Status

- Scherpenisse is een dorp in de provincie Zeeland, gemeente Tholen, in de bestuurlijke regio West-Brabant. Het was een zelfstandige gemeente t/m 30-6-1971.

- Wapen van de voormalige gemeente Scherpenisse.

- Onder het dorp Scherpenisse vallen ook de buurtschappen Gorishoek en Westkerke.

Naam

Oudere vermeldingen
1204 kopie ca. 1208 Scarpenes, 1206 Scarpenesse, 1270 Scarpenisse, 1341 Scarpenesse, 1573 Scerpenisse, ca. 1750 Scherpenisse.

Naamsverklaring
Samenstelling van nesse 'in water uitstekende punt land, landtong' en scherp 'spits'. Het eerste deel van de naam is ook wel verklaard als de persoonsnaam Scarpe.(1)

Ligging

Scherpenisse ligt W van Tholen, tussen Poortvliet en Sint Maartensdijk.

Statistische gegeves

In 1840 heeft de gemeente Scherpenisse 183 huizen met 1.175 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 150/935 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Westkerke 30/227 en Gorishoek 3/13. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 700 huizen met ca. 1.800 inwoners.

Geschiedenis

"In archiefstukken is in 1203 sprake van Baldewinus clericus (geestelijke) de Scarpenesse en in 1206 van het eiland Scarpenesse. In het begin van de 13ee eeuw zal er dus al een gemeenschap zijn geweest die een geestelijke kon onder­houden. Uit de plaatsnaam Scarpenissedam, genoemd in 1285, is af te leiden dat Scherpenisse is ontstaan bij een dam in een inbraakgeul van de Pluimpot. De bedding van deze kreek is nog tussen de Platteweg en Molenweg in het landschap te volgen. Deze dam ligt waarschijnlijk in het verlengde van de Langeweg. Later is de plaats in de richting van het water gegroeid. Ook de Hoge Markt en in het verlengde daarvan de Weststraat zijn zeewering geweest. De verhoging van het terrein ervoor is waarschijnlijk gebeurd met zelkas, een restant van de winning van zout dat ontstaat door het verbranden van zouthoudend veen. Dit werd zowel binnen- als buitendijks gewonnen waarna het in zoutketen werd verwerkt. Zout was een belangrijk conserveringsmiddel. In de 15e eeuw is het selzout verdrongen door het Franse en Portugese baaizout.

Evenals in de andere plaatsen op het eiland Tholen stond er ook in Scherpenisse een meestoof waar men tot kort na de uitvinding van de chemische verfstoffen rond 1870 de wortel van de meekrapplant verwerkte tot een poeder voor de fabricage van rode verf waarmee o.a. wollen stoffen werden gekleurd.

Het dorp is evenals Sint-Maartensdijk via de Van Borsseles en het huis Egmond aan de Oranjes gekomen. Nog steeds is de Koning heer van Scherpenisse. De rentmeester, die op het slot te Sint-Maartensdijk woonde, was ook baljuw van het dorp. Er waren 9 schepenen die ook belast waren met de rechtspraak. Na de Franse tijd kwam er een gemeentebestuur zoals wij dat in grote lijnen nu nog kennen. Westkerke was een aparte heerlijkheid met andere heren en een apart bestuur. In 1816 is deze gemeente bij Scherpenisse gevoegd. Kerkelijk ressorteerde het na het afbranden van de kerk in de Tachtigjarige Oorlog al onder dat dorp.

Hoewel de 17e eeuw bekend staat als de Gouden eeuw, was dit niet het geval voor Scherpenisse. De bouw en het onderhoud van het in 1594 gebouwde rechthuis - het latere gemeentehuis - de calamiteiten aan de kade en spuikom en de overstromingen van 1645 en 1671 brachten de plaats aan de rand van een bankroet. Het rechthuis werd zelfs verkocht. Met hulp van Amelie van Oranje, indertijd vrouwe van de heerlijkheid, is toen orde op zaken gesteld. In verband met de slechte toestand van het gebouw en de zeer beperkte financiële middelen is het in 1847 verkleind door een verdieping af te breken. Het gebouw is in 1982 gerestaureerd." (bron: Gemeentearchief Tholen)

Boek
In 2013 is het boek 'Scherpenisse terug in de tijd' verschenen (240 pag. met bijna 500 foto's). Scherpenissenaar Kees Kleppe - die eerder al 4 fotoboeken over het dorp heeft gemaakt - heeft er 5 jaar aan gewerkt. In het boek is o.a. aandacht voor bekende personen uit het dorp zoals de dokter, burgemeester en de veearts, maar ook voor het bedrijfsleven. Het dorp kende een periode dat er nog 5 bakkers, 2 slagers, 4 schilders en 2 smederijen waren. Verhalen zijn er ook over de Tweede Wereldoorlog, de problemen met de samenvoeging van het dorp met Sint-Maartensdijk en de sluiting van de haven. Ook komt de ramp van 1953 ruimschoots aan bod. Dit boek en de genoemde fotoboeken zijn te bestellen bij de auteur, tevens uitgever van de boeken.

Recente ontwikkelingen

- Scherpenisse had sinds 2015 weer een winkel voor de dagelijkse boodschappen: Verswinkel De Vlinderbloem. Helaas hebben ze in juli 2017 de deuren weer moeten sluiten. Volgens eigenaresse Jacolien Deurloo kwamen er simpelweg te weinig mensen. Met klanten die alleen af en toe kwamen voor 'het vergeten pak melk' konden ze de winkel niet draaiende houden. In de winkel werkten cliënten met een verstandelijke handicap. Zij werken sinds de sluiting weer in de winkel van De Vlinderbloem in Tholen. Deurloo denkt niet dat het dorp in de toekomst nog een winkel voor de dagelijkse boodschappen zal krijgen: "Wij hebben er echt alles aan gedaan, met een breed assortiment. Het gaat gewoon niet."

Bezienswaardigheden

- Scherpenisse heeft 13 rijksmonumenten.

- De Hervormde (PKN) Dorpskerk van Scherpenisse (Kerkpad 5) staat aan de zijkant van het dorp aan een rustige weg. Een bijzondere positie voor een middeleeuws kerkgebouw, die het gevolg is van een grote brand in 1538, waarna het dorp meer richting haven is herbouwd. De kerk bleef een beetje eenzaam naast het dorp achter. De ruimte rond het gebouw heeft het mogelijk gemaakt dat het een van de weinige Nederlandse kerken is met een nog in gebruik zijnd kerkhof met hedendaagse graven direct naast en achter het gebouw gelegen. De kerk, oorspronkelijk gewijd aan Maria, heeft een driebeukig basilicaal schip met een onvoltooide toren, die nagenoeg even hoog is als het schip. De bouw van de toren is gestopt na de eerste geleding en is afgewerkt met een houten opbouw ten behoeve van de klokkenzolder en een spits. Het is een bakstenen kerk bekleed met witte natuursteen, een teken van niet onaanzienlijke rijkdom van het dorp gedurende de bouwperiode. Het is een 16e-eeuwse kerk met oudere delen. De kerk is rond 1567 overgegaan tot de reformatie.

De kerk is in verschillende fasen tot stand gekomen. Een kleiner schip en de toren zijn waarschijnlijk het eerst gebouwd, waarbij de toren mogelijk los stond. Rond 1462 zijn het koor en transept gebouwd. Uit de bouw valt op te maken dat tussen 1530 en 1540 het schip is gewijzigd, verhoogd en verbreed door het van zijbeuken te voorzien en aan te sluiten aan de toren. Aan de buitenmuren zijn een aantal bouwsporen te zien waar de muren van schip en toren aansluiten, doch niet volledig naadloos. Inwendig worden middenschip en zijbeuken gescheiden door tudorbogen op natuurstenen kolommen met lage koolbladkapitelen. Het middenschip en zijbeuken hebben vlakke plafonds. In de zijbeuken getuigen korte muurkolonnetten met bladkapiteeltjes en gewelfaanzetten van een plan daar gewelven aan te brengen. Bij de restauratie van 1971-1974 bleek er boven het vlakke plafond van het middenschip een restant van een tongewelf aanwezig te zijn. In het schip liggen diverse oude zerken verspreid, sommige gedeeltelijk onder de 18e-eeuwse banken. De oudste zerk dateert uit 1441. Boven de (toren)ingang staat het huidige orgel uit 1907. Het is een mechanisch orgel met 1044 pijpen, geplaatst door de firma Mart. Vermeulen uit Woerden. Het instrument is gedeeltelijk nieuw gemaakt en aangevuld met bestaand 18e- en 19e-eeuws materiaal van diverse oorsprong.

- Stellingmolen De Korenbloem is een stenen bovenkruier uit 1872.

- De watertoren uit 1923 is 49 meter hoog.

- Het voormalig Raadhuis van Scherpenisse (Hoge Markt 6) is een diep en onderkelderd pand met overhuifd gevelklokje en een dakruiter met wijzerplaten. Het pand in gebouwd de stijl van het maniërisme en kwam in 1594 tot stand dankzij een gift van Maria van Nassau. De plint, de hoekblokken en de kruisvensters in de zijgevel zijn van natuursteen. In 1847 heeft men de trapgevels en de bovenverdieping afgebroken, evenals de bovenkant van de traptoren aan de achterzijde. Uit die tijd dateren het bordes en de dakruiter. Bij de restauratie van 1981-'82 zijn de kruisvensters in de zijgevel gereconstrueerd en is de traptoren gedeeltelijk herbouwd. De vensters in de voorgevel hebben hun 19e-eeuwse vorm behouden.

Natuur en recreatie

- Het nostalgische fietsveer Gorishoek-Yerseke vaart tijdens de zomermaanden drie maal per dag. Tot 1962 voer hier ook een voetveer op Yersekendam. Na dat jaar was er jarenlang geen enkel overzetveer meer tussen de "eilanden" Tholen en Zuid-Beveland.

- "Zeeland is als een grote oester met veel prachtige parels. Met de interactieve Parelroutes ontdek je deze verborgen schatten. Soms zijn ze zo goed verborgen dat je ze alleen kunt vinden door goed te kijken, te luisteren en te doen. Ook in Scherpenisse ligt een parel verstopt. Volg de route met aanwijzingen en ga mee op zoek naar de parel van de oorsprong. Startpunt Parelroute 'Oorsprong' (3 km): Spuidamstraat 5. Hoe werkt het? Haal jouw parelroute kaartje op bij tankstation Texaco in het dorp of bij een van de VVV-inspiratiepunten in de buurt (Zierikzee of Goes). Open jouw Parelroute in de Zeeland App. Download de route door rechtsbovenin op het pijltje te klikken. Ga naar de startlocatie van de route (het rode bolletje). Volg de route en ontdek meer over de omgeving. Beantwoord de vragen en verzamel letters. Aan het einde van de route kun je met deze letters een woord vormen. Heb je het woord goed? Ga met het laatste filmpje op je scherm naar de aangegeven locatie om jouw eigen parel van de oorsprong op te halen. Verzamel ze allemaal!"

- Natuurgebied Scherpenissepolder, onderdeel van plan Tureluur (dat voor het overige gerealiseerd is op Schouwen-Duiveland), is helemaal geworden zoals beheerder Staatsbosbeheer gehoopt had. Inmiddels overwinteren vogels in het plas-dras gebied, trekvogels rusten er uit en eten er een hapje en kust- en weidevogels brengen er hun nageslacht groot. Om ook toeristen te laten meegenieten van het uitbundige natuurlijke leven in het gebied, zijn 3 uitzichtpunten gebouwd op plaatsen waar het meeste te zien is. De uitzichtpunten houden het midden tussen een vogelkijkhut en een picknickplaats. Er is ook een gemarkeerde wandelroute van 3 kilometer lengte.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Scherpenisse, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Fotoreportage van Scherpenisse door Kees Wittenbols uit Breda. Zie onderaan de pagina ook deel 2 en 3.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Scherpenisse (online te bestellen).

Links / voorzieningen / verenigingsleven

- Belangenorganisatie: - Dorpstafel Sint-Maartensdijk / Scherpenisse.

- Kunstkamer: - Na de Watersnoodramp van februari 1953 is geld ingezameld voor herstel op onder meer Tholen. De gezamenlijke landbouworganisaties hadden na afloop van de noodzakelijke herstelwerkzaamheden nog 50.000 gulden over. Men besloot daarvan in 1956 het Kultuurhuis te bouwen in Scherpenisse. In 2015 zijn er sloopplannen voor het voormalige dorpshuis. Inwoners Martin Hoevenaars (o.a. mimespeler) en Willemien van Dijke (beeldend kunstenaar) vinden dat zonde en maken met andere betrokkenen een plan voor herbestemming van het pand tot Kunstkamer Holland Huis. De gemeente vindt het een goed plan, en draagt het pand voor het symbolische bedrag van een euro over aan een stichting. (Een deel van) het budget voor de sloop wordt ingezet voor de renovatie van het pand. Martin en Willemien zijn de beheerders van de Kunstkamer geworden. Regelmatig zijn er allerlei activiteiten zoals filmavonden, mime- en filosofiecursussen, lezingen, exposities en optredens.

"We krijgen veel complimenten van artiesten die bij ons komen spelen, met name over de sfeer en de akoestiek van de zaal. In de schaduw van grote bekende poppodia en rocktempels richt de Kunstkamer zich bescheiden doch meer op de singer-songwriters en kleine muziekformaties. Een ‘singer-songwritertempeltje’ in Scherpenisse, dat zou toch mooi zijn! Echter, hoe goed de akoestiek ook... zonder publiek geen sfeer, dus we hopen dat meer mensen ons weten te vinden en waarderen. Kortom, wees welkom en zegt het voort!"

- Onderwijs en kinderopvang: - "OBS Oosterschelde in Scherpenisse is een kleine dorpsschool waar we elkaar allemaal kennen. Dit zorgt voor een ontspannen en prettige sfeer. Op onze school is iedereen welkom, zonder dat we kijken naar afkomst of levensbeschouwing. We zijn dit schooljaar met het team op zoek naar een manier van werken waarbij we onze kinderen zich zo goed mogelijk kunnen laten ontwikkelen en waarbij de kinderen kennis en vaardigheden opdoen die ze nodig hebben in onze snel veranderende wereld."

- "De Groen van Prinstererschool is een middelgrote basisschool. Ons schoolgebouw is nog betrekkelijk nieuw en is gelegen in een kindvriendelijke omgeving aan de rand van het dorp. Onze school is een reformatorische school. Dit betekent dat de Bijbel en de daarop gebaseerde belijdenisgeschriften (de Nederlandse Geloofsbelijdenis, de Heidelbergse Catechismus en de Dordtse Leerregels) de basis van ons handelen zijn. In 2016 is de Groen van Prinstererschool gefuseerd met een aantal andere christelijk-reformatorische basisscholen in Zeeland. Sindsdien maakt de school deel uit van de Vereniging Christelijk Primair Onderwijs op reformatorische grondslag in Zeeland (VCPOZ)."

- Bij peuteropvang Zo op de Scarpejaantjes spelen de kinderen in de gezellig ingerichte ruimte op vaste dagdelen samen. Er zijn maximaal 8 kinderen, met een vaste leidster. Bij Zo leren de peuters spelenderwijs en breiden hun ervaringswereld uit. Door middel van spel- en ontwikkelingsmateriaal, buiten spelen, knutselactiviteiten, liedjes zingen en spelletjes doen, leren ze iedere keer iets bij. Taalstimulering is hierbij heel belangrijk.

- Gilde: - Het Kloveniersgilde in Scherpenisse is opgericht in 1594 en heeft dus in 2019 het 425-jarig bestaan gevierd. Het gilde is na zoveel jaar nog altijd 'alive and kicking' en komt volgens het artikel onder de link jaarlijks samen voor "bier, kostuums en sterke verhalen". Er is een wachtlijst voor het lidmaatschap, omdat het aantal leden is gemaximeerd tot 60. Waarom? Omdat dat nu eenmaal zo in de Statuten uit 1594 staat. En die zijn 425 jaar later nog altijd heilig. Zo houden ze ook nog de traditie in ere dat alleen mannen lid mogen zijn van het gilde. De vrouwen spelen wel een rol op de achtergrond. Zij maken de kostuums voor de heren. En het vaandel, een reproductie van het origineel, is door de dames met de hand gehaakt.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)