bevolkingsregisters van de gemeente van 1829 tot 1850 komt wel de wijk Nieuw Gastel voor, waaronder dan de hele polder wordt begrepen. Vanaf 1850 wordt een onderscheid gemaakt in ‘De Polder’ en Stampersgat, waarmee dan pas de naam Stampersgat officieel door de gemeenteadministratie is aanvaard, maar nooit in de gemeentenaam is opgenomen (in de volkstelling komt Stampersgat in 1840 al wel voor, zie hieronder, red.). In de jaren negentig van de 19e eeuw werd de gemeentenaam ingekort tot Gastel. Het gemeentebestuur kreeg in 1898 daarvoor van het provinciaal bestuur een reprimande. Sindsdien is de naam Oud en Nieuw Gastel altijd in gebruik gebleven” (aldus R.C.M. Jacobs in (45)).

Terug naar boven

Statistische gegevens

1840 gemeente 471 huizen, 3.062 inwoners, verdeeld in dorp Oud-Gastel 100/581, buurtschap Dorpskwartier 82/630, buurtschap Over-Esselijk 55/346, buurtschap Kuijvezand 56/329, buurtschap Meer en Stoof 88/392, buurtschap Nieuw-Gastel 68/650 en buurtschap Stampersgat 22/134. Bevatte verder de buurtschap Heer-Jansland.

1996 gemeente 3.100 huizen, 8.200 inwoners, oppervlakte 3.310 hectare.

Terug naar boven

Geschiedenis

Oud Gastel wordt reeds vermeld in een akte uit 1275.

In 1551 werd de streek Nieuw Gastel, die uit aangewassen*1 land rond Oud Gastel bestond, bedijkt door markies Jan IV van Glymes van Bergen op Zoom. Deze inpoldering werd dan ook aanvankelijk Heerjansland genoemd, later veranderd in Kaas- en Broodpolder en uiteindelijk in Nieuw Gastel. Het oorspronkelijke dorp Gastel werd daardoor hernoemd in Oud Gastel.
*1 Zie voor toelichting hierop bij de buurtschap Aanwas onder Ossendrecht.

Het dorp Nieuw Gastel, dat kort na de inpoldering werd gesticht en aanvankelijk Nieuwe Dorp werd genoemd, ging in 1583 alweer verloren doordat in dat jaar, tijdens de Tachtigjarige Oorlog (die eindigde met de Vrede van Munster in 1648), op bevel van het Staatse leger onder leiding van Hohenlo de dijken van de polder werden doorstoken. Daardoor kwam de polder onder water te staan en moesten de inwoners noodgedwongen vertrekken. In 1595 zijn de dijken gedicht, maar de mensen keerden niet terug. De restanten van het dorp zijn geleidelijk vergaan. Nieuw Gastel was maar een klein dorpje, gelegen aan het eind van de Barlaqueseweg, vlakbij de dijk. Aan beide zijden van de weg lagen acht erven waarop kleine woningen stonden.

De laatste pastoor van de zelfstandige parochie Nieuw Gastel was Cornelis Luycks. Hij werd na de ondergang van Nieuw Gastel pastoor in Fijnaart, maar werd twee jaar later samen met de negentien martelaren van Gorcum opgehangen in Den Briel. De H.H. Martelaren van Gorcumparochie in Stampersgat is zo genoemd ter nagedachtenis aan pastoor Luycks.

Als u zich nader wilt verdiepen in de geschiedenis van de voormalige gemeente Oud en Nieuw Gastel, kunt u terecht bij de volgende sites:

- Historische geografie van de voormalige gemeente Oud en Nieuw Gastel.

- Digitale bronnen Oud en Nieuw Gastel in het West-Brabants Archief.

- Nog een pagina over de geschiedenis van Oud en Nieuw Gastel.

- Verhalen over de geschiedenis van Oud en Nieuw Gastel op de site van het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC).

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Oud en Nieuw Gastel (online te bestellen).

Reacties

(4)

Goedenavond,
Ik ben de stamboom van de familie Trouw aan het uitzoeken. Dit is van mijn oma haar kant.
Ik ben al best een eind en mijn voorvaderen blijken bijna allemaal uit Oud en Nieuw Gastel te komen.
Nu heb ik gevonden dat rond 1861 eentje ervan woonde in wijk D en dan nr 91.
Hebben jullie enig idee waar dit dan zou kunnen zijn?
Alvast bedankt!

Heemkundekringen hebben vaak (maar niet altijd) wel lijsten gemaakt van hoe de 'wijken' en huisnummers vroeger in elkaar zaten, en welke adressen dat tegenwoordig zijn. Dus hopelijk heeft ook de heemkundekring van Oud (en Nieuw) Gastel iets dergelijks. Hun site en contactgegevens vindt u op https://www.heemkundekringhetlandvangastel.nl/.

Geachte Heer / Mevrouw.

Graag zou ik van ú willen weten waar in het jaar 1908 -- wijk C.was in Oud en Nieuw Gastel.
Hoe waren deze wijken verdeeld.
Hoe kan ik dat ook zelf achterhalen.

Bij deze mijn vriendelijke dank voor úw informatie.

Omdat natuurlijk veel mensen die genealogisch onderzoek doen daar tegenaan lopen, hebben veel heemkundekringen in de loop der tijd overzichten gemaakt van de oude adressen zoals die vroeger waren, zijnde een 'wijk' letter met een huisnummer, met daarbij het huidige adres, zodat je weet welk pand het was waar je voorouders woonden en of het nog bestaat en waar het dan staat. Hopelijk heeft de heemkundekring van Oud en Nieuw Gastel ook zoiets gemaakt, zoals ik hierboven ook al schreef. Ik zie op hun site dat ze in 2018 een genealogische werkgroep hebben opgericht, juist voor mensen die met dit soort vragen zitten. Nadere toelichting en de contactgegevens vindt u hier: https://www.heemkundekringhetlandvangastel.nl/referenties/genealogie-groep/.
Met vriendelijke groet en succes gewenst met uw onderzoek, Frank van den Hoven, hoofdredacteur Plaatsengids.nl

Reactie toevoegen