Sappemeer, het bewaard gebleven ketelhuis met schoorsteen van het voormalige tuinbouwbedrijf op Vosholen 2b is een van de weinige overgebleven representanten van de vroegere tuinbouwcultuur (© Harry Perton/https://groninganus.wordpress.com)
Gemeente Sappemeer anno ca. 1870, kaart J. Kuijper (collectie www.atlasenkaart.nl)
- Sappemeer is een dorp in de provincie Groningen, in de streek Veenkoloniën, gemeente Midden-Groningen. Het was een zelfstandige gemeente t/m 31-3-1949. Per 1-4-1949 over naar gemeente Hoogezand-Sappemeer, in 2018 over naar gemeente Midden-Groningen.
- Wapen van de voormalige gemeente Sappemeer.
- Onder het dorp Sappemeer vallen ook de buurtschappen Achterdiep, Jagerswijk, Kleinemeer en Spitsbergen (deels).
Terug naar bovenIn het Gronings
Sapmeer.
Oudere vermeldingen
Water: 1489 "sodane visscherie als wy hebben in der tyt up Laeremeer up Sappenmeer", water: 1634 Sap meer, water: 1652 kopie 1768 Groote Meer of Sappemeer, ca. 1660 Sap meer, 1668 Sapmeer, 1794 "Sapmeer, Sappemeer, dat de benaming van het oude meer behouden heeft", 1794 "het Sappermeer genoemd, of ook het Duivelsmeer".
Naamsverklaring
Oorspronkelijk een veenplas van die naam, die in 1617-1618 is afgetapt bij het graven van het Winschoterdiep. Men heeft sappe- verbonden met het Middelnederlandse sape 'veld, heide'. Samenhang met sap en sijpelen is voor deze waternaam ook overwogen en dat past beter. Het Sappemeer heette ook wel Duivelsmeer. De verklaring die sappe verbindt met bastaardvloeken als sapperloot berust op fantasie. Vanuit het meer liep 't Siep of de Siepsloot, 14e eeuw die Zype, naar de Munte. Zie ook Kleinemeer.(1)
Sappemeer ligt NW van Veendam en Muntendam, W van Zuidbroek, O van Hoogezand, waarmee het aaneen is gegroeid.
Terug naar bovenIn 1840 heeft de gemeente Sappemeer 487 huizen met 3.048 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 324/2.097 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Achterdiep 36/277, Jagerswijk 17/107, Kleinemeer 76/413, Borgercompagnie (deels) 27/122 en Tripscompagnie (deels) 7/32. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 3.300 huizen met ruim 8.000 inwoners.
Terug naar bovenDe stad Groningen werd in 1613 eigenaar van een nog onontgonnen veengebied ten oosten van de stad, dat de provincie acht jaar daarvoor van de Utrechtse of Rheense Compagnie had verpacht. Om dit gebied in cultuur te brengen werd vanaf 1618 het Winschoterdiep gegraven. Tegelijkertijd werden het Sap(pe)meer en het Kleine Meer (Kleine Sapmeer) drooggelegd. Het dorp is in 1621 ontstaan, toen er zich enkele verveners vestigden. In 1631 sloot het stadsbestuur van Groningen een contract met de Friese vervener Feijthije Ottens, die de ontginning van de drooggelegde meren ter hand nam. Sappemeer werd het eerste centrum in de Veenkoloniën.
Net als in Hoogezand verschenen in Sappemeer in de 18e eeuw de eerste scheepswerven aan het Winschoterdiep. Deze verplaatsten zich met de komst van de eerste metalen schepen naar Martenshoek. Het dorp ontwikkelde zich langs het Winschoterdiep en de spoorlijn tot handels- en industriecentrum. Een grote verandering vormde de demping van de kanalen, waarmee het dorp (en buurdorp Hoogezand) haar zo karakteristieke veenkoloniale structuurelement heeft verloren. Wel kwam er zo een eind aan de stankoverlast en nam de verkeersveiligheid toe.
Sappemeer heeft nog altijd een klein centrum. Er zijn in de loop der tijd diverse voorzieningen verdwenen. Zo is de RHBS verdwenen, het middelbaar onderwijs is nu geconcentreerd in Hoogezand. Ook de renbaan is uit het dorp verdwenen. Daarnaast is de gasfabriek die zich in 1904 vestigde met de ontdekking van de Slochter gasbel gesloten. De fabrieken verdwenen uit het centrum van het dorp, zoals machinefabriek Borchers, rubberfabriek Nerub en houtwarenfabriek Maathuis. Daarentegen heeft het dorp ook nieuwe bedrijven aangetrokken, zoals sojasausproducent Kikkoman en in - Noord is een groot tuinbouwgebied ontstaan.
Terug naar boven- Sappemeer heeft 18 rijksmonumenten.
- Het dorp heeft 32 gemeentelijke monumenten. - Bijzondere gemeentelijke monumenten in de gemeente zijn o.a. de 3 ketelhuizen met schoorsteen van voormalige tuinbouwbedrijven. Het betreft Vosholen 2b en Slochterstraat 11/13 in Sappemeer (en Kalkwijk 87 in Hoogezand).
Koepelkerk
Sinds 1613 was de stad Groningen eigenares van de veengebieden, zo ook van het gebied rondom het Sapmeer. Er was een grote behoefte aan brandstof dus de vervening en daarmee het winnen van turf werden voor ‘de stad’ een belangrijke bron van inkomsten. Voor het transport van ‘het bruine goud’ van het Sapmeer naar ‘de stad’ werd het Heerendiep (later Winschoterdiep) gegraven. Van heinde en verre kwamen mensen naar dit gebied, want hier was werk! Hun leven stond volkomen in het teken van turf. Het beetje vrije tijd werd besteed aan het beluisteren van preken, in schuren of bij mensen thuis. De Reformatie vierde hoogtij. De stad Groningen was verplicht om sociale voorzieningen te leveren, om hun burgers van openbare gebouwen te voorzien. In die tijd was ook een kerk een openbaar gebouw. Sappemeer werd het eerste centrum in de Veenkoloniën. En zo kreeg stadsbouwmeester Coenraet Roelofs in 1653 de opdracht om een preekkerk te bouwen, specifiek gericht op het gesproken woord. De Koepelkerk is de eerste speciaal voor preken gebouwde kerk in de provincie Groningen. Het wordt een achtkantige kerk met een koperen koepeldak. De kerk komt in 1655 gereed.
In de kerk bevinden zich 4 originele herenbanken, een fraai gesneden kansel en een door Petrus van Oeckelen in 1875 gebouwd orgel. De dakconstructie van het originele koperen koepeldak bleek enkele jaren na de bouw niet bestand tegen de belasting van de 577 pond wegende luidklok in de lantaarn op het dak. Er werd besloten een losstaande klokkentoren (Het Torentje) naast het kerkpad te bouwen. In 1791 dreigde het koepeldak alsnog in te storten. Wegens geldgebrek is indertijd gekozen het koepeldak te vervangen door een pannen gedekt zadeldak in de vorm van een Grieks kruis. Toen een kleine twee eeuwen later ook dit dak dreigde in te storten is met behulp van de nodige subsidies de kerk grondig gerestaureerd en kreeg het in 1986 het kopergedekte koepeldak terug.
Vanaf 1858 was de kerk eigendom van de Nederlands Hervormde Kerk. Wegens teruglopend kerkbezoek is de Koepelkerk van Sappemeer (Noorderstraat 167) overgedragen aan Stichting Oude Groninger Kerken. Sindsdien zorgt Stichting De Koepelkerk voor de exploitatie van deze fraaie kerk. In de Koepelkerk (Noorderstraat 167) kan men trouwen, gedenken, presenteren, praten, luisteren, leren, musiceren en zingen. In 2010 is de kerk volledig gerestaureerd en zijn de glas-in-loodramen, kerkbanken en het Van Oeckelenorgel gerestaureerd en is de kerk voorzien van een goede licht- en geluidsinstallatie. Het Kerkhof bij de Koepelkerk is tegelijkertijd aangelegd met de bouw van de kerk.
RK kerk
De katholieken in Hoogezand en Sappemeer kerkten vanaf begin 18e eeuw in Kleinemeer. In 1855 werd de statie formeel een parochie, gewijd aan Willibrord. Omdat het kerkgebouw te klein werd, werd in 1865 land gekocht aan het Hoofddiep (nu Noorderstraat). Architect Pierre Cuypers werd gevraagd een gebouw te ontwerpen. Hij maakte zijn eerste ontwerp in 1866, maar moest dit op verzoek van het parochiebestuur tot twee keer toe aanpassen naar een zuinigere en kleinere uitvoering. Het ontwerp van 1871 werd goedgekeurd en in 1872-1873 werd het kerkgebouw neergezet. Cuypers' eerste ontwerp is uiteindelijk gebruikt voor de Sint-Vituskerk in Blauwhuis. Opzichter bij de bouw was Nicolaas Molenaar sr. De kerk is een zogeheten hallenkerk in neogotische stijl.
Bij de zware novemberstorm van 13 november 1972 is de torenspits omgewaaid, waardoor het pijporgel in de kerk werd vernield. De nieuwe spits is in augustus 1973 op de toren geplaatst. Van 1994 tot 2012 is de RK Sint-Willibrorduskerk (Noorderstraat 152) gerestaureerd en zijn onder andere wandschilderingen en houtsnijwerk hersteld. In 1990 is Sappemeerster parochie samengevoegd met die van Foxham tot de 'Martinus-Willibrordus Parochie'. Een aantal glas-in-loodramen van de Sint-Martinuskerk is herplaatst in Sappemeer. In 2014 fuseerde de parochie met parochies in Nieuwe Pekela, Oude Pekela, Veendam en Winschoten tot de Heilige Norbertusparochie. In de nabijheid van de kerk, bij de entree van de begraafplaats, staat een Heilig Hartbeeld (1924) van de hand van August Falise.
Doopsgezinde kerk
"De Doopsgezinde kerk van Sappemeer (Noorderstraat 53) is een zaalkerk (vermaning) met geveltorentje uit 1847 in sobere neoclassicistische stijl. Het wordt gebruikt door de Doopsgezinde Broederschap. Het gebouw staat op de plek van de voormalige veenborg Croonhoven. De pastorie staat op nummer 51 en draagt de oude naam Croonhoven. Rondom de kerk en pastorie werden een landschapspark aangelegd met een moestuin, appelhof, bos en een 250 meter lange vijver. Vlak voor 1940 werd de kosterij afgebroken en sneuvelden het bos en de vijver voor uitbreiding van het dorp in het kader van het uitbreidingsplan Noordzijde van Granpré Molière, Verhagen en Kok, waarbij onder andere het Prinses Margrietpark werd aangelegd. Naast de pastorie staat een oude beuk die in de 18e eeuw door de vroegere eigenaar Johannes Lohman werd geplant. Achter de kerk is in 2004 of 2005 een wijngaard aangelegd. In 2020 is het kerkgebouw verbouwd tot multifunctioneel centrum.
Orgel. In de kerk staat een van origine tweeklaviers orgel uit 1855 van Gerhard Willem Lohman, dat enkele jaren later mogelijk door Lohman zelf werd uitgebreid met een paar registers en in 1866 door Petrus van Oeckelen nogmaals werd uitgebreid met een extra pedaal en het geheel in een grotere orgelkas werd geplaatst. Het orgel werd in de jaren 1930 gewijzigd door De Koff en in 1983 gerestaureerd door Mense Ruiter. In 1993 is het orgel aangewezen tot rijksmonument. Het gebouw zelf is niet beschermd."(2)
Schaatsmuseum
Het Groninger Schaatsmuseum brengt in een overzichtelijk geheel de ontwikkeling van de schaats, getiteld 'Van Glis tot Klapschaats'. Naast de collectie Groninger schaatsen die uniek te noemen is, is er aandacht voor de streek- en naamsgebonden schaatsen, en reclamemateriaal met bijbehorende zaken zoals schoolplaten, posters van schaatsfabrikanten en porseleinen schaatsfiguren. Ook zijn in het museum prijzen en trofeeën te zien van bekende en minder bekende schaatsers.
Scheepswerf Wolthuis
Na 6 jaar restaureren is in 2013 de historische scheepswerf Wolthuis heropend als museum. Het is de laatst overgebleven authentieke dwarshelling in de provincie Groningen. Ooit waren dat er tientallen. De oude werflocatie van Historische Scheepswerf Wolthuis op de hoek van het Borgercompagniesterdiep en de Noorderstraat in Sappemeer is met recht een historische plaats, waar sinds het einde van de 17e eeuw achtereenvolgens door de families Raad, Mulder, Berg, Smit en Wolthuis vele honderden houten en stalen schuiten, smakken, pramen, tasken, tjalken, schoeners en bolschepen zijn gebouwd en gerepareerd. Het is de enige overgebleven, nog herkenbare werflocatie in de Veenkoloniën.
De eerste bekende scheepsbouwer op deze plaats is Jan Oomkes Raad. Hij bouwt er tussen 1705 en 1739 verscheidene snabben en tasken, kleine houten vaartuigen, hoofdzakelijk bestemd voor het vervoer van turf. Als Jacobus Franciscus Smit, de oudste broer van Ferus Smit (waarnaar de tegenwoordige werf in Westerbroek is vernoemd), in 1905 de werf te Sappemeer overneemt, hebben ijzer en staal reeds hun intrede in de scheepsbouw gedaan. De werf is reeds sinds 1922 in bezit van dezelfde familie Wolthuis, waardoor niet alleen de gereedschappen en machines, maar ook zeer interessante documenten en foto’s bewaard zijn gebleven. Door de kleinschaligheid zijn er sinds de jaren twintig niet veel veranderingen doorgevoerd. De machines uit begin 20e eeuw staan er nog, waaronder een knipschaar, ponsmachine, drukker en spantenbuiger.
Brandweermuseum
"De Historische Brandweer Vrienden en Voertuigen (sinds 2013: Stichting en Museum de Historische Brandweer Vrienden en Voertuigen) is in 2009 opgericht door een aantal oud-leden van Brandweer Hoogezand-Sappemeer. Het is allemaal begonnen in 2006. Een oud-brandweerman heeft een Ford F350 brandweerauto meegekregen van zijn werkgever om deze samen met leden en oud-leden van de lokale brandweer te restaureren. Toen de Ford F350 na 2 jaar klaar was, hebben we besloten om een stichting op te richten. Tijdens de oprichting van de stichting stonden er al 2 andere restauratieprojecten te wachten. Dat was een Dennis motorspuit die omstreeks 1946 in dienst is gekomen van brandweer Hoogezand en een oude brandweerkoets die zijn dienstjaren is begonnen bij Karton en Papier fabriek v/h W.A. Scholten te Sappemeer en later nog in dienst is geweest bij brandweer Hoogezand. In 2010 hebben we nog een aantal voertuigen gekregen van het Brandweermuseum uit Hellevoetsluis.
De voertuigen stonden her en der verspreid in de gemeente, tot we in 2012 een grote loods van de gemeente in gebruik mochten nemen. Het Brandweermuseum (adres: Kleinemeersterstraat 158, Sappemeer) hebben we ingericht met onze brandweervoertuigen, motorspuiten, handbrandspuiten en vele kleine atributen die vroeger gebruikt werden en deels ook tegenwoordig nog gebruikt worden bij de brandweer. Het museum is elke dinsdagavond van 19:00-21:00 uur en elke 2e zaterdag van de maand van 10:00-16:00 uur geopend. Heb je voorkeur voor een andere dag en of tijd? Neem dan even contact met ons op. Wij hopen dat je met veel plezier onze website bekijkt en dat je een bezoek brengt aan ons museum om meer informatie te vergaren en ons historische materiaal en materieel van dichtbij te bekijken."
Terug naar boven- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Sappemeer (online te bestellen).
Terug naar boven- Buurtvereniging / wijkcentrum: - Buurt- en Speeltuinvereniging Prinses Margriet Park / Wijkcentrum Het Spinneweb.
- Zorg: - Het kantoorpand van Visser Vastgoed aan de Noorderstraat wordt medio 2019 verbouwd en herbestemd tot een eerstelijns zorgcentrum, onder de naam Medisch Centrum Sappemeer. Het complex gaat onderdak bieden aan huisartsen, een apotheker, fysiotherapeuten en een psychologenpraktijk. Samenwerken op één plek biedt volgens de initiatiefnemers grote kansen om met elkaar een zo goed mogelijke invulling aan de lokale eerstelijnszorg te geven. De komende jaren wordt eerstelijnszorg in Nederland steeds belangrijker.
- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Sappemeer Koepelkerk, - idem Oost en - idem RK.
Terug naar boven- Aletta Henriëtte Jacobs (1854-1929) was een Nederlandse arts, feministe en pacifiste. Ze is in Sappemeer geboren als 8e kind van 11 kinderen in een Joods gezin. Zij was een dochter van Abraham Jacobs, heel- en vroedmeester, en Anna de Jongh. Jacobs maakte zich al vroeg sterk voor het recht op hoger onderwijs voor vrouwen. Haar broer Eduard was de eerste Joodse burgemeester van Nederland. Haar zus Charlotte was de tweede afgestudeerde vrouw van Nederland. In 1870 was ze de eerste Nederlandse vrouw die als toehoorster officieel werd toegelaten aan een hbs. Ze bezocht hiervoor de Rijks Hogere Burgerschool in haar geboorteplaats, waar normaal geen vrouwen werden toegelaten.
Een jaar later vroeg ze de liberale minister Thorbecke toestemming om aan de universiteit te studeren. Ze werd in 1871 toegelaten als studente medicijnen aan de Rijksuniversiteit Groningen. Op zijn sterfbed gaf Thorbecke Jacobs toestemming om ook examens af te leggen. Jacobs was niet de eerste vrouwelijke studente - dat was twee eeuwen eerder Anna Maria van Schurman - maar wel de eerste die een universitaire studie succesvol afrondde. Jacobs legde in 1877 en 1878 haar artsexamen af, waarmee ze de eerste vrouwelijke Nederlandse arts werd. Gedurende de Eerste Wereldoorlog ijverde zij zowel in Nederland als daarbuiten voor vrede. Eind september 1919 werd actief vrouwenkiesrecht , waar zij zich zo voor had ingezet, in Nederland een feit. De verkiezing in 2019 van de Grootste Groninger is met overmacht gewonnen door Aletta Jacobs. Er staat een buste van haar bij de RHBS in Sappemeer.
Reactie toevoegen