Status

Stitswerd is een dorp in de provincie Groningen, in de streek Hoogeland, gemeente Het Hogeland. T/m 1989 gemeente Kantens. In 1990 over naar gemeente Eemsmond, in 2019 over naar gemeente Het Hogeland.

Naam

In het Gronings
Stivverd.

Oudere vermeldingen
Waarschijnlijk 2e helft 9e eeuw kopie 1150-1158 Stukisweret, 10e-11e eeuw Stucciasuurð, 11e eeuw Stikkesuurð, 1234 Stetheswerd, 1378 Stiswerd, 1449 kopie Stitswert.

Naamsverklaring
Betekent het Oudfriese uurð = werd 'terp, bewoonde hoogte' van de persoon Stukki*. Zeer onwaarschijnlijk is de verklaring uit stukkies* 'stuks, gedeeltelijk'. De palatalisatie van k tot ts is een Fries relict.(1)
* Gereconstrueerde vorm.

Ligging

Het dorp Stitswerd grenst in het W en NW aan het dorp Warffum, in het NO aan het dorp Rottum, in het O aan het dorp Kantens, in het ZO aan het dorp Middelstum en in het Z aan het dorp Onderdendam, en ligt NO van het dorp Winsum, O van de dorpen Tinallinge en Baflo, ZO van het dorp Den Andel, ZZW van het dorp Usquert, ZW van de dorpen Uithuizen en Zandeweer, WNW van het dorp Toornwerd, NW van het dorp Westerwijtwerd en N van het dorp Bedum.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Stitswerd 36 huizen met 209 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 40 huizen met ca. 100 inwoners.

Geschiedenis

Opstand in 1815?
In april 1815 ontvangt de schout (zeg maar de burgemeester) van de gemeente Kantens, Albert Sebes Sluis, een nogal verontrustende brief van de gouverneur van de Provincie Groningen. Deze heeft namelijk vernomen dat enige ingezetenen van Stitswerd 'een berispelijk gedrag houden' en elke gelegenheid aangrijpen om 'oude partyzugt op te wakkeren en dezelve tot eene aanleidende oorzaak te maken van vegtpartyen en dergelijken'. Hij drukt Sluis op het hart dit soort 'buitensporigheden met kracht en fermiteit tegen te gaan' en om 'bij de minste baldadigheid van kwalijkgezinden' hem daarvan onverwijld op de hoogte te brengen, met opgave van de namen van de relschoppers. Enkele dagen later komt er weer een brief, dit keer van de heer Sevenster, officier van de rechtbank te Appingedam. Deze brief is nog veronrustender als de vorige en doet vermoeden dat er in Stitswerd een ware opstand aan de gang is. Het zou nu niet meer gaan om énige ingezetenen maar om véle, die zich bovendien zouden bedienen van 'vegtinstrumenten, daartoe expres door den hoefsmit te Cantens vervaardigd'. In werkelijkheid bleek het erg mee te vallen, en ging het erom dat de Stitswerders, die zeer koningsgezind waren, nog weleens overhoop lagen met anderen over de al dan niet wenselijkheid van de terugkeer van het koningshuis na het vertrek van de Fransen. Maar van een opstand was bepaald geen sprake. Dit is een citaat uit het mooie verhaal over deze kwestie, geschreven door streekarchivaris Jeroen Hillenga op de website De Verhalen van Groningen.

Huidige situatie

"Ik loop het dorpje in; het is er piepklein. De vijf smalle straten ben je zo door. De huisjes zijn allemaal redelijk oud, ontzettend mooi en vergezeld door fleurige tuinen. Ze staan rommelig door elkaar, alsof iemand daarboven de huisjes zo uit de hemel heeft neer gekwakt zonder rechte lijnen en vormen. Zo schreef Wehester onderwijzer R.G. Rijks over Stitswerd: 'nederige huisjes zijn als ware het zoo los weg uit de hand, in verschillende partijen rond gezet.' Er zijn geen voorzieningen meer, alleen woonhuizen. Dit was ooit wel eens anders. In meer glorieuze tijden hadden dorpelingen de keuze tussen maar liefst twee cafés om een bittertje achterover te slaan, terwijl hun kinderen leerden rekenen in de lagere school die ook aanwezig was. Daarnaast bevonden zich in het dorp ook een molen en zelfs een armenhuis. Deze zijn samen met het inwoneraantal ten onder gegaan. Waar in 1849 nog 231 bewoners werden geteld, is dat in de laatste jaren gezakt tot een luttele 65 in de dorpskern, samen met het buitengebied ca. 100." (bron en voor nadere informatie zie het weblog Sanne Meijer Onderweg)

Bezienswaardigheden

- Stitswerd heeft 2 rijksmonumenten, zijnde het woonhuis met omlijste ingang onder lang zadeldak over woongedeelte en schuur op Akkemaweg 11, en de Hervormde (PKN) kerk.(Stitswerderweg 8). De in oorsprong 13e-eeuwse kerk was voor de Reformatie gewijd aan de heilige Georgius (Joris van Cappadocië). De kerk staat karakteristiek aan de rand van het dorp en de deels afgegraven dorpswierde. Het is een rondom gepleisterde rechthoekige en rechtgesloten zaalkerk met grote spitsboogvensters. De kerk wordt gedekt door een schilddak met een dakruiter aan westzijde. In de dakruiter hangt een luidklok uit 1439. Rondom de kerk ligt een kerkhof, dat nog altijd in gebruik is. Het kerkhof is eigendom van de protestantse gemeente en wordt door vrijwilligers onderhouden. In 2001 is het kerkhof door Landschapsbeheer Groningen gerestaureerd.

Van 1920 tot 1951 was de kerkelijke gemeente gecombineerd met die van Rottum. In 1951 is Rottum verruild voor Kantens (waaraan in 2013 Rottum weer is toegevoegd, zodat er sindsdien sprake is van de Protestaintse Gemeente Kantens-Stitswerd-Rottum). De gemeente werd in de loop der jaren steeds kleiner en kon het onderhoud aan het steeds bouwvalliger wordende gebouw niet meer betalen. In 1973 is de kerk daarom overgedragen aan Stichting Oude Groninger Kerken, die het gebouw sindsdien beheert. De stichting begon in 1982 met de eerste fase van de restauratie. Hierbij zijn de gietijzeren dakgoten vervangen, is houtworm bestreden en is de dakruiter hersteld.

Er bleek echter een veel ingrijpender herstel nodig. Zo moest de westgevel voorzien worden van een nieuwe klamplaag en moesten de buitenmuren opnieuw worden bepleisterd. De bedoeling was om hiervoor een rode baksteenkleur te gebruiken, maar de bevolking van Stitswerd wilde dit niet. Daarop is uiteindelijk gekozen voor de kleur crême. Vanaf 1988 is de tweede fase van de restauratie uitgevoerd, waarbij het interieur is aangepakt. In 1990 is de kerk weer in gebruik gesteld. In 1996 en 2011 zijn opnieuw herstelwerkzaamheden aan de kerk uitgevoerd. De kerk is sinds de voltooiing van de restauratie in 1990 nog af en toe (niet wekelijks) in gebruik bij de protestantse gemeente, die het gebouw onder andere gebruikt voor bijzondere diensten. Verder wordt de kerk gebruikt voor maatschappelijke doeleinden.

Beeld

- RTV Noord-reportage 'Dam Op in Stitswerd' (2012).

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Stitswerd (online te bestellen).

Links

- Nieuws: - 't Lougnijs ('Loug' is Gronings voor 'dorp' en 'nijs' is Gronings voor 'nieuws') is al sinds 1980 de maandelijkse informatiekrant voor de dorpen Kantens, Rottum en Stitswerd. De krant verschijnt elke laatste donderdag van de maand, behalve in juli en december. Via deze link is 't Lougnijs vanaf een maand na verschijning ook online te lezen (ook oudere nummers).

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Stitswerd.

Trivia

- Stitswerd heeft de hoogste postcode van ons land (9999).

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)