Status

- Rustenburg is een dorp in de provincie Noord-Holland, in de streek West-Friesland, in grotendeels gemeente Koggenland, deels gemeente Alkmaar.

- Het dorp Rustenburg heeft in 1978 geen eigen postcode en plaatsnaam gekregen in het postcodeboek, voor de postadressen ligt de dorpskern daarom sindsdien 'in' Ursem. T/m 1978 gemeente Ursem. In 1979 over naar gemeente Wester-Koggenland, in 2007 over naar gemeente Koggenland. Het buitengebied aan de Noord-Schermerdijk (waaronder de beroemde 3 strijkmolens) ligt voor de postadressen 'in' Oterleek, gemeente Alkmaar. Dit buitengebied: t/m 31-7-1970 gemeente Oterleek, per 1-8-1970 over naar gemeente Schermer, in 2015 over naar gemeente Alkmaar.

Naam

Oudere vermeldingen
1573 Ruistenburg, 1575 / 1608 Rustenburch.

Naamsverklaring
Schijnt de naam van een herberg te zijn geweest, op de plaats waar Ringvaart en Schermer Ringvaart op elkaar uitkwamen en gelegen tussen de bruggen er over.(1)

Ligging

Rustenburg ligt NW van Ursem, rond de Rustenburgerdijk.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Rustenburg 26 huizen met 167 inwoners onder de gemeente Ursem. Onder de gemeente Oterleek wordt de plaats in dat jaar niet apart vermeld. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 90 huizen met ca. 220 inwoners.

Geschiedenis

Tweede Wereldoorlog
Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog was de behoefte aan wapens en munitie voor het verzet steeds meer toegenomen. West-Friesland was in de winter 1944-1945 een bruikbaar gebied voor het droppen van wapens. Eén van deze afwerpterreinen lag in de polder Wogmeer. In de nacht van 10 en 11 oktober 1944 zijn 12 verzetsmensen na een dropping in de Wogmeer door verraad in een val gelopen. Aan de voet van de dijk ontstond een hevig vuurgevecht tussen de verzetsgroep en Duitse militairen.

Gerard Veldman kwam daarbij ter plekke om, een tweede man viel gewond in handen van de Duitsers. De anderen wisten nog te vluchten naar boerderij Houtlust aan de Zuidervaart bij Stompetoren, maar werden daar gevonden en direct neergeschoten. De boerderij werd door de Duitsers in brand gestoken. Deze gebeurtenis staat bekend als de Slag bij Rustenburg en was aanleiding om de droppings te verplaatsen naar de Wieringermeer. In Stompetoren staat voor de kerk een monument ter nagedachtenis aan de Slag bij Rustenburg.

Bezienswaardigheden

- Na de droogmaking van De Schermer in 1635 wordt het water van de Raaksmaatboezem via de doodlopende molensloot in de iets hoger liggende Schermerboezem gemalen (de Noord-Hollandse naam voor het malen van water vanuit de ene naar de andere boezem is ‘strijken’). Bij Rustenburg worden daar 4 strijkmolens voor gebruikt, genaamd Strijkmolen L, K, I en H. In 1941 is besloten in het kader van het Westfriese Kanalenplan de beide boezems met elkaar gelijk te stellen en meteen de Schermerboezem te verbreden, waarvoor strijkmolen H moet worden gesloopt. De andere molens hebben sindsdien geen werk meer en worden geschikt gemaakt voor bewoning en door dammen met de dijk verbonden.

In de loop der jaren zijn de molensloot-restanten tussen de dammen dichtgegroeid tot rietmoeras en bij de loskade was een bos ontstaan dat windbelemmerend werkte voor de molens. Stichting Schermer Molens restaureert de molens en Landschap Noord-Holland heeft het molenbiotoop weer hersteld, de dammen zijn uit de molensloot gehaald en vervangen door bruggen, het rietveld is geschraapt en de molensloot is uitgebaggerd en het bosje is gekapt. In 2011 zijn ook een paar typische molenschuren geplaatst. Op 1 december 2011 is de vernieuwde molenbiotoop officieel geopend. Nadere informatie over Strijkmolen K, Strijkmolen I en Strijkmolen L.

- “Midden in Rustenburg, aan de Drechterlandsche Dijk, bevindt zich een sierlijke ophaalbrug met een sluisje. Dit sluisje stamt uit 1919. Maar al in 1570 wilde de stad Hoorn hier vlakbij, aan de Berkmeerdijk, een sluis aanleggen. Tussen de steden in West-Friesland heerste in het verleden een permanente concurrentiestrijd. De relatie met het omringende platteland en de daarbij horende marktfunctie speelden daarin een grote rol. Ook een goede bereikbaarheid van de stad was belangrijk. Hoorn en Alkmaar hadden ieder hun eigen marktgebied. Die gebieden grensden aan elkaar en in dat grensgebied lagen Rustenburg en de Berkmeerdijk.

Binnen West-Friesland lagen veel polders en vaarten. Elke polder had zijn eigen waterpeil. Om van het ene peil naar het andere te komen, was een overtoom nodig of een schutsluisje, ook wel verlaat genoemd. In de jaren zeventig van de 16e eeuw zette Hoorn zijn zinnen op een schutsluis die de overtoom bij de Berkmeerdijk moest vervangen. Zo'n overtoom was letterlijk een hoge drempel tussen twee waterwegen. Hij liep dwars over een dijklichaam en had aan beide waterkanten een sleephelling. Met een tredrad of spaakrad werd een (op-)windas bediend waarop een touw of ketting kon worden op- of afgerold. Met veel spierkracht moesten de schuiten dus een voor een over de dijk worden getrokken. En dat kostte tijd. In een schutsluis kon daarentegen met weinig moeite een aantal schuiten tegelijkertijd worden doorgelaten of geschut. Voor de doorstroming van boeren die met hun schuiten in de vroege ochtend naar de markt gingen, was dat een stuk gunstiger.

Het door Hoorn gewenste sluisje moest in de plaats komen van de overtoom over de Berkmeerdijk bij Rustenburg. De boeren uit de omgeving van de Langedijk konden dan over de natte Heerhugowaard vrijwel zonder belemmeringen naar de Hoornse kaasmarkt varen. Dit zou natuurlijk wel ten koste gaan van de markt in Alkmaar. De polderbestuurders van Ursem, waar het dorp onder viel, wilden dat sluisje echter niet. Het zou bij elke doorlaat in hun polder maar wateroverlast geven. Door de bestaande spuisluis bij Rustenburg kwam al veel water in de polder. Die spuisluis met zijn stromend water was echter wél gunstig voor de aalvisserij ter plaatse.

In 1571 volgde een compromis. Hoorn zou de visrechten kopen of pachten en de spuisluis dan dichtmaken. Daarna pas zou de stad een schutsluis mogen bouwen. Het concurrerende Alkmaar stak echter een spaak in het wiel door in 1572 de voor de transactie belangrijke visrechten te bemachtigen. De schutsluis hoefde voor de Ursemmers daarna niet meer. Hoorn was uiteraard verbolgen en probeerde haar recht alsnog te halen. In 1577 was het Hoornse stadsbestuur het afwachten zat en begon zij alsnog met de bouw van de gewraakte sluis. Dat eiste krachtige tegenmaatregelen. De Alkmaarse schutterij werd naar het front gestuurd met de opdracht alle pogingen van de Hoornse bouwers te verijdelen en alles wat er al was aangelegd te vernietigen en het houten bouwmateriaal te verbranden. En dat gebeurde. Het sluisje is er daarna niet meer gekomen. De overtoom bleef tot 1918.” (bron: Westfries Genootschap)

Jaarlijkse evenementen

- Jaarlijks wordt op 11 oktober de Slag bij Rustenburg herdacht (zie daarvoor verder bij Geschiedenis).

Landschap, natuur en recreatie

- Bij Rustenburg vloeien de ringvaarten van de Heerhugowaard en de Schermer samen. Ze werden begin 17e eeuw aangelegd tijdens de drooglegging. Molens pompten het water via diverse niveaus naar de ringvaart. Zo veranderden grote plassen, die een bedreiging vormden voor mens en dier, in nieuwe vruchtbare landbouwgrond. De ringvaarten worden nog altijd gebruikt om het overtollige water uit de polder af te voeren.

- Vanuit Rustenburg kun je 3 wandelroutes lopen. De gele (7 km) en oranje route (14 km) komen langs molens van de Schermer. Wie de paarse route (11,5 km) volgt, ziet de molens aan de overkant van het water liggen. De gele route is een mooie route over grotendeels verharde paden door een aantrekkelijk landschap. Via de Schermer Ringvaart loopt je naar Oterleek. De oranje route loopt ook langs de Schermer Ringvaart. Over kaarsrechte wegen door de Schermer wandel je naar Schermerhorn en Ursem. De molens, het water en de polder vormen een oer-Hollands plaatje. De paarse route is een lange wandeling met diverse hoogtepunten. Via de Molendijk loop je richting Heerhugowaard. De groene Waarderhout vormt een groot contrast met de nieuwbouw van De Draai, die volop in ontwikkeling is. Honden zijn verboden.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Rustenburg, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Fotoserie van Rustenburg en de strijkmolens door fotograaf Martin Stevens.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)