Status

- Radio Kootwijk is een buurtschap in de provincie Gelderland, in de streek Veluwe, gemeente Apeldoorn.

- Radio Kootwijk heeft tegenwoordig een eigen postcode (7348) en plaatsnaam in het postcodeboek en in de gemeentelijke basisregistratie (BAG) en is dus een formele woonplaats. Bij de totstandkoming van het huidige postcodesysteem (1978) viel de buurtschap (samen met Hoog Buurlo) qua postcode en postale plaatsnaam nog onder Hoog Soeren. De inwoners hebben later alsnog succesvol geijverd voor een eigen postcode en postale plaatsnaam, om het eigen karakter van de buurtschap tot uiting te brengen, en omdat bezoekers en hulpdiensten nogal eens verkeerd reden (want in de kern Hoog Soeren gingen zoeken). De eigen postcode en postale plaatsnaam is toegekend per 1 oktober 2004.

- Het nabijgelegen dorp Kootwijk waar de buurtschap naar genoemd is, valt onder de gemeente Barneveld. Tot 1967 viel Radio Kootwijk ook deels onder de gemeente Barneveld. De gemeentegrens liep er midden door de buurtschap, o.a. zelfs over de tennisbaan. Door een grenscorrectie in dat jaar is het toen geheel onder de gemeente Apeldoorn komen te vallen. Ook het gebiedje Gerritsflesch Z van de buurtschap is toen meegekomen van de gemeente Barneveld naar de gemeente Apeldoorn. Dat valt postaal tegenwoordig ook onder de buurtschap. Voor plattegronden en relevante documenten m.b.t. de grenscorrecties zie verder bij Statistische gegevens.

- Onder de buurtschap Radio Kootwijk vallen ook de kleinere buurtschappen Hoog Buurlo en Gerritsfles.

Naam

Oudere naamgevingen
In de begintijd heette de nederzetting Kootwijk Radio, ter onderscheiding van het nabijgelegen dorp Kootwijk. Buurtschap en/of zendstation hebben aanvankelijk ook Radio Hoog Buurlo en Radio Assel geheten, naar de nabijgelegen buurtschappen. Er zijn althans ansichten uit de jaren twintig bekend met die benamingen.

Ligging

Radio Kootwijk ligt O van Kootwijk, rond de Radioweg en de Turfbergweg.

Statistische gegevens

- De bij Status vermelde grenscorrectie van 1967 van de gemeente Barneveld naar de gemeente Apeldoorn ging om een gebied van 707 hectare, met in 1967 62 inwoners. Overigens gingen tegelijkertijd twee gebieden in de nabijheid van in totaal eveneens exact 707 hectare (met in 1967 186 inwoners) van de gemeente Apeldoorn naar de gemeente Barneveld. Dit had met name betrekking op een logischer grensverloop rond het dorp Kootwijk en het dorp Garderen met zijn buitengebied en buurtschappen. Onder de links vind je plattegronden die aangeven welke gebieden het precies betrof (© van de bewerkte plattegronden: Andreas Bartelink)

- De kern Radio Kootwijk heeft 37 huizen met ca. 75 inwoners (met daarnaast nog de Z gelegen buurtschap Gerritsflesch met ca. 10 huizen en ca. 25 inwoners).

Geschiedenis

Zendstation
Om de verbinding tussen het toenmalige Nederlands Indië en Nederland – ook in tijden van crisis en oorlog – veilig te stellen, werd in 1917 in de Malabarkloof nabij Bandoeng op Java begonnen met de bouw van een groot zendstation. Om de verbinding tweezijdig te maken moest ook een station in Nederland worden gebouwd. Belangrijk daarbij was dat het – bovengrondse – telefoonnet zo min mogelijk storingen zou ondervinden. Het onbewoonde, afgelegen en laag begroeide oostelijk deel van het Kootwijkerzand voldeed aan die randvoorwaarden. In 1923 werd Radio Kootwijk als langegolfzender voor morseseinen in gebruik genomen. Dat gebeurde vanuit gebouw A. Binnen vijf jaar werd overgestapt op het zenden via de korte golf. Eerst vanuit het vlakbij staande gebouw B en later vanuit de gebouwen C, D en E. Op 7 januari 1929 stelde koningin-moeder Emma - en niet koningin Wilhelmina, wat sommingen ten onrechte denken - de radiotelefoonverbinding met toenmalig Nederlands-Indië open voor publiek met de legendarische woorden: "Hallo Bandoeng, hier Radio Kootwijk”. Suriname, Curaçao, Noord- en Zuid- Amerika, Japan en de belangrijkste Europese landen volgden snel.

Gedurende de Tweede Wereldoorlog gebruikte de bezetter het station onder andere voor verbindingen met onderzeeboten. Na de oorlog behield Radio Kootwijk een belangrijke functie ten behoeve van het intercontinentale telefoon- en telegrafieverkeer. Successievelijk echter werd steeds meer van dit verkeer via zeekabels gevoerd. Begin jaren zeventig werd als gevolg daarvan de kortegolf activiteit in de gebouwen C, D, en E beëindigd. Ongeveer tezelfdertijd werden de overgebleven zenders en antennes geconcentreerd in en rond gebouw A en ingezet voor het langeafstandsverkeer met schepen ten behoeve van Scheveningen Radio en met vliegtuigen. Op 31 december 1998 is het zendstation definitief buiten gebruik gesteld en in de loop van 2000 is alle apparatuur uit het gebouw verwijderd. De functie van het zendstation werd overgenomen door satellieten.

Ontstaan en ontwikkeling buurtschap
Het ‘Radiodorp’ ontstond in 1918 met de bouw van een slaapbarak voor grondwerkers die het terrein moesten gaan voorbereiden voor de bouw. In 1919 stond er een nederzetting bestaande uit acht slaapbarakken voor elk 45 man, een centrale keuken en een administratiegebouw met nog drie slaapzalen, een ziekenzaal met operatiekamer, een smederij, een watertorentje en een Amerikaanse windmolen om het water op te pompen. Dit barakkendorp was als tijdelijk onderkomen bedoeld voor degenen die de bouw moesten voorbereiden en uitvoeren.

Toen de dagelijkse aanwezigheid nodig werd van leidende en technische medewerkers die het zenden moesten gaan voorbereiden, werd eerst het ingenieursgebouw (gebouw F) gebouwd met op de bovenverdieping een woonfunctie. Het in 1921 gebouwde Hotel Radio had een woonfunctie voor PTT’ers die tijdelijk of voortdurend in het zendstation werkten als ‘tehuis voor ongehuwde ambtenaren’. Toen in 1926 de meeste woningen van het Radiodorp klaar waren, werd het Hotel verhuurd aan een particulier die het als hotel en restaurant uitbaatte. Er werd een feestzaal aangebouwd die ook voor de dorpsbewoners te gebruiken was evenals het naast het hotel gelegen speeltuintje. In 1972 werd het weer door PTT in gebruik genomen als kantoor.

In de hele geschiedenis van Radio Kootwijk is er een hechte relatie geweest tussen de bewoners, het bedrijf en het gebouwencomplex. De bewoners waren tevens werknemers met veel betrokkenheid voor hun werk, het bedrijf en de omgeving. Het bedrijf toonde zijn betrokkenheid voor de bewoners door allerlei faciliteiten beschikbaar te stellen: onderhoud van woningen en wegen, gladheidbestrijding, vervoer, straatverlichting, radio en TV ontvangst, een tennisbaan en een voetbalveldje, en de dorpskinderen konden zwemmen in de koelvijvers van de zendergebouwen. (bron: Bewonersvisie, 2006)

"Kootwijkers spreken graag over het Kootwijkgevoel. Hier werd iets groots verricht. Radio Kootwijk was bijzonder en is het nog. Als kind was ik diep onder de indruk van de wereldkaart die in de gebouwen hing waarop deze locatie precies in het midden lag. De navel der aarde waren wij, en daar werkte je vader, in dit gebouw, te midden van alle herrie die er nodig was om een menselijke stem aan de andere kant van de wereld hoorbaar te maken." (aldus oud-inwoner en geboren en getogen Radio Kootwijkenaar Cees van der Pluijm)

Sterrenkunde
In 2011 is op de Turfberg een informatiepaneel onthuld, als 'monument' voor het baanbrekende sterrenkundige werk dat hier sinds 1951 is verricht. Op 11 mei 1951 is in Radio Kootwijk voor het eerst radiostraling uit de Melkweg gedetecteerd. Helaas net geen wereldwijde primeur, want Amerikaanse sterrenkundigen was het anderhalve maand eerder al gelukt om dit soort straling te detecteren. Toch was deze meting van groot belang voor de toekomst van de Nederlandse radiosterrenkunde, want ze was het begin van een grote doorbraak. In 1953 slaagden de Nederlandse sterrenkundigen erin de allereerste plattegrond van het Melkwegstelsel te maken, waarop de spiraalstructuur goed kon worden vastgesteld. Dat was een grote stap voorwaarts voor het begrip van de plaats van de planeet Aarde in het heelal. In 1955 volgde een tweede, meer gedetailleerde kaart. Vanaf 1956 werd het radiosterrenkundig onderzoek voortgezet in Dwingeloo en Westerbork en groeide de Nederlandse radiosterrenkunde uit tot wereldniveau.

Radio Kootwijk werd vroeger gebruikt voor wereldwijd radioverkeer, onder meer met de Nederlandse Koloniën. Er was vaak storing onder invloed van de ionosfeer (de bovenste laag van de atmosfeer) en de zon. De toenmalige directeur van de PTT, ir. De Voogt, wilde onderzoeken waardoor die storing precies werd veroorzaakt. Hij kwam op het idee om de oude Duitse Würzburg radarschotels hiervoor in te zetten. Die schotels stonden in de duinen weg te roesten, nadat ze in de oorlog langs de kust waren gebruikt om vijandelijke vliegtuigen op te sporen. In 1948 werd een aantal van de schotels verhuisd naar de Turfberg in Kootwijk. Tegelijkertijd was prof. Jan Hendrik Oort van Sterrenwacht Leiden op zoek naar een manier om onderzoek te doen naar radiostraling uit de Melkweg. Iets wat in die tijd geheel nieuw was. Hij wilde zelf een schotel bouwen, maar kreeg daarvoor in het naoorlogse Nederland geen geld bij elkaar. Ir. De Vogt stelde toen een van de Kootwijkse schotels beschikbaar. Op de plek op de Turfberg waar de radioschotel vroeger stond is in 2011 een herinneringspaneel onthuld. Het monument staat midden in de natuur en is alleen bereikbaar voor wandelaars. (bron: Jan-Willem Udo)

Verzet tegen nieuwe zender
Zendcomplex Radio Kootwijk is eind 1998 buiten gebruik gesteld. In die tijd komen enkele partijen met een plan voor een nieuw zendcomplex alhier. Het zou een commercieel radiostation moeten worden, genaamd Delta Radio, met 4 langegolf zendmasten van meer dan 300 meter hoog. Dit zou flinke overlast geven in de buurtschap. Het zou flinke storingen bij al hun elektronische en huishoudelijke apparatuur teweegbrengen. Na jarenlang actievoeren hebben de inwoners dit kunnen tegenhouden. In deze videoreportage vertelt het echtpaar Udo hierover.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van deze buurtschap, kun je terecht bij de volgende bronnen:

- Geschiedenis van Radio Kootwijk in tekst en beeld, middels een video van Douwe van der Laan.

- In 2014 is het boek Radio Kootwijk. Biografie van een zendstation en een dorp in het hart van de Veluwe verschenen (auteur Cees van der Pluijm (1954-2014), die hier is geboren en opgegroeid).

- Nadere informatie over de geschiedenis van het zendstation op Wikipedia.

- Nadere informatie over de geschiedenis van de buurtschap op Wikipedia.

- Documentaire over de geschiedenis van Radio Kootwijk (door GeschiedenisTV).

- Videoreportage over de geschiedenis van de buurtschap door Van Gewest tot Gewest, 1988.

Recente ontwikkelingen

- Beeldkwaliteitsplan Radio Kootwijk (2011).

- In de Bewonersvisie Radio Kootwijk beschrijven de inwoners hoe zij de toekomst van hun buurtschap en het zendcomplex zien, rekening houdend met landschap, natuur, de cultuurhistorisch waardevolle bebouwing en leefbaarheidsaspecten.

- Het zendcomplex is in 1999 buiten gebruik gesteld. Sinds 2009 is het in handen van Staatsbosbeheer. Sindsdien heeft zij het hoofdgebouw en de bijgebouwen laten restaureren. Het hoofdgebouw heeft een aantal jaren gefunctioneerd als locatie voor culturele activiteiteiten zoals exposities, theatervoorstellingen en congressen. Bijzonder aan het bosgebied is dat het redelijk open is. De toenmalige PTT hield destijds het gebied open om de radiozender zo goed mogelijk te laten functioneren. Nadere informatie over Radio Kootwijk op de site van beheerder Staatsbosbeheer. Overigens is het Bestemmingsplan in april 2013 door de Raad van State ´vernietigd´, omdat het plan kort gezegd te weinig rekening zou houden met de belangen van de beschermde natuur (het betreft een reeks onderdelen, die je onder de link nader toegelicht vindt). Anno 2019 zocht Staatsbosbeheer nieuwe gebruikers voor een aantal panden van het vroegere zendcomplex.

De herontwikkeling van het voormalige zendercomplex kan anno 2020 voorlopig niet doorgaan. De natuurvergunning die het college van Gedeputeerde Staten van Gelderland verleende voor het project is namelijk in mei 2020 voor het grootste deel door de Raad van State 'vernietigd' vanwege de gevolgen voor de natuur. Het complex Radio Kootwijk ligt midden in het Natura 2000-gebied Veluwe. Het hergebruik van het complex en de aanleg en het gebruik van nieuwe parkeerplaatsen zorgen voor een toename van verkeer, en daardoor voor meer stikstofneerslag op de natuur. Dat heeft negatieve gevolgen voor de natuurwaarden in het gebied, zoals beschermde heide en bos waar beschermde vogels leven. Om negatieve gevolgen voor de beschermde natuur te voorkomen, bevatte de natuurvergunning mitigerende maatregelen. Het ging onder meer om plaggen, het verwijderen van exoten en het verwijderen van bestaande gebouwen en verhardingen. Maar die maatregelen mogen alleen meetellen als ook vaststaat dat ze daadwerkelijk effect hebben. Van in ieder geval een deel van de maatregelen is dat nog niet zeker, omdat ze nog niet waren uitgevoerd.

Daarom mochten die mitigerende maatregelen niet in de passende beoordeling worden betrokken en staat niet vast dat de herontwikkeling geen negatieve gevolgen heeft voor de Veluwe. De natuurvergunning voor de herontwikkeling van het voormalige zendercomplex Radio Kootwijk was opgedeeld in 5 projecten. Vier van de vijf projecten kunnen nu niet doorgaan; alleen het project voor de landschappelijke herinrichting van het complex blijft overeind. In de projecten 1 en 2 zou een aantal bestaande gebouwen worden gerestaureerd en gerenoveerd, waaronder het monumentale zendgebouw en de sloop en herbouw van een bunker. Het was de bedoeling om deze gebouwen geschikt te maken voor zakelijke en culturele bijeenkomsten en voor horeca- en hotelfaciliteiten. Daarnaast zouden er enkele zorgwoningen komen. Projecten 3 en 4 maakten de aanleg van twee parkeerplaatsen en een aanpassing van de bestaande fiets- en wandelroutes mogelijk. (bron: Raad van State, 6-5-2020)

Bezienswaardigheden

- Radio Kootwijk heeft 6 rijksmonumenten.

- Radio Kootwijk heeft 16 gemeentelijke monumenten.

- De buurtschap en het dorp Hoog Soeren, beide gemeente Apeldoorn, zijn in 2012 aangewezen als van rijkswege beschermd dorpsgezicht. De aanwijzingen zorgen ervoor dat bij nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen de historische en stedenbouwkundige karakteristieken van de gebieden behouden blijven. "Radio Kootwijk is een nederzetting gebouwd ten behoeve van een zendstation uit de jaren twintig. De nederzetting is van landelijk belang vanwege de bewust gekozen afgelegen locatie voor deze oorspronkelijke en bijzondere zendfunctie. Kenmerkend zijn het open karakter van het antenneterrein en het gebied rondom de kortegolfzendergebouwen met eenvoudige wegenstructuur, tracé van de spoorlijn en het markante zendstation. (aldus de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ter gelegenheid van de 'aanwijzing')

- Het imposante radiozendstation Gebouw A (1923) was een van de eerste Nederlandse gebouwen opgetrokken uit beton. Gebouw A is gebouwd als onderkomen voor de radioverbinding tussen Nederland en Bandoeng / Bandung (in het toenmalige Nederlands-Indië). Het gebouw bestaat uit een 35 meter hoge machinehal voor zendmachines en een grote vierkante zendtoren. De volkomen symmetrische en sfinx-achtige opbouw moest het mystieke aura dat destijds om de radiotechniek hing, versterken. De radiotechniek van die tijd vereiste een groot gebouw, waarin geen hout of spijkers gebruikt mochten worden. Dit leidde tot de voor die tijd experimentele constructie van gewapend beton.

Het gebouw is monumentaal, maar niet gebouwd met de pretentie van een monument, imposant maar niet gebouwd om te imponeren. Het is groots en monumentaal omdat dat noodzakelijk en functioneel was: er moest voldoende ruimte en raamoppervlak zijn om de warmte van de zenders af te voeren. Architect Luthmann was zich wel bewust dat het gebouw ‘in the middle of nowhere’ kwam te staan; met de mobiliteit van toen was het praktisch onbereikbaar voor wie er niets te zoeken had. Het was een standplaats voor de zenders en een werkplaats voor de PTT-technici. Het getuigt van de grote kwaliteit van de architect dat hij dit bewust afgelegen object met zoveel zorg voor details en voor de harmonie met de omgeving heeft ontworpen. De restauratie van Gebouw A is in 2014 gereed gekomen. - Videoverslag zendstation tijdens Open Monumentendag 2007. - Beschrijving van de monumentale waarden van de gebouwen in Radio Kootwijk in de Bewonersvisie. - Beschrijving van de monumentale waarden van de gebouwen in Radio Kootwijk in de Gebiedsvisie van de Stuurgroep.

- Staatsbosbeheer biedt sinds 2019 twee unieke voormalige kortegolf zendgebouwen op Radio Kootwijk te huur aan. De twee rijksmonumenten met de namen D en E liggen geheel afgelegen op de Hoog Buurlose Heide en zijn niet tot nauwelijks bereikbaar met de auto. Op deze locatie heerst ultieme rust en stilte. De gebouwen zijn ieder 500 m2 groot en worden casco gerestaureerd te huur aan geboden. De huurder investeert zelf mee in de indeling en binnen afwerking van de gebouwen. Sinds 2009 is Staatsbosbeheer opnieuw beheerder van het gebied. Het terrein en de diverse gebouwen, midden op de Veluwe, zijn de afgelopen jaren flink onder handen genomen door Staatsbosbeheer. Het iconische Gebouw A is bij het grote publiek bekend en de grote publiekstrekker. De vele evenementen en bijeenkomsten die de afgelopen jaren in dit gebied plaatsvonden, tonen het nog maar eens aan: Radio Kootwijk bruist en is nog maar net begonnen. Een van de laatste stappen voor de ontwikkeling van het gebied is het vinden van nieuwe gebruikers voor de voormalige kortegolf zendgebouwen D en E. Het bijzondere is dat een van de gebouwen al is gerestaureerd, maar het andere nog niet. Dat betekent dat Staatsbosbeheer op zoek is naar ondernemers die mee willen denken over de indeling en binnen afwerking van de gebouwen.

- De watertoren (rijksmonument) uit 1922 heeft een hoogte van 37,85 meter en had een waterreservoir van 110 m3. Het water werd op een diepte van 30 meter uit de grond gepompt. De toren verzorgde het koelwater voor het zendstation en de watervoorziening voor de inwoners.

- Hotel Radio uit 1921, oorspronkelijk in gebruik voor ongehuwde ambtenaren, en evenals het hoofdgebouw ontworpen door Julius Luthmann, is in 2006 afgebrand. Het wordt herbouwd en weer als hotel in gebruik genomen. Het naastgelegen voormalige garagegebouw heeft in het seizoen een horecafunctie (als er activiteiten zijn in Gebouw A).

- Monument uit 1938 op het pleintje ter ere van het 10-jarig bestaan van de radioverbinding.

- Gevelstenen in Radio Kootwijk.

Evenementen en activiteiten

- De beheerder van het gebied, Staatsbosbeheer, organiseert regelmatig activiteiten in en rond Radio Kootwijk (zoals rondleidingen en excursies). Voor nadere informatie zie de link.

Beeld

- Mooie dronevideo van Radio Kootwijk.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Radio Kootwijk (online te bestellen).

Links

- Algemeen: - Site van en over Radio Kootwijk.

- Lezing 'Geluiden in Radio Kootwijk' van Cees van der Pluijm d.d. 14 juli 2010, over hoe hij in zijn jeugd de stilte en de specifieke geluiden in deze buurtschap heeft ervaren, met aansluitend 4 sonnetten over Gebouw A.

- Videoreportage over inwoner Jan-Willem Udo, die hier bij de PTT heeft gewerkt en al vele decennia radiozendamateur is. - Reportage met Coby de Haan, de oudste inwoner van de buurtschap.

- In juni 2017 verscheen de 'PageFlow' productie getiteld "In Radio Kootwijk", geproduceerd door Freyan Bosma en Mark Riesthuis (tekst) en Leon Smit (beeld), 3e jaars studenten aan school voor de journalistiek Windesheim te Zwolle. Een mooie reportage over verleden en heden van de buurtschap en een aantal van haar inwoners, in tekst, beeld, geluid en video.

- Belangenorganisatie: - Dorpsraad/Belangenvereniging Radio Kootwijk.

- Theaterloods: - "De Theaterloods is een voormalige werkloods in Radio Kootwijk die als gemeentelijk monument, met behoud van het specifieke karakter, is ingericht als een sfeervolle locatie voor groepen tot 150 personen. Met een goed geoutilleerde theaterzaal, diverse subruimtes en een ruime foyer voor ontbijt, lunch, borrel en diner. Voor groepen groter dan 150 personen werkt De Theaterloods samen met het beroemde Zendgebouw; op die manier kunnen programma’s voor groepen tot 700 personen worden aangeboden. De Theaterloods is de ultieme plek voor een dag ‘de hei op’. De Theaterloods is geen ‘gewone’ locatie; het is een kuuroord voor de ziel en de zaak. Een bijzondere plek waar met kunst, cultuur, natuur en wetenschap inspirerende programma’s worden geboden met langdurige impact.

De Theaterloods biedt speciaal voor organisaties programma’s aan om mensen uit te dagen, op te laden, te inspireren en om met hernieuwd(e) energie en verlangen de toekomst in te gaan. Over de thema’s die van waarde zijn voor jou en het werk dat je doet. Thema’s als vakmanschap, eigen regie, dienend leiderschap of zelforganisatie. Over zingeving. Over wel weten maar niet doen. Over wel willen maar niet kunnen. Over het diepere verlangen dat de basis vormt voor de toekomst. Over de ziel van organisaties. Over je eigen ziel als de motor van een gelukkig bestaan."