Terug naar boven

Status

- Vaals is een dorp en gemeente in de provincie Limburg, in de streek Heuvelland.

- Wapen van de gemeente Vaals.

- De gemeente Vaals heeft als een van de weinige gemeenten in Zuid-Limburg nog nooit met een gemeentelijke herindeling te maken gehad.

- De gemeente omvat naast de gelijknamige hoofdplaats verder nog de dorpen Holset, Lemiers (grotendeels) en Vijlen en de buurtschappen Camerig, Cottessen, Harles, Mamelis, Melleschet, Raren*, Rott en Wolfhaag*. Dus 8 buurtschappen in totaal.
* Deze buurtschappen vallen onder het dorp Vaals. De overige buurtschappen vallen onder de andere dorpen. Voor de postadressen valt ook een zeer klein deel van Holset onder het dorp.

- Foto's van de plaatsnaamborden in de gemeente Vaals.

- Gezien de ligging heeft de gemeente veel affiniteit met Duitsland en het Duits. Op het lesrooster van de basisscholen in de gemeente heeft de Duitse taal een vaste plek. In Vaals heeft circa 30 procent van de bevolking de Duitse nationaliteit. Een groot aantal Vaalsenaren werkt in Duitsland. Menige Vaalser student studeert (verder) in Duitsland. De situatie is enigszins vergelijkbaar met Mesch bij Eijsden, in de andere (ZW) uithoek van Zuid-Limburg, pal aan het ten dele Franstalige België, waar al jaren Franse les wordt gegeven.

Terug naar boven

Naam

In het Limburgs
Vols.

Oudere vermeldingen
1041 kopie 13e eeuw / 1066 / 1118 of 1119 / 1137 Vals, 1133 Uals, 1202 of 1203 Vaus, 1222 Vails, 1223 Valis, 1229 Vayls, 1230 Voyls, 1238 Uals, 1250 / 1251 / 1252 Vals, 1258 Wals, 1264 / 1265 Vails, 1266 Volse, 1266 Voleest, 1280 Vals en Vailsz, 1286 Wals, 1295 Vails, 1300 Voils, 1308 Vaels, 1313 Volz, 1322 Voels, 1323 Valis, ca. 1320-1345 Valis, ca. 1320-1396 Voels, 1325 Voels, 1340 Vayls, 1350 Vailtz, 1356 Voltze en Volze, 1361 Vols en Voyls, 1375 Vails, 1380 Voels, 1435 Voilst, 1441 Waelst, 1454 Vails, 1515 Baels, 1553 Voelst, 1558 Volst, 1590 Vals, 1592 / 1610 Vaels, 1615 Vols, 1630 / 1663 / 1665 Vaels, 1688 Volsz.

Naamsverklaring
(dit artikel is geschreven door en © Heemkundekring Sankt-Tolbert)
Over de verklaring van deze plaatsnaam bestaan verschillende tegenstrijdige hypotheses. Maar geen ervan is tot op heden bewezen. Een deel van de hypotheses is blijkbaar geschreven zonder kennis van de preciese topografie van het vroeger gedeelde dorp (dat bestond uit respectievelijk de parochie Vaals, dus het huidige dorp [Nederland] en Aken-Vaalserquartier [Duitsland]). Omdat de desbetreffende auteurs verschillende feiten niet kenden, hebben zij deze dientengevolge ook niet in aanmerking genomen en hypotheses van andere auteurs ten onrechte ronduit verworpen.

Wij hebben de hypotheses met betrekking tot de Vaalser topografie onderzocht en willen met de volgende teksten op de vastgestelde feiten wijzen. Volgens deze lijken ons verschillende hypotheses mogelijk, zodat wij geen enkele de voorkeur kunnen geven, ook niet de jongste hypothese van dhr. Schrijnemakers (zie E). Een onderzoek van de etymologische achtergrond van de hypotheses was ons wegens gebrek aan kennis niet mogelijk. Toch zijn wij van mening, dat de elkaar tegensprekende hypotheses heel duidelijk bewijzen wat zij zijn: hypotheses! Het lijkt ons waarschijnlijk dat ook in de toekomst geen van de hypotheses bewezen kan worden.

De volgende hypotheses zijn tot nu toe bekend (ook vermeld in bron 3280):
A) vallis (Latijns enkelvoud) = het dal;
B) valles (Latijns meervoud) = dalen;
C) "fal(i)sa" = Fels, rots / "rotsachtige, steile berg of steile berghelling;
D) "wijngaard(en) tegen een helling", afgeleid van het Latijnse "val(lum): steunwal of - muur";
E) "vols" = keltisch "hoofd, bron van een rivier";
(wij achten al deze verklaringen, gezien de topografische situatie van het dorp, mogelijk)
F) valk / Falke. De hier genoemde publicatie is ons niet bekend; of hier een betrekking tot de topografie van Vaals gegeven is, weten wij niet.

Ons resumé met betrekking tot de hypotheses:
Welke auteur met de etymologische interpretatie van zijn hypothese gelijk heeft, kan vermoedelijk geen andere etymoloog uitmaken - en ook wij kunnen dat niet. Wijzelf vermoeden, ons baserend op de hierna beschreven feiten over de topografie van dorp en parochie Vaals, dat de naam is af te leiden óf van
1) "valles" = het Latijns meervoud voor "dalen" wegens de verschillende dalen in dorp en parochie, vooral met betrekking tot het Kerkdal (thans: Von Clermontplein) en het Longendal (thans: Bloemendalstraat) (zie hypothese B);
óf van
2) "vols" = het mogelijk Keltische woord voor "hoofd, bron van een rivier" met betrekking tot het vroegere brongebied van de beek "de Gau" in het Kerkdal (= Von Clermontplein).

Opmerking bij 1):
De naam "Gau" is vermoedelijk en de naam "valles" is zeker van Latijnse / Romaanse komaf, dus kunnen beide in dezelfde tijd zijn ontstaan.
Opmerking bij 2):
Als de naam Vaals inderdaad van het Keltische "vols" (hoofd, bron van een rivier) is afgeleid, behoort hij tot de vele Keltische waterloopnamen in Europa.
Opmerking bij 1) en 2):
Zowel bij "valles" als bij "vols", is de naamgeving voor dezelfde locatie bedoeld = het in een dal, dus het Kerkdal, gelegen brongebied van de Gau.

Terug naar boven

Ligging

De gemeente Vaals ligt in het uiterste ZO van de provincie, en grenst in het N aan het dorp Nijswiller en de plaats Orsbach in Duitsland, in het O aan de stad Aken in Duitsland, in het Z aan de plaatsen Gemmenich en Sippenaeken in België (beide gemeente Plombières) en in het W aan de dorpen Epen en Mechelen.

Het dorp Vaals ligt eveneens in het uiterste ZO van de provincie en in het ZO van de gemeente, aan de weg van Maastricht naar Aken, grenzend in het noorden en oosten aan Duitsland (Aken) en in het zuiden aan België (Gemmenich, gemeente Plombières). Het dorp grenst verder in het W aan dorpsgebied van Vijlen (aan het Vijlenerbos) en de dorpen Holset en Lemiers. Bij het alom bekende Drielandenpunt, in het uiterste ZO van het dorps- en gemeentegebied, raken de grenzen van Nederland, Duitsland en België elkaar. Minder algemeen bekend is dat hier van 1839 tot 1919 zelfs een vierlandenpunt is geweest:

Terug naar boven

Statistische gegevens

- In 1840 heeft de gemeente Vaals 497 huizen met 2.900 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 169/1.342 (= huizen/inwoners) met de buurtschappen Wolfhaag 33/190 en Raren 27/114, dorp Holset 22/133 en dorp Vijlen 138/519 met de buurtschappen Lemiers 28/150, Harles 23/108, Mamelis 15/128, Cottessen 14/96 en Camerig 28/120.

- In 1843 is een gebied van circa 5 hectare (onbewoond) aan België afgestaan. Ook is het zuidelijk gedeelte van het Malensbos (8 hectare), dat betwist was tussen Vaals en Gemmenich, definitief bij België gevoegd.

- In 1949 is de weg langs de grens tussen de Selzerbeek en de hoofdweg naar Aken (1 hectare, onbewoond) van Duitsland aan Vaals toegevoegd. In 1963 is ongeveer de helft hiervan aan Duitsland teruggegeven.

- De gemeente Vaals heeft ca. 5.500 huizen* met ca. 10.500 inwoners. Het gelijknamige dorp heeft ca. 3.000 huizen met ca. 8.000 inwoners.

* Ongeveer 45 procent van de woningvoorraad is een koopwoning en 29 procent een sociale huurwoning. Kenmerkend voor deze gemeente is het relatief grote aandeel particuliere huurwoningen; dat is ruim een kwart van de woningvoorraad. De afgelopen jaren is dit aandeel toegenomen van 22 procent (2014) naar 26 procent (2018). Dit kan onder meer worden verklaard door de bouw van zelfstandige studentenwoningen.

Terug naar boven

Geschiedenis

Het oudste bewijs voor de nederzetting van mensen op Vaalser grond zijn de vele heuvelgraven in het Malensbos, die uit de Bronstijd dateren (zie verder onder Bezienswaardigheden). Romeinse gebouwen zijn in het gebied van de gemeente Vaals op verschillende plaatsen aantoonbaar (over de vondsten in de overige Vaalser kernen zie ook aldaar). Er waren opgravingen: in 1929 te Lemiers een Villa met badhuis (zie verder bij Lemiers); in 1948 hoek Vaalserhaagweg / Dr. Poelsstraat een afvoerkanaal van een villa of badhuis, die later als fundament voor een graf werd benut; in 1987 bij aanleg van het bungalowpark: fundamenten van een vermoedelijk economisch gebouw. Nog niet uitgegraven zijn een villa aan de Kelderweg te Vijlen, drie vindplaatsen in Lemiers en twee vermoedelijk Romeinse gebouwen te Raren.

In het gemeentegebied waren oorspronkelijk drie R. K. parochies: St. Paulus te Vaals, St. Lambertus te Holset en St. Martinus te Vijlen. Het tot 1937 tot Vijlen behorende Lemiers werd in dat jaar een zelfstandige parochie (St. Catharina). Tot dorp en parochie St. Paulus Vaals behoorde oorspronkelijk het gebied van de huidige St. Paulusparochie (met Wolfhaag, Raren en Vaalsbroek) en het grootste gedeelte van het thans Duitse Aken-Vaalserquartier. Wanneer het dorp territoriaal werd gedeeld, is niet bekend, in ieder geval was dit reeds in 1322/1325 een feit. De parochie omvatte tot 1804 beide gedeeltes, maar toen werd Vaalserquartier door de Fransen bij de Akense parochie St. Jakob aangesloten (over de Vaalser grens zie Bertram, Mensen, blz. 7 t/m 9 en blz. 25 en 27). Vermoed wordt dat het gebied van de parochie vroeger tot de parochie St. Hubertus te Gemmenich (België) behoorde. Hierop duidt ook de oude naam Hubertusberg voor de huidige Vaalserberg met zijn Drielandenpunt. In 1266 wordt de kerk van Vaals voor het eerst vermeld.

Men vermoedt dat het gebied van Vaals karolingisch rijksgoed was en óf tot Aken óf tot Gemmenich (thans België) heeft behoord. Het gebied van de gemeente viel later ten dele onder het Land van 's-Hertogenrade en ten dele onder het Hertogdom Limburg. In 1288 kwamen beide aan Brabant en met Brabant verder aan Bourgondië, vervolgens aan Habsburg, in 1661 kwam het gebied bij de Generale Staten, van 1795-1815 was het Frans, tot 1830 Nederlands, van 1830 tot 1839 Belgisch en in 1839 kwam het tenslotte definitief bij Nederland.

Vaals wordt reeds genoemd in oorkonden van de 24-jarige koning Hendrik III van 13 en 15 februari 1041, waarin hij goederen aldaar, te ‘Vals', aan het sticht Sankt Adalbert te Aken respectievelijk aan zijn aanverwantte Irmingard vermaakt. De eerste schenking had betrekking op de hoeve Sankt Adalbert (gebied Bloemendalstraat 5 t/m 11), de tweede vermoedelijk op Lemiers*1. In 1065 schonk graaf Balduin de Vijfde van Vlaanderen aan het St. Petersticht in Lille 7 hoeven in "Vals"*2. In 1135 wordt als eerste "Vaalsenaar" Vrouw Senneheld op hoeve St. Adalbert vermeld. In 1137 bezat de abdij Stablo -Mamedy grond in "Vals"*2. Van 1251 t/m 1266 werd een Willem van Vaals vermeld (Akense schepen, ridder). Het is niet bekend in welk van die twee Vaalser gedeeltes hij zetelde.
*2 Niet duidelijk is of daarmee het huidige dorp werd bedoeld, of Aken-Vaalserquartier, of beide.

De 16e en 17e eeuw zijn woelige eeuwen geweest, afwisselend voor katholieken en protestanten naar gelang de machthebbers wisselden.

Nadat het westelijke deel van het dorp Vaals onder het Staatse gezag was gekomen, werden hier met steun van de overheid vier protestantse kerken gebouwd, namelijk voor de Doopsgezinden of Mennonieten in de 17e eeuw, voor de Franstaligen de Franse of Waalse kerk in 1669, voor de Duits-Hervormden in 1672 aan de noordkant van de kerktoren van de oude R. K. St. Pauluskerk en als laatste de Luthersekerk in 1737. Dit geschiedde om de protestanten te steunen die in het gebied Aken-Burtscheid-Eupen woonden, en daar geen kerkdiensten mochten verrichten. Zij kwamen in grote aantallen naar de diensten in Vaals, die het eerst in noodkerken werden gehouden. In het gebied van de gehele huidige gemeente was in 1658, dus vóór het Partagetraktaat, volgens een visitatiebericht geen protestant woonachtig. Volgens een familielijst van 1665, dus ná het Partagetraktaat, bevonden zich in de kom van het Staatse Vaals maar 23 huishoudingen, waarvan vijf naar alle waarschijnlijkheid van protestantse functionarissen waren.

Vanaf 1761 verplaatste de Lutherse lakenfabrikant Johan Arnold (von) Clermont zijn bedrijf van Aken naar het Staatse Vaals, dit vermoedelijk primair uit economische alsook in mindere mate uit religieuze motieven. Zijn initiatief bracht voor het Staatse dorpsgedeelte grote bloei. Dat gedeelte omvatte nog tot het midden van de 18e eeuw maar 10 tot 12 huizen, met de hierboven vermelde vier protestantse kerken alsook een R.K. kerk. Johan Arnold overleed in 1795. Onder zijn oudste zoon Carl Theodor ging rond 1829 de lakenfabriek failliet. Deze werd verkocht aan de Akense lakenfabrikant Franz Ignaz Tyrell. Nog tot in de 19e eeuw was het dorp bekend om zijn laken- en wolnijverheid. Toch gingen de lakenfabrieken achteruit: in 1830 nog zeven, na 1841 nog vier, in 1852 twee, in 1880 nog één. Veel arbeiders werkten inmiddels in Aken. In 1777 bracht ook de gereformeerde naaldenfabrikant Jacob Kuhnen uit (Aken-)Burtscheid zijn bedrijf over naar het Staatse deel van het dorp. Omstreeks 1800 was dit bedrijf op het hoogtepunt van zijn bloei.

Het dorp had in 1894 de primeur van de eerste elektrische tram (Vaals-Aken, voorheen paardentram) in Nederland.

Vierlandenpunt
Het beroemde en toeristisch populaire Drielandenpunt - waarvoor zie verder het hoofdstuk Bezienswaardigheden - is van 1839 tot 1919 zelfs een vierlandenpunt geweest (hoewel die naam eigenlijk niet juist is, want Neutraal Moresnet had geen eigen regering en mag daarom niet als soevereine staat worden beschouwd). De herinnering aan deze periode wordt levend gehouden door de naar het Drielandenpunt voerende Viergrenzenweg. Journalist Philip Dröge heeft in 2016 het boek 'Moresnet. Opkomst en ondergang van een vergeten buurlandje' gepubliceerd. Dröge onderzoekt in zijn boek het merkwaardige verhaal achter Moresnet: Hoe kon dit onwaarschijnlijke landje ontstaan? Wie woonden er? Hoe was het leven in dit staatsrechtelijke unicum? Dröge vertelt over dieven, gokkers, smokkelaars, mijnwerkers en een dromer die van Moresnet de ideale samenleving wilde maken - en daar bijna in slaagde. - Interview met auteur Philip Dröge d.d. februari 2016. Zie ook: - Videoreportage 'Het vergeten land van Moresnet' door Fred Dijs (NOS, 1991, 48 min.). - Videoreportage van Boudewijn Büch over Neutraal Moresnet (1998, 23 min.). - Videoreportage van Henk Kroese over Nedutraal Moresnet (2007, 32 min.). Op 10 januari 1920 is Moresnet toegevoegd aan België.

Door de vele staatkundige wijzigingen in de 19e en 20e eeuw is het velen niet precies duidelijk welke landen nu wanneer aan dit punt grensden. Vandaar ter verduidelijking de onderstaande tabel. Vanaf 1816 kwamen hier de volgende grenzen bij elkaar:
1816-1830: Nederland, Neutraal Moresnet, Duitsland (Duitse Bond met Pruisen).
1830-1839: België (omdat Zuid-Limburg met Vaals toen tot België behoorde), Neutraal Moresnet en Duitsland (Duitse Bond met Pruisen).
1839-1919: Nederland, België, Neutraal Moresnet en Duitsland (Duitse Bond met Pruisen, later het Duitse Rijk met Pruisen). Dit is dus de vierlandenpunt-periode.
1919-heden: Nederland, België en Duitsland (tot 1933 Republiek, 1933-1945 Deutsches Reich, vanaf 1949 Bondsrepubliek Duitsland).

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van (de kernen in de gemeente) Vaals, kun je terecht bij de volgende instanties:

- Heemkundekring Sankt Tolbert (die ook het hoofdstuk Geschiedenis van deze pagina heeft verzorgd), beheert o.a. het 'kleinste museum van Nederland' (ca. 4,3 m2) en tevens het hoogstgelegen mueum van Nederland: Klèng Wach ("klein wachthuisje"). Het voormalige douane-controlehuisje aan de Akenerstraat is gebouwd rond 1890 en sinds 1994 door de gemeente op symbolische wijze verhuurd aan de heemkundekring.

- Kring Valkenburg & Heuvelland is een van de 10 regionale kringen van het Koninklijk Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap (LGOG). Haar werkterrein beslaat de gemeenten Valkenburg aan de Geul, Vaals, Gulpen-Wittem en de sinds 2019 voormalige gemeente Nuth. LGOG Kring Valkenburg & Heuvelland is opgericht in 1972 en organiseert door het jaar heen regelmatig lezingen en excursies, waarvan ze je op de hoogte houden op hun Facebookpagina (onder de 2e link in deze alinea).

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- In 2019 hebben de onderzoeksbureaus Moventem en Companen in opdracht van de gemeenteraad een onderzoek uitgevoerd naar de woningbehoefte in Vaals. De gemeenteraad wil hiermee meer zicht krijgen op de doelgroepen waarvoor in de gemeente nieuwe woningen zouden moeten komen. Bij starters op de woningmarkt is er vooral vraag naar koophuizen tot twee ton en die zijn schaars. Ongeveer 36 procent van de respondenten geeft aan de komende vijf jaar te willen verhuizen. Meer dan de helft wil in de gemeente blijven. De toenemende druk op de woningmarkt hangt onder meer samen met de groei van de gemeente. Sinds 2012 zijn er 220 inwoners bij gekomen, grotendeels Duitse studenten. Daarnaast gaan woningzoekenden uit Aken het laatste decennium weer meer de grens over op zoek naar een huis.

Volgens de onderzoekers is de opgave voor de gemeente om koopwoningen in diverse segmenten toe te voegen. Ouderen hebben vooral behoefte aan huurappartementen met lift. Er zijn drie plekken in Vaals waar mogelijk woningen kunnen komen: het Von Clermontpark, de plek van het voormalig Esso-tankstation aan de Maastrichterlaan en Aan de Linde. De eerstgenoemde locatie was verreweg het meest populair: 43 procent van de mensen die wil verhuizen, zou daar wel willen wonen. Dit geldt in het bijzonder voor jongeren en ouderen. Gelet op de omvang en ligging liggen hier kansen voor realisatie van een gedifferentieerd woningbouwprogramma. Voormalig Esso station Maastrichterlaan: ongeveer 27% van de respondenten geeft de voorkeur aan deze locatie. Hierbij valt op dat 65-plussers iets minder vaak aangeven op deze locatie te willen wonen. Relatief veel jongeren geven aan interesse te hebben in deze locatie. Aan de Linde: naar schatting 36% van de respondenten geeft aan interesse te hebben in een woning op deze locatie. Het gaat hierbij om zowel jongeren als gezinnen. Deze locatie is minder in trek bij ouderen.

- Intergemeentelijke Structuurvisie Gulpen-Wittem, Valkenburg aan de Geul en Vaals.

- De drukke Maastrichterlaan / N278 door het centrum van Vaals is doorgaande verkeersweg en winkelcentrum tegelijkertijd. Dat was niet altijd even veilig. Daarom is de Maastrichterlaan in 2013 en 2014 heringericht.

- De gemeente is in 2011 toegetreden tot het internationale gezelschap der Cittaslow-gemeenten. Na Midden-Delfland, Borger-Odoorn en Alphen-Chaam is Vaals op dat moment de 4e gemeente in ons land met dit keurmerk. Het betekent o.a. dat een dergelijke gemeente structureel bijzondere aandacht besteedt aan de aspecten leefomgeving, landschap, streekproducten, gastvrijheid, milieu, infrastructuur, cultuur- en natuurhistorie en het behoud van de specifieke identiteit. Voor nadere informatie zie de link.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Vaals heeft 75 rijksmonumenten.

- Een van dé toeristische attracties van Vaals is het beroemde Drielandenpunt, het hoogste punt van Nederland (322,4 meter), gelegen op de Vaalserberg, die vroeger Hubertusberg heette. Trekt jaarlijks meer dan 1 miljoen bezoekers. De plaats waar op de Vaalserberg tussen 3 grenspalen een kleine, blauwe steen het opschrift draagt 'hoogste punt van Nederland' is in feite niet het echte hoogste punt. Dit punt ligt op 322,4 meter ergens in de 12 hectare grote Evenementenweide, NW van het Drielandenpunt. Waar het precies ligt, is moeilijk te zeggen, door de begroeiing van het labyrint en andere ingrepen in het landschap.

De grens Nederland-Duitsland liep in de Vaalser Grensstraat tot 1948 vlak voor de oostgevels van de huizen van genoemde straat. De Grensstraat voerde van de hoofdweg naar Aken, de Maastrichterlaan, naar een overgang over de noordelijk daarvan gelegen Senserbach / Selzerbeek enz. en naar Duits grondgebied. Door een grenscorrectieverdrag werd in 1948 het tot daar toe Duitse tracé van de Grensstraat tot Vaals, dus tot Nederland verlegd. Door het grensverdrag van 1960, geratificeerd in 1963, kwam de oostelijke helft van het tracé aan Duitsland terug, waardoor nog slechts het westelijke tracé Nederlands is. In het midden van de straat zijn op een lijn vierkante metalen plaatjes als grenspunten aangegeven, waarop zich óf de Limburgse leeuw uit het wapen van Vaals met het opschrift ‘Vaals-NL' óf de adelaar uit het wapen van Aken met het opschrift ‘Aken-D' bevindt. Verder zijn er ook ronde plaatjes met boven een N voor Nederland en beneden D voor Duitsland, gescheiden door streep - punt - streep. (3336 8-11-1967)

In 1997 is een proces-verbaal getekend door de gemeente en buurgemeente Plombières (B), van de ‘wederuitzetting van de Nederlands-Belgische rijksgrens tussen Vaals en Plombières'. Het opnieuw vaststellen van de rijksgrens was noodzakelijk omdat de gemeenten van mening verschilden over de juiste loop van de grens. Vaals had het gebied rond het Drielandenpunt opnieuw bestraat en was daarbij volgens Plombières enige meters op Belgisch grondgebied terechtgekomen. De opnieuw vastgestelde grens komt overeen met de grens zoals die was vastgesteld bij het internationale verdrag van 1843.

Vaalserberg sinds 10-10-2010 niet meer hoogste punt op Nederlands grondgebied
Wie de hoogste berg op Nederlands grondgebied een keer wil bezoeken, zal daar sinds 10-10-2010 een flink eind verder voor moeten reizen. Tot dat moment lag dat punt op de Vaalserberg, met 322,4 meter. Maar doordat de Antiliaanse eilanden Saba, Sint Eustatius en Bonaire sinds 10-10-2010 'bijzondere gemeenten' van Nederland zijn geworden, is Vaals zijn status als hoogste punt van ons land kwijt. De berg Mount Scenery op Saba is 877 meter hoog en laat de Vaalserberg ruim onder zich. Voor burgemeester Van Loo en zijn wethouders reden om met een officiële plechtigheid afscheid te nemen van ’de hoogste berg van Nederland’. Op initiatief van ondernemers op de Vaalserberg werd 'hun' hoogste punt op 10-10-2010 in het bijzijn van burgemeester Van Loo symbolisch overgedragen aan de nieuwe Nederlandse gemeente Saba. Een delegatie van ondernemers van het Drielandenpunt is in oktober 2010 naar Saba gereisd om het hoogste punt aan dat eiland over te dragen. Natuurlijk blijft de Vaalserberg wél als vanouds het drielandenpunt én de hoogste berg van het vasteland van Nederland.

- De kruisbasiliek St. Paulus (Kerkstraat 27) kreeg in 1892-1893 van zijn bouwer een mooie, samenhangende vorm. Deze architect was Johannes Kayser, die zich ook hier weer als een beheerser van de neogotiek presenteert.

- Op een steenworp afstand van de St. Pauluskerk staat de Hervormde kerk (van de Protestantse Kerkgemeenschap Gulpen-Vaals / Toeristengemeente, Kerkstraat 47). De toren is gebouwd met ruwe blokken kalk- en zandsteen. De romp en de jongere spits zijn van vergelijkbare hoogte. Sommige analytici hebben vastgesteld dat de oudste versie ervan geen muuropeningen bevat heeft, hetgeen een militaire bestemming suggereert (ook op het begeleidende bordje wordt hij een voorbeeld van de verdedigingstorens genoemd). Het is echter niet duidelijk of de toren oorspronkelijk als toevluchtsoord bij gevaar tot stand kwam. Daaraan zij toegevoegd dat het bouwtype van het westwerk in de grote stedelijke kerken van het Maasland hier van invloed is en ‘gereduceerd' wordt toegepast. En - om de verwarring compleet te maken - evenmin weten we zeker dat deze bouw in de 13e eeuw plaats vond. Wat wel zeker is, is dat het bouwwerk eens tegen de St. Pauluskerk (in 1967 afgebroken) stond en van hoge ouderdom is. Deze St. Pauluskerk was vóór 1672 simultaankerk, wat stevige geloofsruzies veroorzaakte. De toren is nog altijd eigendom van de RK gemeente St. Paulus en wordt daarom ook gemeentetoren genoemd. De protestantse kerkgemeenschap benut deze toren met de zich daarin bevindende klok uit 1406.

Het barokke schip van de Hervormde kerk werd in 1671 naar ontwerp van Pieter Post uitgevoerd. De Staten lieten het ten behoeve van in Aken vervolgde protestanten bouwen. Het is hoofdzakelijk van baksteen met accenten en ornamenten van natuursteen. Anders dan de middeleeuwse en daarna nog katholieke bouwtradities wilden, hoefde het gemeenschapsgebouw van de Hervormde kerk niet georiënteerd te zijn. In Vaals staat het schip ten noorden van de toren. Tijdens een betrekkelijk recente restauratie is de kerk inwendig ontpleisterd. Het daarbij ontstane beeld kan als eerlijk worden opgevat, terwijl het maar de vraag is in hoeverre een dergelijke, vergaande soberheid door de bouwers is bedoeld.

- De voormalige Evangelisch-Lutherse kerk van Vaals is op een onregelmatige achthoekige grondslag gebouwd. Wie de maker was, is niet zeker. De kerk is toegeschreven aan de Akense architect Johann Josef Couven. Dat de gemeente het gebouw in 1737 in gebruik nam, mag wel zeker heten. De gelovigen waren vooral afkomstig uit de grensstreek met Duitsland. Het bouwwerk wordt wel merkwaardig genoemd. Er zijn twee bouwlagen onder een in een punt uitlopende kap met dakkapellen. Voor de buitenmuren is baksteen gebruikt. Hoekblokken, sokkel en omlijstingen van venster- en deuropeningen zijn van natuursteen. Een deel van de 18e eeuwse inventarisatie met preekstoel, orgel en herenbanken is nog ter plaatse.

Tegenwoordig is het pand in gebruik als Museum De Kopermolen. Wisselende exposities en concerten. Thema's: religie, handel, industrie en verenigingsleven. De stichting verzorgt ook de kunstzinnige vorming in het basisonderwijs. Vaalser groepen treden hier op, aanstormend talent mag exposeren, Vaalser kunstenaars mogen een keer per jaar tentoonstellen, docenten van de muziekschool geven er concerten en kinderen van de muziekschool houden er voorspeelmiddagen. Ook kunnen derden tegen een vergoeding het gebouw gebruiken voor culturele activiteiten.

- De Frankenhofmolen of Volmolen (bij Weijerweg 4 = hoeve Weijerhof) is oorspronkelijk in 1736 gebouwd, als opvolger van een totaal vervallen kopermolen. De bovenslag watermolen was een spinnerij met lakenfabriek en vollerij, later spinnerij met wollendekenfabriek. In 1861 brandt het complex af. In 1863 komt een nieuwe fabriek gereed. In 1877 is het complex wederom afgebrand en herbouwd.

Sinds de jaren vijftig van de 20e eeuw was er in en om de Frankenhofmolen niets meer gedaan aan onderhoud. In 2007 koopt Stichting Het Limburgs Landschap het complex, met bijbehorende gronden, molenvijvers, stuw etc., als industrieel en landschappelijk erfgoed. Zij treft een verstild schouwspel aan van een enorme bouwval die op instorten staat. Niets doen heeft in dit geval echter ook een belangrijk voordeel gehad; er zijn geen bouwhistorische elementen teniet gedaan door verbouwingen en vernieuwingen. Limburgs Landschap heeft de Frankenhofmolen weer in zijn oude luister hersteld. Met veel respect voor het gebouw is er op een duurzame manier gerestaureerd, met gebruik van veelal ecologische bouwmaterialen en historische bouwtechnieken. Het complex is herbestemd tot vakantiewoningen.

- Kasteel Bloemendal (Bloemendalstraat 150) is in opdracht van Johann Arnold von Clermont in de jaren 1791-1795 volgens ontwerp van de Akense bouwmeester J. Morreti gebouwd. Na 1848 gerenommeerd meisjespensionaat van de orde Dames du Sacré Coeur. In 1978 kwam hier een eind aan het kloosterleven, sinds 1990 is het complex gerestaureerd en uitgebreid tot een luxe hotel, waardoor dit cultuurhistorisch waardevolle bouwwerk op passende wijze bewaard is gebleven. De kasteeltuin is dagelijks vrij toegankelijk.

- Het monumentale Von Clermonthuis (Von Clermontplein 15) uit 1761, was de lakenfabriek met woonhuis van Johann Arnold von Clermont. Het is na restauraties en verbouwingen sinds 1979 in gebruik als gemeentehuis.

- Naaldenfabriek Der Bau uit 1792, Tentstraat 53-65, met Cereshoeve (18e eeuw), Tentstraat 67; herenhuis met boerderij.

- Obelisk in een vijver aan de Beemderlaan. Johan Arnold von Clermont liet daardoor in 1790 het "eindpunt" van zijn uitgestrekte eigendom kenmerken; een modegril in de 18e eeuw.

- Oude grensstenen van de Rijksstad Aken met het wapen van Aken, de adelaar. Drie van deze adelaarsstenen bevinden zich op grondgebied van de gemeente Vaals: a) bij het oude douanekantoor, de "kleng wach" (zie verder bij Musea) in de Akenerstraat bij nr. 2, b) op de Vaalserberg, ca. 100 m oostelijk van de Wilhelminatoren onmiddelijk aan de Nederlands-Duitse grens en c) in Lemiers bij de Catharinakapel (zie Lemiers > Bezienswaardigheden); d) een vierde adelaarssteen staat bij de buurtschap Mamelis aan de oostkant van de Selzerbeek / Senserbach aan een voorde door deze beek, tezamen met een ‘jongere' grenspaal (nr. 201) onder twee machtige kastanjebomen (zie Mamelis > Bezienswaardigheden).

- Het gebouwenkomplex van hoeve St. Adalbert (in dialect Sankt Tolbert - Bloemendalstraat 5 t/m 11) bestond al in 1041 (zie bij Geschiedenis). Aan deze hoeve heeft Heemkundekring Sankt Tolbert Vaals zijn naam ontleend.

- Museum Vaals, Kunst met verbeelding is gevestigd in kloosterkapel De Esch. Dit rijksmonument is in 2007 aan de eredienst onttrokken. Het museum combineert een unieke verzameling neogotische heiligenbeelden met een hoogte van minimaal 1 meter tot 3,5 meter, afkomstig uit katholieke kerken en kloosters, met hedendaagse kunst van bekende kunstenaars. Tegenover het museum staat in het park het sfeervolle Museumcafé De Zwarte Madonna. In deze gelegenheid staat als blikvanger een prachtige bar, gemaakt van een bij elkaar behorend maria-altaar en jozef-altaar uit de 19e eeuw en diverse glas-in-lood fragmenten. Het park en het bos van het museum zijn opengesteld voor publiek. Ook hier zijn verschillende heiligenbeelden te bewonderen.

- Gevelstenen in Vaals.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- Carnaval. - Carnavalsvereniging De Grensülle is opgericht in 1948, om "de tot dan toe onsamenhangende viering van de Vaalser carnaval in meer gestructureerde banen te leiden, zonder daarbij afbreuk te willen doen aan de spontaniteit van dit volksfeest", aldus de vereniging op haar site. - Kengercarnaval CV De Grensülle. - CV De Nutte Zukke.

- Lenteconcert van harmonie Sint Cecilia (op een zaterdag in maart). Entree: vrije gave. Nadere informatie op tel. 043-3063789.

- Paas-/Lentemarkt (op de zondag voor Pasen) in Zaal Suisse, Maastrichterlaan 63. Tel. 043-3063630.

- Euregio Jazz Weekend (mei).

- De Scopias Estafetteloop (op een zondag eind juni) voert de ca. 30 deelnemende teams in 8 etappes over ruim 100 kilometer van Vaals naar Venlo.

- De Üllemarkt (1e zondag van juli) is met ca. 200 stands en veel vrije plaatsen een begrip in de regio. Verder ook een kinderkermis, Oude Ambachten en veel muziek. Ook de jaarlijkse Zomerkermis vindt in dit weekend plaats. De entree en ook het parkeren op deze dag is gratis.

- Zomerkermis (gedurende 4 dagen eind juni / begin juli).

- Crea©tief Vaals (op een zondag in juli) is een bruisend evenement met activiteiten op het gebied van cultuur, kunst, muziek en dans. Doel is de inspiratie van de bezoekers aan te spreken en mensen over hun eventuele ‘drempelvrees’ heen te helpen om actief mee te doen. Op een plezierige en gastvrije manier worden de bezoekers actief, cultureel en creatief verrast. Daarnaast biedt het evenement kunstenaars en musici uit de gemeente een gratis kraam/podium om samen met gerenommeerde kunstenaars uit de regio middels workshops hun werken en techniek te laten zien.

- Centrum voor Kunst en Cultuur De Kopermolen organiseert in het 3e volle weekend van juli de inmiddels befaamde Internationale Kunstmarkt voor professionele kunstenaars. Kunstenaars uit heel Nederland, Duitsland, België en Frankrijk bieden een veelheid van kunstproducten aan. Ook is er altijd plaats voor gasten, bijv. kunst van mensen met een beperking, of kunst uit Afrika. In ca. 100 stands worden naast schilderijen, tekeningen en etsen ook beeldhouwwerk, glaskunst, keramiek, sieraden, houtbewerking en textiel ter verkoop aangeboden. Een ballotagecommissie bewaakt de kwaliteit, de balans in het aanbod en voor elke beurs wat wils. Verder zijn er live muziekuitvoeringen en heerst er een Montmartre-achtige sfeer door de activiteiten van portretkunstenaars.

- Vols Tropical (op een zaterdag eind juli).

- Rommelmarkt (iedere zaterdag in augustus), georganiseerd door Schutterij Sint Paulus. Locatie: Viergrenzenweg 57. Nadere informatie op tel. 043-5420386.

- Tijdens de Designermarkt Vaals (op een zondag eind september) krijgen getalenteerde creatievelingen, ontwerpers en kunstenaars de gelegenheid om hun mooie, originele creaties aan het publiek te tonen. Als bezoeker kun je in een ontspannen sfeer kennismaken met de makers van het gevarieerde aanbod van kwalitatief hoogwaardig, maar betaalbaar design. Fotografie, papierdesign, interieur, objecten, schilderkunst, fashion, sieraden, tassen, grafisch ontwerp, kleine meubelen en daarnaast interessante producten van (her)gebruikte materialen. Ontworpen en in de meeste gevallen ook vervaardigd door de designer.

- Najaarskermis (gedurende 4 dagen rond de 3e zaterdag in oktober).

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

- In de wandelgids ´Méér Vijlenerberg Kroegjesroutes´ (2015) vindt u geheel nieuwe routes met rondwandelingen rondom de Vijlenerberg. 10 jaar geleden verscheen de eerste wandelgids die vele malen herdrukt werd. Een paar dagen er tussenuit, lekker uitwaaien, ontspannen wandelen, heerlijk eten en drinken, dat zijn de specialiteiten die de 10 deelnemers aan de Vijlenerberg Kroegjesroutes u te bieden hebben. Het is een succesvolle formule die Vijlen, Vaals, Epen, Mechelen, Eys, Gulpen, Sippenaeken en Holset als wandelplaatsen van de eerste orde op de kaart hebben gezet. Ook deze gids is geschreven door Yvonne Cox van Fiets & Wandelcafé A gen kirk in Vijlen.

- Rondom Vaals, Epen en Slenaken kun je als wielrenner veel mooie klimmetjes vinden. Én ook zeer mooie afdalingen, misschien wel de mooiste afdalingen van Nederland. Je voelt je soms bijna heel eventjes in de Alpen. Ondanks dat dit een zeer toeristisch gebied is kun je hier toch heerlijk rustig fietsen en genieten van de omgeving. Alle wegen zijn goed geasfalteerd en zijn vaak ook wat breder. Ook niet onbelangrijk is het feit dat je hier langs de wegen genoeg terrasjes kunt vinden.

- Weekendje Bilderberg Kasteel Vaalsbroek met golf op 2 of 3 greenfees (online te boeken).

- IVN afdeling Vijlen-Vaals houdt zich bezig met natuureducatie en -bescherming in deze gemeente. Voor verenigingen, scholen en bedrijven, en bij bruiloften en partijen bestaat de mogelijkheid een speciale ‘wandeling op aanvraag’ te organiseren. Met je eigen groep lekker wandelen onder begeleiding van een deskundige gids! Locatie, tijden en onderwerpen zijn onderling af te stemmen.

- Uitkijktoren Wilhelminatoren. De zuidelijk hiervan gelegen uitkijktoren de Boudewijntoren ligt op Belgisch grondgebied.

- Europa's grootste doolhof, het Labyrint, is aangelegd in 1992 en bestaat uit 17.000 haagbeuken. Na de nodige omzwervingen in het midden aangekomen, heeft u een amusant uitzicht op de nog dolende bezoekers. Viergrenzenweg 97. Tel. 043-3065200. Van april t/m oktober dagelijks geopend.

- De vanuit alle Vaalser dorpen en buurtschappen goed te bereiken bossen in het gebied van de gemeente Vaals (Vijlenerbos, Kerperbos, Holsetterbos, Malensbos, Schimperbos en Preusbos) zijn met meer dan 600 ha het grootste loofhoutcomplex van Limburg. Het is vermaard om zijn recreatieve mogelijkheden. In 1940 is een groot gedeelte van het Vijlenerbos door de rijksoverheid onteigend. De inwoners van Vijlen hielden echter het gemeenschappelijke kaprecht; de bewoners van 8 hoeven mogen er hout kappen. Een onderzoek van de Provincie Limburg uit 1999 betitelt de Vijlenerbossen als het meest waardevolle stuk natuur van Limburg, het ‘kroonjuweel' van de Limburgse natuur. Die kwalificatie krijgt het vanwege de aspecten oorspronkelijkheid, ouderdom en unieke botanische samenstelling (oude beuken en eiken).

Het Vijlenerbos heeft veel baat bij het herstel van de samenhang tussen bos en omringende graslanden. De rijkste natuur is namelijk te vinden op de overgang tussen beide. Deze overgangszone wordt sinds 2011 ontwikkeld in het kader van het gebiedsontwikkelingsproject voor de gemeenten Vaals en Gulpen-Wittem dat in 2011 is gestart. Er ontstaat een brede bosrand met struiken, bramen en bloemen, waar veel bijzondere dieren onderdak zullen vinden. Het herstel van hagen en graften helpt de dieren om zich veilig door het landschap te bewegen, op zoek naar andere bosgebieden. Voor recreanten en toeristen is dit natuurlijke landschap ook uiterst attractief. Door de hellinggraslanden om te vormen tot natuur kan neerslagwater ter plekke langer worden vastgehouden in nieuw gevormde, kleine moerasjes. Zo kan bodemerosie en wateroverlast benedenstrooms worden tegengegaan, en snijdt het mes aldus aan veel kanten.

Terug naar boven

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Vaals, met laagsteprijsgarantie!

Terug naar boven

Beeld

- Film van Vaals en Vijlen anno 1967 (45 min.), ingesproken door Hubert Geerkens en Michael Gulpen.

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Vaals (online te bestellen).

Terug naar boven

Links

- Gemeente: - Officiële site van de gemeente Vaals.

- Media / nieuws: - Omroep Krijtland is de radio- en tv-zender voor de gemeenten Gulpen-Wittem en Vaals. - Weekblad Troef wordt tweewekelijks gratis huis-aan-huis bezorgd in o.a. Vaals. Via de link is het blad ook online te lezen (ook oudere nummers).

- Onderwijs en kinderopvang: - In 2011 is aan het St. Jozefplein Brede School De Tamboerijn gerealiseerd, met daarin o.a. basisschool De Robbedoes, basisschool De Kleine Wereld, peuterspeelzaal en kinderopvang De Tovertuin, Centrum voor Jeugd en Gezin Vaals, de bibliotheek, en een complex met 30 appartementen.

- Muziek: - Koninklijk Mannenkoor Cecilia is opgericht in 1837 en is daarmee Limburgs oudste mannenkoor, en een van de oudste koren van Nederland. Het koor geniet tot ver over de provinciale grenzen bekendheid. Een bijzondere verworvenheid van het koor is de prachtige sonore klank en het hoogstaand muzikale peil. Het koor beschikt over een uitgebreid repertoire van koorwerken van zowel geestelijke als profane aard.

- Sport: - Voetbalvereniging Rood Groen LVC '01 is ontstaan uit een fusie van de voetbalverenigingen Lemirsia uit Lemiers en Wit-Groen uit Vaals. - Tennisclub Mixed is opgericht in 1957 en heeft ca. 200 leden, die op 5 buitenbanen kunnen spelen.

- Welzijn: - Regionale Vrijwilligerscentrale Heuvelland is er voor de inwoners van de gemeenten Gulpen-Wittem, Vaals en Valkenburg aan de Geul. De centrale helpt mensen bij het zoeken van passend vrijwilligerswerk. Daarnaast ondersteunt zij onder meer organisaties op het gebied van vrijwilligerswerk en Maatschappelijke Stages, verzorgt zij het cursusaanbod en is het aanspreekpunt op het gebied van mantelzorg.

- De gemeente heeft een breed netwerk opgebouwd van professionals en vrijwilligers op het gebied van gezondheid, participatie en armoede. De Beweegmakelaar heeft hierin een centrale rol. Zij 'beweegt' mensen in de breedste zin van het woord; niet alleen op fysiek, maar vooral ook op sociaal en maatschappelijk vlak. Voor nadere informatie zie deze reportage over de Beweegmakelaars in Vaals.

- In maart 2018 is Ruilwinkel Vaals (Kerkstraat 46) gestart. Hier kan iedereen spullen en diensten met gesloten beurzen ruilen. De winkel ontstond uit de behoefte van inwoners om elkaar te kunnen ontmoeten en te helpen. Er zijn ongeveer 30 vrijwilligers actief in de Ruilwinkel. Tenminste de helft behoort tot de groep mensen in een kwetsbare positie, waaronder mensen met een fysieke of psychische beperking en/of met een bijstands-, Wajong- of WIA-uitkering. De ruilwinkel heeft verder ongeveer 750 leden, voornamelijk afkomstig uit de gemeente maar ook daarbuiten, waaronder ook Aken. Lees ook deze reportage voor nadere informatie over de doelen en werking van de Ruilwinkel.

- Vanwege het succes van o.a. de hierboven beschreven Beweegmakelaar en Ruilwinkel - die genoemd en geroemd wordt als inspirerend voorbeeld voor andere gemeenten - heeft de gemeente Vaals eind 2018 de Inspiratie Award 2018 voor inspirerende GIDS-gemeente (Gezond in de Stad) toegekend gekregen. Voor nadere informatie zie ook de videoreportage met de Beweegmakelaar en diverse inwoners die hier baat bij hebben, hier nog een toelichting m.b.t. de award en de principes van Gezond in..., en de site van Gezond in... en toelichting m.b.t. de GIDS-gemeenten.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Vaals Randweg en idem Seffenterstraat.