Status

Termunterzijl is een dorp in de provincie Groningen, in de streek Hoogeland, gemeente Eemsdelta. T/m 1989 gemeente Termunten. In 1990 over naar gemeente Delfzijl, in 2021 over naar gemeente Eemsdelta.

Naam

In de volksmond
In de regio wordt het dorp kortweg Ziel genoemd.

Oudere vermeldingen
Ca. 1660 Zijl Ter Munte, 1689 Termunter zyl.

Naamsverklaring
Betekent zijl 'uitwateringssluis' bij Termunten.(1)

Ligging

Termunterzijl ligt ZO van Delfzijl, NW van Termunten, aan het Termunterzijldiep dat in het N uitkomt in de Eems.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Termunterzijl 50 huizen met 340 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 120 huizen met ca. 300 inwoners.

Geschiedenis

Ontstaan sluizen en dorp
"In 1601 is in de monding van het Termunterdiep een sluis (zijl) gelegd. Hier eindigde de Stadsweg die de stad Groningen via Appingedam, Farmsum en de Oosterhoek verbond met Oost-Friesland en kon men de reis naar Emden voortzetten per veerboot. In 1725 krijgt bouwmeester Antoni Verburgh opdracht de sluis uit 1601 te vervangen door een nieuwe sluis. Het resultaat is de Boog van Ziel, die vandaag de dag nog altijd het zoete en zoute water van elkaar scheidt. Eind 19e eeuw is ter vervanging van deze sluis een nieuwe sluis gebouwd. De oude sluis is wel bewaard gebleven. In 1972 is er weer een nieuwe sluis aangelegd, bij de verhoging van de dijken op deltahoogte, samen met een buitendijkse stormvloedkering.

Het Termunterzijldiep was niet alleen belangrijk voor de afwatering, maar groeide ook uit tot een belangrijke scheepvaartverbinding met het achterland. Sluizen geven schippers de gelegenheid om scheepsbenodigdheden en proviand in te slaan. Het gevolg was dat zich bij de sluis, behalve sluis- en overheidspersoneel, ook middenstanders vestigden. Kortom, rond de Termunter zijl ontstond een woon- en werkgemeenschap: Termunterzijl. De groei van het dorp als handelsplaats was voor een belangrijk deel te danken aan de bloei van de veenkoloniale scheepvaart.

Verwoestende vloeden
Sluis en dorp zijn verwoest tijdens de Sint Maartensvloed van 1686, waarbij vrijwel alle inwoners zjin omgekomen. Het dorp is nogmaals verwoest tijdens de kerstvloed van 1717.

Militair belang
Aan het einde van de Franse tijd was Termunterzijl van militair belang omdat er een batterij gelegerd was voor het Beleg van Delfzijl (1813-1814).

Zeevaart
Naast de binnenvaart deed ook de zeevaart nadrukkelijk van zich spreken. In 1852 werden rond 170 zeeschepen ingeklaard en iets meer dan 200 uitgeklaard. Hun bestemmingen waren havens in vooral Noorwegen, Duitsland, Rusland en Engeland. Ook werden vanuit Termunterzijl trans-Atlantische reizen ondernomen. Veel zeevaartkapiteins kozen het dorp als woonplaats. De welvaart in het dorp werd geschetst in de bijnaam voor het dorp: Golden Zieltje. In 1866 hadden 14 zeeschepen hier hun domicilie.

Visserij
Vanaf 1900 liepen de zeevaartactiviteiten sterk terug. Het in 1875 opgeleverde Eemskanaal en de goed geoutilleerde haven van Delfzijl met haar rechtstreekse water- en spoorverbindingen met het westen van het land overvleugelden de haven van Termunterzijl. De afname van de zeevaart liep synchroon met een groeiende interesse voor de beroepsvisserij. Dit beperkte zich aanvankelijk tot het uitzetten van staande netten op de Dollard en langs de Nederlandse laagwaterlijn. De netten werden rond laagwater leeggehaald, waarbij de vissers zich bedienden van sliksleden (Gronings: kraiten). Later schakelden de vissers over op boten die op de Eems ter visvangst voeren. Het leverde tal van internationale disputen op met de Duitsers, die het alleenrecht van visvangst op de Eems claimden. Het kwam tot een internationaal compromis en Termunterzijl ontwikkelde zich vervolgens tot een visserijdorp. Vrijwel iedere inwoner had connecties met de visserij; als eigenaar van een vissersschip, van een garnalendrogerij, als handelaar of als werknemer op de visafslag. En in vrijwel ieder huisgezin werden dagelijks door vrouwen en kinderen vele tientallen kilo’s consumptiegarnalen gepeld.

Van visvaart naar recreatievaart
De visserij legde gedurende een eeuw een nadrukkelijk stempel op het dorp. In de jaren tachtig van de vorige eeuw kwam er een ommekeer in de wijze van exploitatie van visserijbedrijven. Het betekende op termijn het einde van de Termunterzijlster vissersvloot. De ligplaatsen van de viskotters werden overgenomen door de recreatievaart." (bron o.a. Visserijmuseum Termunterzijl)

Stoomtramlijn
Tussen 1919 en 1948 liep de stoomtramlijn Winschoten - Delfzijl van de Stoomtramweg-Maatschappij Oostelijk Groningen door Termunterzijl.

Gemalen
In 1931 komt Gemaal Cremer gereed, in 2000 opgevolgd door Gemaal Rozema. Gemaal Cremer is bewaard gebleven en is een rijksmonument.

Recente ontwikkelingen

- Basisschool De Munte was er voor de kinderen uit het dorp en de omliggende plaatsen Borgsweer, Dallingeweer, Lalleweer, Baamsum en Termunten. De school is gefuseerd met de basisschool van Woldendorp. Daar is in 2019 een nieuw 'kindcentrum' gebouwd waar de fusieschool en kinderopvang worden gehuisvest. De school in Termunterzij is na afloop van schooljaar 2018-2019 gesloten. Het pand is gelegen in het centrum van het dorp en wordt tevens door verschillende verenigingen gebruikt. Ze is als het ware "het hart" van het dorp en is rond 1985 ook als zodanig gebouwd. Een nieuwe bestemming voor het pand is ons nog niet bekend.

- Er is en wordt gewerkt aan verdere verbetering van de toeristische aantrekkelijkheid van het dorp door o.a. de realisatie van Hotel Termunterzijl, het Viskerijmuseum, het visserijmonument, een replica van Termunter vissloep TM48, informatiepanelen (alle 2016 gereedgekomen), aanlegsteigers en de herinrichting van de Groote Polder en de Kleine Polder t.b.v. natuur, recreatie en visserijgerelateerde activiteiten. Zie ook TM Nieuws 2, juni 2015. Verder zijn naast het hotel 6 levensloopbestendige woningen gebouwd.

- Bestemmingsplan Termunten, Termunterzijl en Borgsweer.

Bezienswaardigheden

- Termunterzijl heeft 6 rijksmonumenten.

- In de oude uitwateringssluis uit 1725, de Boog van Ziel, zijn wapens aangebracht van de toenmalige zijlvesten (= waterschappen), van de stad Groningen, van het Oldambt, van de verantwoordelijke bestuurders en van de bouwmeester zelf.

- Gemaal Cremer is gebouwd in 1930. Na de ingebruikname van het nieuwe gemaal Rozema in 2000, is gemaal Cremer een museumgemaal geworden, maar wel volledig functionerend en inzetbaar in geval van calamiteiten, dankzij sponsors, donateurs en vrijwilligers. Het gemaal is iedere zondag open van 13.00 uur tot 17.00 uur. Men laat dan speciaal voor de bezoekers de beide dieselmotoren (Brons en Werkspoor) enkele malen draaien. De toegang is gratis net als de parkeergelegenheid. Een vrijwillige bijdrage wordt wel gewaardeerd. Op afspraak is het gemaal voor groepen en scholen ook op andere tijden te bezoeken.

- "De ‘Termunterzielster’ visserij is nog altijd hecht vertegenwoordigd in de beleving van de inwoners en in de nauwelijks gewijzigde historische omgeving van ‘het ziel’. Velen juichten daarom de realisatie van een museum toe, waarin de visserij in relatie tot de unieke historie van bet dorp wordt gepresenteerdn. Deze roep werd sterker na de sluiting van expositieruimte Golden Zieltje, waarin ook aspecten van de visserij werden geëxposeerd. De heren Jan Köller en Bé Kerbof werden de accumulatoren van deze wens. Zij zochten naar wegen om die inhoud te geven. In 2012 maakt projectontwikkelaar A. Heuvelman plannen bekend betreffende de bouw van een hotel-restaurant in het historische hart van Termunterzijl, nabij de ‘Boog van Ziel’. Daarnaast wil hij in een bestaand, aanpalend pand - een voormalige bakkerij - aanvullende horeca-activiteiten ontplooien. Deze activiteiten beslaan een deel van dat gebouw. Het resterende deel van het pand stelt hij beschikbaar voor de huisvesting van een visserijmuseum. Museum en hotel-restaurant zijn beide in 2016 van start gegaan.

Visserijmuseum Termunterzijl (Mello Coendersbuurt 38) beoogt zijn bezoekers kennis bij te brengen van de geschiedenis en de ontwikkeling van de het maritieme verleden van het dorp, de Termunterzijlster visserij en de cultuurhistorische waarden van de directe omgeving. Het museum stelt zich ten doel zijn museale taken op een kwalitatief hoog niveau uit te voeren. De doelstelling van het museum kan in vijf onderdelen worden uitgesplitst: het oprichten en in stand houden van een museum; het bijeenbrengen, uitbreiden en op een professionele wijze bewaren en conserveren van museale voorwerpen; het verzamelen en vastleggen van beschrijvende een mondelinge informatie en van beeldmateriaal (films, video’s etc.); het ontwikkelen van en deelnemen aan initiatieven die direct gerelateerd zijn aan de cultuurhistorische waarden van Termunterzijl, de regio en de visserij; het toegankelijk maken van de collectie en de informatiebronnen (bibliotheek) voor een breed publiek; het organiseren van informatieve en educatieve bijeenkomsten voor uiteenlopende doelgroepen.

De realisatie van het museum wordt van harte door de plaatselijke bevolking gedragen. Velen, onder wie oud-vissers, hebben zich eigener beweging beschikbaar gesteld om medewerking te verlenen aan het museum, als commissielid of als rondleider. Het museum biedt onder meer; een vaste expositie over de maritieme historie, het waterschapsverleden en de visserijgeschiedenis van Termunterzijl; videopresentaties; rondleidingen onder deskundige leiding; een kinderhoek met visserijgerelateerde spelletjes; een bibliotheek; wisselexposities. Het museumbestuur heeft zich nadrukkelijk een educatief doel gesteld. In dit verband zal het bezoek door scholen voor basisonderwijs en voortgezet onderwijs worden gestimuleerd. Er zullen programma’s worden ontwikkeld in de vorm van workshops, het maken (en vervolgens exposeren) van werkstukken en het aanbieden van excursies en lezingen. Een bestaande wandelroute door en bij het dorp wordt in de plannen geïntegreerd." Het museum is elke zondag van 13.30-17.00 uur geopend. Rondleiding van groepen op aanvraag dagelijks mogelijk. Aanmelding hiervoor graag via e-mail of via tel. 06-51401819.

- In 2016 is een monument onthuld voor verdronken Termunterzijlster vissers. Sinds 1930 zijn hier 8 vissers verdronken. In een kleine en hechte gemeenschap als Termunterwijl komt een dergelijk verlies extra hard aan. In 1967 verging het pronkstuk van de vloot. Bij deze ramp kwamen 3 vissers en hun redders om het leven. Het monument is een symbolisch beeld, ontworpen door beeldend kunstenaar Hans Nipshagen uit buurdorp Borgsweer en geproduceerd door de lokale machinefabriek Bosker en zonen.

Jaarlijkse evenementen

- Visje Kopen Termunterzijl (op een zondag in juli) is een evenement met Braderie, Oldtimershow, Oldtimerrit en live muziek.

Landschap, natuur en recreatie

- Termunterzijl is een toeristisch aantrekkelijk dorpje, ook voor watersportliefhebbers. Zorgenkindje is de haven, die regelmatig dichtslibt. Op de bodem van de haven ligt vaak zoveel slib dat het vaak niet mogelijk is er te varen. De sluisdeuren zijn nu meestal dicht, omdat er te veel slib binnenkomt als ze opengaan. In- en uitvaren is daardoor vaak onmogelijk. Raadsfracties in Delfzijl hebben medio 2015 bij wethouder Hans Ronde aangedrongen op een oplossing, maar die kan niet zomaar even uit de mouw worden geschud; de haven wordt nu een keer per jaar gebaggerd, wat eigenlijk vaker zou moeten, maar dat is een kostbare zaak. Ooit is geopperd de oude sluis van Waterschap Hunze en Aa's in te zetten om te spuien, maar dat bleek lastig; de sluis gebruiken kan alleen als het water buitendijks lager is dan aan de binnenkant en vaak is het verschil minimaal. Men hoopt dat iemand met een inventieve oplossing komt...

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Termunterzijl, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Fotoserie van Termunterzijl door Harry Perton.

- Reportage van een wandeling door Termunterzijl, door Paul Oud.

- Oude en recente foto's e.d. van Termunten en Termunterzijl op Facebook.

Links

- Zeehondenopvang: - Stichting Zeehondenopvang Eemsdelta (Schepperbuurt 4a) is in 2017 van start gegaan, op het terrein van camping Zeestrand in Termunterzijl. Het is een kleinschalige opvang die plaats biedt aan 8 tot 12 dieren.

- Welzijn: - Stichting Klankbordgroep Termunten heeft in december 2018 € 20.000 subsidie van de Provincie gekregen voor het project ‘Naargs Beter as Thoes’. Met dit project wil de stichting de onderlinge sociale contacten in het dorp en de buurdorpen Termunterzijl, Borgsweer en Woldendorp versterken. Er wordt een zogeheten ‘digitale sociale stamtafel’ opgezet, waarmee oudere bewoners in de dorpen elkaar hulp kunnen vragen én hulp kunnen bieden. Het is een 'gesloten groep', zodat de privacy van de deelnemers gewaarborgd is. Het digitale platform helpt bewoners om langer thuis te blijven wonen en is een aanvulling op het bestaande netwerk van familie, vrienden en buren.

De digitale stamtafel wordt ondersteund door de lokale dorpshuizen Keuvelstee, Steunstee en Borgsweer in samenwerking met professionele zorginstellingen. In het project wordt samengewerkt met Noorderpoort en de Hanzehogeschool. Studenten ICT en Verpleegkunde van Noorderpoort helpen ouderen in de dorpen bij het gebruik van digitale middelen, zoals smartphone en tablet. Ook laten ze zien hoe ouderen het beste een bericht op het platform kunnen plaatsen of iemand aan hun netwerk kunnen toevoegen. Studenten van de opleiding Healthy Ageing Professional van de Hanzehogeschool ondersteunen de initiatiefnemers bij het bedenken van moderne oplossingen voor de zorg. Zij kunnen bijvoorbeeld stage lopen bij het project. (bron: Provincie Groningen, december 2018)

Bekende inwoner

- Zangeres Wia Buze (1970) heeft een uitgebreid repertoire van originele Groningse streektaalmuziek. Daarnaast zingt ze ook Nederlands en Engels. Toen Wia in Termunterzijl opgroeide, wist zij al dat ze zangeres wilde worden. Ze deed op haar 15e mee aan Henny Huismans Soundmixshow. Daarna volgden er nog veel meer talentenjachten, waarvan zij er in Nederland meer dan 200 won. In 1989 studeert ze af aan de Academie voor Lichte Muziek (AVLM) te Hilversum. Ze krijgt als eerste in Nederland dit diploma.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)