Status

- Wehl is een dorp in de provincie Gelderland, in de streek Liemers, gemeente Doetinchem. Het was een zelfstandige gemeente t/m 2004.

- Wapen van de voormalige gemeente Wehl.

- Onder het dorp vallen ook de buurtschappen Heidekant, Kleindorp (deels), Meerenbroek, Plantage en Wehlse Broek, en alleen voor de postadressen ook het dorp Nieuw-Wehl en daarmee ook het andere deel van de buurtschap Kleindorp.

Naam

In het dialect
Wael, Wèèl.

Oudere vermeldingen
1200 Wele, 1234 in Welle, 1357/1365 Weel, 1840 en 1887 Wehl, 1883 Weel.

Naamsverklaring
Herkomst en betekenis onbekend. Gezien de ligging kan het moeilijk gaan om weel, wiel ´door dijkbreuk ontstane kolk´. De spelling met h is Duitse invloed.(1)

Anekdote
Een aardige anekdote is dat Karel de Grote op de Hettenheuvel zou hebben gestaan, over deze vlakte zou hebben uitgekeken en zou hebben gezegd: "Wat Een Heerlijk Land", waarbij de eerste letters van de woorden het woord Wehl vormen.

Ligging

Wehl ligt W van Doetinchem en grenst in het Z aan de A18.

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente Wehl 287 huizen met 1.981 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 59/408 (= huizen/inwoners) en de buurtschappen Meerenbroek 58/394, Wehlse Broek 64/419, Heidekant 61/435 en Achterwehl (dat is het huidige dorp Nieuw-Wehl) 45/325. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 2.500 huizen met ca. 6.000 inwoners (elders worden getallen van ca. 6.800 genoemd, maar dat betreft de 'postale woonplaats' en voormalige gemeente, die ook het laatstgenoemde dorp omvat).

Geschiedenis

Sinds 1406 viel het dorp onder de graven van Kleve. Tot 1647 was Wehl een deel van het ambt Liemers. Daarna kwam het aan de graven van Bergh als afzonderlijke heerlijkheid, die tot 1816 onder soevereiniteit van Pruissen bleef. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp door nieuwbouw fors in omvang toegenomen.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van deze voormalige gemeente, kun je terecht bij de in 1986 opgerichte Oudheidkundige Vereniging Wehl, die als doel heeft het verzamelen, bewaren en uitdragen van alles met betrekking tot de geschiedenis en historie van deze voormalige gemeente in de breedste zin, het beschikbaar maken en houden van deze informatie voor alle belangstellenden, en het wekken van belangstelling daarvoor door het uitgeven van publicaties en het houden van lezingen. De vereniging verzorgt op verzoek ook rondleidingen door het dorp. Onder leiding van een gids wordt een wandeling gemaakt langs historisch markante plekjes. Indien je hierin geïnteresseerd bent, graag contact opnemen met voorzitter Winfried Alofs.

Bezienswaardigheden

- Wehl heeft 8 rijksmonumenten (deels in Nieuw-Wehl).

- Wehl heeft 36 gemeentelijke monumenten.

- De eerste vermelding van een stenen kerk in dit dorp stamt uit 1188, waarbij de kerk valt onder de Sint-Oswalduskerk van Zeddam. In 1466 werd de Sint-Martinuskerk of Sint-Maartenskerk een eigen parochie. In de loop der eeuwen is de kerk een aantal keren aangepast en uitgebreid, onder andere door de groei van het aantal parochianen. Door deze groei werd ook besloten tot de bouw van kerken in Kilder (de Sint-Jan de Doperkerk) en in Nieuw-Wehl (de Onze-Lieve-Vrouw van Altijddurende Bijstandkerk). In 1844 wordt het plan opgevat om de kerk door een grotere nieuwe te vervangen, maar dit voornemen strandt door tegenwerking van de overheid in de persoon van Jhr. Joannes Antonius Christianus Arnoldus van Nispen van Sevenaer, districtscommissaris te Doesburg, die sloop van een nog solide oud gebouw als geldverspilling afwees.

De laatste grote verbouwing vond plaats in 1916. Bij die gelegenheid is een deel van het gotische schip en het 19e-eeuwse koor afgebroken en naar ontwerp en onder leiding van Hermanus Kroes in neogotische stijl herbouwd en met een transept uitgebreid. Twee traveeën van het pseudobasilicale schip en de gedeeltelijk romaanse toren bleven behouden. De toren, waarvan de tufstenen romp uit de 12e eeuw dateert, heeft een ingesnoerde naaldspits en aan de noordkant een traptoren. In de toren bevindt zich een uurwerk van klokkengieterij Eijsbouts. De RK Sint-Martinuskerk in Wehl (Kerkplein 1) valt tegenwoordig onder de Parochie H. Gabriël, die de 11 RK geloofsgemeenschappen in de gemeenten Bronckhorst, Doetinchem, Montferland en Zevenaar omvat.

- Mariakapellen.

- De voormalige graansilo bij het NS-station, die in 1998 leeg is komen te staan, wordt in 2015 herontwikkeld tot bedrijfsverzamelgebouw.

- Gevelstenen in Wehl.

- Museum Ut Olde Ambacht. Ambachten en gereedschappen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De timmerman gebruikt al sinds eeuwen de hamer en zaag, maar hoe zagen die er honderd jaar geleden ook alweer uit? Hetzelfde geldt voor de hulpmiddelen die de bakker, de smid, de drukker, de kuipenmaker en de klompenmaker dagelijks in de hand namen om hun vakmanschap te bewijzen. Museum Ut Olde Ambacht telt meer dan 15.000 gegroepeerde artikelen die een uniek verhaal vertellen. Ze tonen de logica van de menselijke geest, de kunst van 101 ambachten en de perfectie van handwerk. Overigens is het voortbestaan van het museum anno 2014 onzeker. Het museum wil verhuizen naar het gebouw van de voormalige St. Jozefschool, maar het is nog niet zeker of de financiering daarvan gaat lukken.

Evenementen en activiteiten

- Stichting WEHL (Wat Een Heerlijk Land) staat voor het organiseren en begeleiden van Wehlse en Nieuw Wehlse evenementen. Voor iedereen, jong en ouder. Vandaar hun motto “veur elk wah Waels”. Hierbij worden ook de bewoners van Oldershove en Elver niet vergeten. Ze willen jaarlijks in het weekend van de 1e zondag van juni meerdere evenementen organiseren in en rondom een grote feesttent. Hierbij luisteren ze goed naar de wensen van de Wehlse en Nieuw Wehlse inwoners. In 2017 hebben ze afgetrapt met het Dorpsfeest Wehl. Via sponsorinkomsten en het organiseren van evenementen proberen ze kostendekkend te blijven. Voor de sponsoren zelf wordt een sprankelend ondernemersdiner georganiseerd met een aansprekend thema. Ze staan altijd open voor goede ideeën en beogen ook de verenigingen hierin te betrekken. Ze willen ook een soort paraplufunctie vervullen voor de overige te organiseren evenementen. Daarbij kunnen ze ondersteuning en advies bieden.

- Latin Parranda is een nieuwe organisatie (d.w.z. sinds eind 2017) op het gebied van latinfeesten. Ze organiseren hun party's in Olde Beth aan de Nieuwestraat. Op hun Facebookpagina onder de link kun je vinden wanneer de volgende keer is.

- Carnaval. - Kindercarnavalstichting De Lollige Snuiters.

- De organisatie van de Wehleriade (op een woensdag eind juni, in 2018 voor de 36e keer) beoogt het jong en ouder zo veel mogelijk naar de zin te maken. Er staan leuke kramen en tijdens de wandeling over de Wehleriade (je mag het ook gewoon braderie noemen) word je verrast door verschillende straattheateracts. Kinderen en ouders kunnen zich op het Kerkplein uitleven in een Bellentuin of zelf een schilderij maken met verf, ballonnen en dartpijlen. Verdeeld over het hele terrein zijn er ook verschillende uitdagende attracties zoals de spider-base-jump (klimmen en springen) of een waterballenbak (in een grote bal over water lopen). En wil je even bijkomen, rust dan uit op het Smaakplein. Onder het genot van een hapje en een drankje luisteren naar live-muziek.

Natuur en recreatie

- Het terras bij de kiosk van openluchtzwembad De Byvoorde in Wehl is enkele jaren geleden prachtig vernieuwd. Een lange loungebank met fijne kussens, een golvende pergola en een groenverbinding van de ligweide naar de kiosk sieren nu het zwembad. In de kiosk kun je heerlijke friet en snacks laten bereiden. Natuurlijk hebben ze er ook snoep, chips, drankjes en ijs. Je kunt bij de kiosk pinnen en er is een open wifipoint. Zie ook de uitvoerige informatiebrochure (2018) van het zwembad.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Wehl, met laagsteprijsgarantie!

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Wehl (online te bestellen).

Links

- Belangenvereniging: - Dorpsraad Wehl.

- Onderwijs en kinderopvang: - Kindcentrum Het Timpaan. - Peuterspeelzaal Huppel-Inn. - Ester Gelsing Kinderopvang.

- Lezen: - Bibliotheek Wehl is gevestigd in Woonzorgcomplex Oldershove. Je kunt er tijdens de openingsuren van Oldershove terecht om in te leveren, te lenen, tijdschriften en kranten te lezen, te internetten enz. Voor hulp of vragen is er op vaste tijden een medewerker of vrijwilliger van de bibliotheek aanwezig. In Oldershove vind je een collectie romans en tijdschriften voor volwassenen. Gereserveerde materialen uit andere vestigingen kun je in Oldershove afhalen. De bibliotheek verzorgt ook regelmatig spreekuren. Bijvoorbeeld over het digitaal reserveren van boeken, het lenen van e-books of het omgaan met tablets of de smartphone. De jeugdbibliotheek is verhuisd naar Kindcentrum Het Timpaan, Kon. Wilhelminastraat 10.

- Muziek: - Muziekvereniging AMDG Wehl is opgericht in 1896. De vereniging bestaat uit een fanfareorkest, een samenspeelgroep en een slagwerkgroep.

- Sport: - "Voetbalvereniging s.v. Concordia Wehl is opgericht in 1914. Onze accomodatie op Sportpark de Grindslag heeft 5 wedstrijdvelden: 4 natuurvelden (waarvan 2 verlicht) en 1 kunstgrasveld. Concordia biedt recreatief voetbal aan zowel jongens als meisjes, mannen en vrouwen. De vereniging telt bijna 700 leden."

- Volleybalvereniging SV Halley is genoemd naar de komeet Halley, die ten tijde van de fusie van de verenigingen Zios uit Nieuw-Wehl en Juventus uit Wehl langs de aarde scheerde.

- Ruitervereniging (voor pony's en paarden) RV 't Stille Wald is opgericht in 1974. Door het jaar heen organiseren zij een reeks evenementen en activiteiten, waaronder het jaarlijkse hoogtepunt de Concours Hippique in Loerbeek.

- De in 1946 opgerichte Landelijke Rijvereniging LR De Woudruiters is een gezellige vereniging voor zowel recreatieve als wedstrijdruiters.

- Zorg: - In het centrum van Wehl is in opdracht van Woningcorporatie De Woonplaats in 2008 het multifunctionele complex Oldershove gerealiseerd, waar wonen en zorg gecombineerd worden. Het complex biedt ruimte aan: 60 extramurale zorgappartementen; 30 intramurale verpleegplaatsen; ruimte voor dagopvang en groepsverzorging; 27 huurappartementen met zorggarantie; 11 koopappartementen met zorggarantie; ondergrondse parkeerkelder met individuele bergingen; gezellige recreatiezaal, eigen keuken, grand café, atrium, stiltecentrum en winkelruimte; diverse ruimten voor derden ten behoeve van de zorg. De functie van het gebouw heeft geleid tot een bijzonder transparant gebouw met veel gevelvullende glasvlakken op een plint (parkeergarage). Het complex is verrezen op de plek van het oude zorgcentrum en de daarbij horende aanleunwoningen.

Met verzorgd wonen kun je in Oldershove met ondersteuning zelfstandig wonen. Sensire Oldershove beschikt over een gemeenschappelijke ruimte voor dagactiviteiten. Hier kun je terecht voor bijvoorbeeld zangmiddagen en handwerken. Ook zijn er verschillende biljartclubs actief. In Sensire Oldershove bevindt zich ook een huis voor mensen met dementie, De Heikant. Sensire biedt in Oldershove zorgbemiddeling, maaltijdservice, een restaurant, huishoudelijke hulp, verpleging en verzorging aan. Mede door de bewoners, die vaak zelf uit het dorp of de streek komen, heeft Oldershove een hechte band met het dorp Wehl. Dat is te merken aan de activiteiten die verenigingen er geregeld organiseren, en het feit dat in Oldershove onder meer de openbare bibliotheek is gevestigd. Het team van Sensire is een kleine hechte groep van mensen die van de gemeenschappelijke ruimtes een welkome plek voor de bewoners en hun familie en vrienden maken. Er is geregeld een Grand Café, het huis doet mee aan carnaval en er worden kerkdiensten georganiseerd. Er zijn ook computers waar iedereen gebruik van kan maken.

- Duurzaamheid: - Het college van de gemeente Doetinchem steunt het plan (anno maart 2021) van de Duitse ontwikkelaar Kronos Solar voor de aanleg van een zonnepark van ca. 13 hectare op agrarische grond aan de Bahrseweg NO van de dorpskern van Wehl. De aanleg past volgens de gemeente binnen de ambitie om in 2030 energieneutraal te zijn. Het park zou na aanleg in totaal 3.600 huishoudens van stroom kunnen voorzien. Bij de aanleg wordt volgens de gemeente rekening gehouden met de landschappelijke inpassing. Zo komt er een haag om het park om het zicht weg te nemen. De panelen variëren in hoogte van een kleine meter tot 2,30 meter. Ook zou de aanleg goed zijn voor de biodiversiteit. Voor onder meer steenuilen en vleermuizen zou het fungeren als een geschikt leefgebied.

- Dialect: - "Veel Wehlenaren spreken dialect, vooral onder familie en buurtgenoten, en het valt op dat ook jongeren daaraan meedoen. Dit taalgebruik verbindt de mensen en draagt bij aan een sfeer van gemoedelijkheid. Rond het jaar 2000 vormde zich binnen Oudheidkundige Vereniging Wehl een werkgroep Dialect. In vele bijeenkomsten werden de letters A t/m Z doorlopen, op zoek naar specifiek Wehlse weergave van een groot aantal woorden. Het was voor de werkgroep de kunst om de gesproken taal om te zetten in geschreven taal. Het uiteindelijke resultaat was dat, in samenwerking met Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers, in 2011 het boek "Waehls plat" werd uitgegeven. Door deze samenwerking kon het boek als Telg nummer 14 worden opgenomen in de serie Telgen van 't WALD. WALD staat voor Woordenboek van de Achterhoekse en Liemerse Dialecten. De werkgroep Dialect is nog altijd actief en het is niet uitgesloten dat er in de toekomst nog eens een vervolg komt op 'Waehls plat'."

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)