Status

Westervelde is een dorp in de provincie Drenthe, gemeente Noordenveld. T/m 1997 gemeente Norg.

Naam

In het Drents
Westervèle. Een inwoner van dit dorp is een Westerveldeger.

Oudere vermeldingen
1400 kopie 1707 Westervelde, 1484 Westeruelde, ca. 1660 Wester Velde, 1865 Westerveld.

Naamsverklaring
Wester- ter aanduiding van de windstreek en veld 'open vlakte, heide'. Samen met Zuidvelde is het een zogeheten satellietnederzetting van Norg: 1429 kopie 1707 "buyr van Norch, Westervelde ende Zuytvelde".(1)

Ligging

Westervelde ligt ZW van Norg, W van Zuidvelde en NO van Veenhuizen.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Westervelde 29 huizen met 165 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 60 huizen met ca. 160 inwoners.

Geschiedenis

Rond Westervelde is al lang sprake van bewoning, getuige de aanwezigheid van een hunebed. In de huidige vorm ontstond het in de late middeleeuwen (vermoedelijk 14e eeuw) als dochternederzetting vanuit het nabijgelegen Norg. Er was hier al vroeg een bos, het Norgerholt, vermoedelijk een van de oudste bossen van Nederland.

De nederzetting ontwikkelde zich volgens het vaste stramien van een esdorpje, rond een brink, waar de schapen op de naastgelegen heide graasden. Eigenlijk gelijk vanaf het begin heeft er een adellijke behuizing gestaan, het latere Huis te Westervelde, met een naastgelegen herenboerderij, die thans na diverse verbouwingen recentelijk omgebouwd is tot luxe overnachtingsplaats in historische sferen.

De boeren pachtten veel stukken land bij de ‘jonkers en juffers’ en om de behuizing werd in de loop der tijd een soort landgoed aangelegd, op bescheiden schaal, zoals immer in Drenthe. Dit heeft het aangezicht van Westervelde mede bepaald, want langs de doorgaande traditionele klinkerweg is er daardoor altijd een statige beplanting van bomen gebleven en is het dorpje ingeklemd tussen diverse, zeer oude bossen. In de loop der tijd zijn er langs de uitvalswegen en paden enkele boerderijen bijgebouwd en later nog wat vrijstaande woningen, maar het oorspronkelijke karakter is heel goed bewaad gebleven. Hierdoor is het dorp in zijn geheel dan ook aangewezen als beschermd dorpsgezicht.

Rond 1800 was het zelfs het grootste dorp van het kerspel (het geheel van dorpen behorend tot dezelfde kerkelijke gemeente) Norg; hier kwam het bestuur dan ook bijeen. Na de Franse tijd werd Norg weer het bestuurscentrum van de vanaf toen gelijknamige gemeente en sinds die tijd is laatstgenoemde plaats flink gegroeid en Westervelde eigenlijk niet; het inwonertal is zelfs afgenomen.

Recente ontwikkelingen

- De kapitale boerderij 't Olde Hof (Olde Hofweg 5-7), in de volksmond bekend als 'de boerderij van Wientjes' of 'de Wientjesboerderij', omdat oud-VNO-NCW-voorzitter Bernard Wientjes er 20 jaar heeft gewoond, is in februari 2018 afgebrand (nog een reportage, met filmpje). Eigenaren Jeep en Dirkje Heida woonden er en exploiteerden er tevens een B&B.

Bezienswaardigheden

- Het dorp heeft 13 rijksmonumenten, zijnde het terrein met hunebed D2 aan de oostrand van het dorp, de boerderij uit 1827 (jaartalankers) op Hoofdweg 2a, de boerderij uit begin 19e eeuw op nr. 3, de boerderij uit 1824 (jaartalankers) op nr. 5, het keuterijtje uit begin 19e eeuw op nr. 6, hoeve Boschlust uit ca. 1900 met stookhut, op nr.7, de boerderij uit begin 19e eeuw op nr. 8, pand De Jufferen Lunsingh (oudste deel woonhuis uit 1700, woonhuis uit ca. 1910, schuur uit ca. 1880) met stookhut uit 2e helft 19e eeuw, op nr. 13, het transformatorhuis uit 1921 in interbellumstijl op nr. 14, en Huis te Westervelde of Tonckensborg , met tuinkoepel, op nr. 19.

- Het meest historische pand in het dorp is Huis te Westervelde (Hoofdweg 19), een herenhuis met boerderijgedeelte. Het op het eerste gezicht eenvoudige woonhuis heeft een zogeheten ‘porte brisée’ met een neoclassicistische omlijsting. Een authentieke 18e-eeuwse roedeverdeling siert het raam boven de voordeur. Aan de oostkant hangt een klok die diende om aan te geven wanneer het ‘schafttijd’ was; deze is afkomstig van de voormalige havezate Dickninge bij de Wijk. Plaatselijk staat het herenhuis ook wel bekend als de Tonckensborg, naar de familie die er vanaf de 18e eeuw tot heden woonachtig is. Waarschijnlijk heeft op deze plek reeds in de middeleeuwen een herenhuis gestaan. Volgens bronnen behoort dit toe aan het Drentse adellijke geslacht Knasse. Deze familie had veel aanzien in de streek, o.a. bezat zij veel grond tussen dit dorp en het NW gelegen buurdorp Een.

De rentmeesterswoning komt in 1553 door een huwelijk in handen van de familie Lunsingh. Rond 1680 verbouwt men de boerderij en worden enkele houtsingels en tuinen rondom aangelegd. In deze tuin staat nu een tuinkoepel. Focko Lunsingh erft het huis van zijn moeder in 1709 en als zijn dochter Elisabeth later trouwt met mr. Johannes Tonckens, advocaat te Groningen, gaat het geheel over op laatstgenoemde familie. Een kleine eeuw later wordt in 1804 een nieuw boerderijgedeelte bijgeplaatst, dat afkomstig was uit het Groninger Haren en dus steen voor steen opnieuw is opgebouwd. Op die manier kon de bewoner extra inkomsten verkrijgen uit zijn eigen (te verpachten) boerderij.

In 1820 krijgt het woonhuis er een verdieping bij. In de jaren zestig van de 20e eeuw is groot onderhoud dringend noodzakelijk. Voor bewoning door een familie is dit echter te kostbaar. Er is toen besloten de eerder geplaatste bovenverdieping weer af te breken. De sfeer van het huis is na de verbouwing goed bewaard gebleven. - Inventaris van het archief van het Huis te Westervelde in het Drents Archief. Veel leden van het geslacht Tonckens hebben een belangrijke rol vervuld in het dorp, in de gemeente Norg en elders in de provincie. Onder de link kun je daar meer over lezen.

- Even links van de weg naar Norg, vlak voor het Norgerholt, ligt aan de rand van het dorp hunebed D2*, uit de periode 3700-2500 v.Chr. Het is in 1871 door J.L. Tonckens (bewoner van het Huis te Westervelde) geschonken aan de Provincie Drenthe, waarna enkele aangetroffen voorwerpen zijn overgebracht naar het Drents Museum in Assen. Stichting Het Drentse Landschap heeft hunebed D2 in 2011 beter ingepast in zijn omgeving. Het rapport 'Hunebedden: een wereld te winnen' uit 2007 heeft beschreven hoe de intrinsieke waarde van de hunebedden beter onder de aandacht kan worden gebracht. D2 is het eerste hunebed dat volgens de richtlijnen uit het rapport is aangepast.
* Er is ook een beschrijving van hunebed D2 in het Drents, met foto's.

De ingang is verruimd zodat het voor het publiek uitnodigender is geworden om naar het hunebed toe te gaan. Ook is langs de aanwezige parkeerplaats een aantal struiken geplant en zijn op de hoeken nieuwe grensstenen geplaatst. Het terrein is tevens afgebakend met een ondiepe greppel. Langs de toegangsweg is een singel met enkele solitaire bomen geplant, alsmede op het terrein zelf. De bezoeker kan nu op een nieuw geplaatste bank genieten van de mystieke sfeer van de omgeving. Op een informatiepaneel wordt onder andere uitleg gegeven over wat een hunebed is en hoe het komt dat ze alleen in Drenthe voorkomen.

- Met name langs de Hoofdweg staan diverse bezienswaardige boerderijen die zeer kenmerkend voor het dorpsbeeld zijn. De meeste hiervan stammen uit de late 18e (nrs. 8 en 10) en 19e eeuw, zoals nr. 2 (1821) en nr. 5 (1824, in beide gevallen is het jaartal te lezen).

Hoofdweg 3 en 5 hebben een achterbaander, het kleine keuterboederijtje op nr. 6 heeft een baander aan de zijkant.

Hoofdweg 7 heet 'Boschlust' en was na de bouw rond 1900 deels een café, met stookhut.

Links van Huis te Westervelde staat op nr. 13 een andere opvallende herenboerderij, eigenlijk altijd in eigendom van dezelfde familie als de eigenaren van het Huis. Het woonhuisgedeelte stamt uit ca. 1700 en later woonden hier de zusters van Elisabeth die met mr. Tonckens trouwde. Deze vijf ‘Jufferen Lunsingh’ waren echter verstokte vrijgezellen. In de 19e eeuw werd de boerderij verbouwd en kwam het huidige schuurgedeelte erbij. Het meest opvallende is echter het aan de voorzijde geplaatste witte voorhuis, opgetrokken in ‘art nouveaustijl’, zoals destijds populair met name in Engeland. Het stond bekend als Het Witte Huis en heeft een grote serre. Rond 2000 is het geheel door een van de erfgenamen Tonckens verbouwd tot hotel-restaurant De Jufferen Lunsingh. De andere erfgenaam woont nog altijd op het naastgelegen oude landhuis.

- Het in 2007 onthulde monument 'Kamp De Fledders' bevindt zich in het weiland tussen Westervelde, Zuidvelde en Huis ter Heide, aan de weg van Zuidvelde naar de Kolonievaart, ter hoogte van de ingang van het voormalige Joodse werkkamp. Rijkswerkkamp De Fledders is midden jaren dertig gebouwd. Het deed toen dienst als verblijfplaats van gevluchte joden uit Duitsland en werklozen die werden aangesteld voor ontginningswerk. Tijdens de bezettingsjaren werd De Fledders een Joods werkkamp. In de periode juli-oktober 1942 zijn er 120 Groningse joden tewerkgesteld. Op 2 en 3 oktober 1942 zijn zij allen door de bezetter overgeplaatst naar concentratiekampen. Geen van hen heeft de Tweede Wereldoorlog overleefd. Na de bevrijding zijn in het kamp NSB-ers gevangen gehouden. Sinds eind jaren veertig is De Fledders gebruikt als opvangplaats voor Zuid-Molukkers. De laatste van de vier houten barakken is omstreeks 1959 afgebroken.

Landschap, natuur en recreatie

- Het Natuurlijk ommetje Westervelde (4 km) voert je door een historisch rijk gebied, met hunebed, oerbos en grafheuvels. Ook voert de wandelroute door een gebied met bijzondere flora want er komen enkele zeldzame orchideeën voor. In drogere periodes kun je het pad door het moerasje in het Tonckensbos nemen.

- Stiltewandeling Westervelde (5,3 km). In onze onrustige wereld staan we voortdurend bloot aan geluiden. Sommige op de achtergrond, sommige sterk op de voorgrond. Verkeer, elektrische apparaten, muziek en andere geluiden zijn bijna steeds aanwezig. Echte stilte is zeldzaam geworden en daarom misschien des te waardevoller geworden. Het beekdal van De Slokkert is een gebied waar nog vaak de zeldzame stilte te vinden is, omdat modern omgevingslawaai nagenoeg ontbreekt. Het is een uitgestrekt, vrij leeg gebied, bestaande uit weidse verwilderde graslanden, waar koeien en Galloways grazen en waar vogels en reeën ongestoord hun gang kunnen gaan. Vaak is het alleen de wind die je hier hoort of wordt de stilte doorbroken door vogels. Een ideale plek voor een stiltewandeling en een stukje mindfulness. Uiteraard is dit ook de ideale plek voor wandelaars die "gewoon" van de rust en de ruimte van De Slokkert willen genieten. Wandelen is per slot van rekening ontspanning op zich, lekker buiten in de natuur.

- Knapzakroute 27 Westervelde - Norg (die je ook door Zuidvelde voert) is ongeveer 17 kilometer lang, maar mocht je dat te veel vinden dan kan de route eenvoudig in twee keer wortden gelopen. In het pdf-boekje worden twee lussen vermeld, beide 9,5 kilometer lang. Via een hunebed, grafheuvels en een meanderende beek wandel je door deze mooie bosrijke omgeving. De wandelroute brengt je onder meer door het Norgerholt, een van de oudste bossen van Nederland. Je loopt onder hoge eiken en oude hulstbomen met vrijwel ondoordringbare ondergroei. Begaanbaarheid paden. Redelijk te belopen in alle jaargetijden. Honden. Toegestaan mits aangelijnd.

- Rondwandeling vanuit Veenhuizen door Westervelde en haar buitengebied (14 km). Lekker uitwaaien in het Norger Esdorpenlandschap. De route is gevarieerd, met o.a. bossen en velden. Trek goede schoenen aan, want het kan hier onderweg erg drassig zijn.

- In het tussen het Huis te Westervelde en Zuidvelde gelegen Tockensbosch - niet te verwarren met de gelijknamige bossen ten westen van Norg resp. ten oosten van Huis ter Heide in dezelfde gemeente! - lopen enkele leuke wandelpaden en twee goed begaanbare schelpenpaadjes voor de fiets. Te bereiken beide links vanaf de Hoofdweg naar Veenhuizen. Het eerste gelijk na het herenhuis, het tweede even verderop bij de ijsbaan. Het kleine natuurgebied wordt afgewisseld door bos, houtsingels, vennetje en groenlanden en hier huist o.a. de zeldzame kamsalamander. Er zijn nog enkele restanten van grafheuvels aanwezig.

In 2019 is Natuurbegraafplaats De Velden gerealiseerd in het Tonckensbos in Westervelde. Het plan daarvoor dateert al van 2013. De natuurbegraafplaats vult op termijn een groot deel van de bosgebieden op achter het monumentale landhuis de Tonckensborg, het 17e-eeuwse woonhuis van de familie Tonckens, die met de aanleg van een natuurbegraafplaats een toekomstbestendige bestemming aan de historische plek wil geven. Het plan voor de begraafplaats is van Buro Stad+Land in Meppel. De natuurbegraafplaats is zeven hectare groot en onderscheidt zich van andere natuurbegraafplaatsen door haar cultuurhistorische waarde. Achter het oude landhuis komen bosgraven en veldgraven en een deel krijgt een parkaanleg. Er komt geen bebouwing. Op de begraafplaats wordt eeuwige grafrust gegarandeerd. De begraafplaats sluit aan op een bosgebied met oeroude grafheuvels ten oosten van de Asserstraat in Zuidvelde. Wethouder Henk Kosters stelde bij de feestelijke opening in september 2019 verheugd te zijn met deze aanwinst voor Noordenveld: ‘Het is een bijzondere invulling van het eeuwenoude landgoed, voor zowel de eigenaren als de nabestaanden van de overledenen.’

- Een ander aantrekkelijk gebied is het oerbos Norgerholt (zie ook onder Norg), met misschien wel de grootste hulstbomen van Europa, omgeven door eeuwenoude eikenreuzen. Een leuk zandpaadje loopt gelijk aan het einde van Westervelde (richting Norg) naar links, langs het hunebed, en dan over de es naar Norg.

- In het buitengebied van Westervelde, naar het noorden over de Schoolweg (die over gaat in de Olde Hofweg) richting Een, kom je in het beekdal van het riviertje De Slokkert. Links loopt een fietspad richting Een / Veenhuizen, dat dit beekje doorkruist. Op de weilanden grazen Schotse Hooglanders. Even verderop bereik je de uitgestrekte bossen van het gevangenisdorp Veenhuizen. Vanaf voornoemde Oldehofweg lopen echter ook twee fietspaden naar rechts, over de es naar Norg. Het eerste, Zandvoort geheten, ligt gelijk aan het einde van het dorp en is het mooiste alternatief.

- Landinrichtingscommissie Roden-Norg heeft rond 2012 de beken van het Peizerdiepsysteem, te weten Oostervoortse Diep, Groote Diep en de Slokkert tussen Roden en Norg, heringericht, om ze net als vroeger weer te laten meanderen. Dat schept betere leefomstandigheden voor de flora en fauna en het is beter voor de waterhuishouding in het gebied (minder verdroging, minder snelle waterafvoer, meer waterberging in tijden van hoog water). Tijdens de herinrichting zijn bij De Slokkert in het buitengebied van Westervelde 3 bommen ('1000-ponders') uit de Tweede Wereldoorlog aangetroffen. Ze zijn door de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) onschadelijk gemaakt. De bommen waren afkomstig van een neergestorte Duitse jachtbommenwerper. In deze omgeving is ook een Engelse Lancaster bommenwerper neergestort. De 4 gevonden bemanningsleven zijn begraven op het kerkhof van Norg. De 3 niet-gevonden bemanningsleden staan vermeld op het oorlogsmonument bij de kerk in Norg.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Westervelde, met laagsteprijsgarantie! 

Beeld

- Fotoserie van Westervelde van fotograaf Martin Stevens.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Westervelde (online te bestellen).

- E. Pelinck, 'De marke van Norg, Zuid- en Westervelde'. 1970.

- A. Blaauw, 'Westervelde, een Drentse buurtschap; erven, eigenerfden en meiers in vroeger eeuwen.' 1987.

Links

- Onderwijs: - Basisschool De Elsakker is een kleine dorpsschool met ca. 50 leerlingen, verdeeld over drie combinatiegroepen. Rondom de school is veel groen en er is een zeer ruim bemeten speelplaats, met een voetbalveld, een groot plein en diverse speeltoestellen. De leerlingen die De Elsakker bezoeken komen uiteraard uit Westervelde zelf en verder o.a. uit Zuidvelde, Norg, Langelo en Huis ter Heide.

- Zorg: - Vrijwel iedereen met een zorgvraag kan bij Zorgboerderij De Mare terecht voor dagbesteding en/of wonen. Zo komen er mensen werken met een verstandelijke beperking, niet aangeboren hersenletsel, autisme, psychische aandoening, burn-out, of om te reïntegreren. Daarnaast is er ook ruimte voor mensen met een lichamelijke beperking en jeugd. Ze bieden zeven dagen per week dagopvang met beschermd wonen.De begeleiding bestaat uit de familie Houwing-Leerink en een grote groep enthousiaste beroepskrachten en vrijwilligers. Daarnaast hebben we ieder jaar weer een aantal nieuwe stagiaires. De Mare heeft twee locaties; de boerderij in Westervelde waar zowel dagbesteding als beschermd wonen wordt aangeboden. En Klein Soestdijk in Veenhuizen, waar mensen beschermd kunnen wonen.

De informatie over deze kern is grotendeels samengesteld door en © geograaf mr. drs. Robert H.C. Kemkers te v/h Nietap.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)