Wijnaldum

Plaats
Dorp
Harlingen
Fryslân

wijnaldum_collage.jpg

Wijnaldum is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Harlingen. T/m 1983 gemeente Barradeel. (© Jan Dijkstra, Houten)

Wijnaldum is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Harlingen. T/m 1983 gemeente Barradeel. (© Jan Dijkstra, Houten)

Winaem. Ha..JPG

De Andreaskerk in Wijnaldum

De Andreaskerk in Wijnaldum

Winaem. Ha. (3).JPG

Wijnaldum, dorpsgezicht

Wijnaldum, dorpsgezicht

Winaem. Ha. (2).JPG

Het monumentale pand op Buorren 30 in Wijnaldum, waar je hier recht tegenaan kijkt, heet 'de Pineut'. Als iemand weet waarom dit pand zo heet, houden wij ons aanbevolen.

Het monumentale pand op Buorren 30 in Wijnaldum, waar je hier recht tegenaan kijkt, heet 'de Pineut'. Als iemand weet waarom dit pand zo heet, houden wij ons aanbevolen.

wijnaldum_buorren_24_huize_van_t_statiegeld.jpg

Nog een huis met een wonderlijke naam in Wijnaldum, op Buorren 24: Huize van 't Statiegeld. Kennelijk een gezin dat zoveel drinkt dat ze van het statiegeld dit huis hebben kunnen kopen... (© Google)

Nog een huis met een wonderlijke naam in Wijnaldum, op Buorren 24: Huize van 't Statiegeld. Kennelijk een gezin dat zoveel drinkt dat ze van het statiegeld dit huis hebben kunnen kopen... (© Google)

wijnaldum_fibula_monument_kopie.jpg

In Wijnaldum zijn ze terecht trots op de daar in 1953 gevonden koningsfibula, het 7e-eeuwse topstuk uit de archeologiecollectie van het Fries Museum, en het beroemdste archeologische voorwerp van Fryslân. In het dorp is er dan ook een monument aan gewijd.

In Wijnaldum zijn ze terecht trots op de daar in 1953 gevonden koningsfibula, het 7e-eeuwse topstuk uit de archeologiecollectie van het Fries Museum, en het beroemdste archeologische voorwerp van Fryslân. In het dorp is er dan ook een monument aan gewijd.

Wijnaldum

Terug naar boven

Status

- Wijnaldum is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Harlingen. T/m 1983 gemeente Barradeel.

- Onder het dorp Wijnaldum valt ook de buurtschap Foarryp en een klein deel van de buurtschap Roptazijl (dit betreft met name de Ropta State).

Terug naar boven

Naam

In het Fries
Winaam. Ook de lokale dorpssite heet zo. Op de plaatsnaamborden stond tot enkele jaren geleden de spelling Winaem. Tegenwoordig staat daar ook Winaam.

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Wijnaldum ligt in de O nabijheid van de Waddenzee en ligt verder NO van het dorp Midlum en de stad Harlingen, ZW van de dorpen Pietersbierum, Sexbierum en Oosterbierum, WZW van het dorp Dongjum, WNW van de stad Franeker, NW van de dorpen Herbaijum en Hitzum, NNW van het dorp Achlum en NNO van het dorp Kimswerd.

Terug naar boven

Statistische gegevens

In 1840 omvat het dorp Wijnaldum 72 huizen met 475 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorpsgebied ca. 200 huizen met nog altijd ca. 480 inwoners. In de dorpskern wonen zo’n 100 inwoners. De overige inwoners wonen in de buurten Foarryp, Haule en langs de zeedijk.

Terug naar boven

Geschiedenis

- Geschiedenis van Wijnaldum op de lokale dorpssite.

- Geschiedenis van Wijnaldum op Terpenenwierdenland.nl.

Koningsfibula
Een bijzondere ontdekking heeft een nieuw licht geworpen op de koningsfibula van Wijnaldum, het 7e-eeuwse topstuk uit de archeologiecollectie van het Fries Museum, en het beroemdste archeologische voorwerp van Fryslân. Amateurdetector Rinze Cuperus uit Bolsward vond in 2009 een ontbrekend fragment op een akker in het dorp. Het blijkt een onderdeel te zijn van de kopplaat van de mantelspeld. Door de vondst kan de afbeelding ontcijferd worden: het masker van de oppergod Odin. De gevonden 'missing link' is een fragment van twee bij drie centimeter en bestaat uit zestien gouden vlakjes die zijn ingelegd met almandien, een rode edelsteen. Het fragment maakt de afbeelding op de kopplaat van de fibula eindelijk compleet.

De voorstelling is het masker van de oppergod Odin (in Nederland beter bekend als Wodan) tussen twee wolven of beren. De ongebruikelijke rijke decoratie van goud en almandien in combinatie met de nu ontdekte voorstelling bevestigt de vermoedens van experts: de fibula van Wijnaldum is een kroonjuweel en gedragen door de echtgenote van een Friese leider of koning. De fibula werd destijds gebruikt om een mantel dicht te houden. Daarnaast was het een sieraad en statussymbool. Het eerste deel van de fibula (de voetplaat) van dit topstuk is in 1953 in het dorp gevonden. In de jaren tachtig van de vorige eeuw werden er nog tien kleinere fragmentjes bij gevonden. Voor nadere toelichting en afbeeldingen van de koningsfibula zie de site van het Fries Museum en dit artikel over de mantelspeld, door historicus Jona Lendering.

- Het noordwesten van Fryslân (Westergo) was in de vroege middeleeuwen een centrum van rijkdom, macht en edelsmeedkunst. Vooral rondom Wijnaldum zijn opzienbarende goudvondsten gedaan, waaronder de beroemde, hierboven reeds beschreven koningsfibula. Hieruit wordt duidelijk dat dit gebied een voorname positie innam binnen het Friese koninkrijk van die tijd. In het lokale Archeologisch Steunpunt wordt deze geschiedenis zichtbaar gemaakt. Het Steunpunt is gevestigd in de consistorie achter de kerk. Het Steunpunt is onderdeel van het samenwerkingsverband Terpenland en organiseert onder andere wandelingen langs de terpenreeks, onder leiding van een gids. In het Steunpunt (opgericht naar aanleiding van de vondst van de gouden fibula in 1953) kun je tevens de verworven voorwerpen bewonderen, gevonden door amateurarcheoloog Gerke van Dijk. De voorwerpen zijn gevonden in de terpen rond het dorp.

- Hier kun je lezen over de straten van Wijnaldum en hun bijzonderheden.

- Artikel over een neergestorte Halifax en bom op Wijnaldum in de Tweede Wereldoorlog.

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- In Wijnaldum zijn begin 2020 15 woningen aan de Ploegstrjitte en Andreasstrjitte gesloopt. In Midlum zijn begin 2020 14 huizen aan de Frittemastraat en Fonteinstraat gesloopt. De woningen waren verouderd en toe aan vervanging. De Bouwvereniging realiseert op de genoemde locaties levensloopbestendige woningen. Dit zijn woningen met een slaapkamer en badkamer op de begane grond. Een tweede slaapkamer komt op de verdieping. Naast nieuwbouw wordt ook de woonomgeving verbeterd. De Bouwvereniging heeft de plannen samen met de gemeente Harlingen, de huurdersvereniging en Dorpsbelangen gemaakt. Onder leiding van een stedenbouwkundige is samen met bewoners en omwonenden gekeken naar de woningen en de inrichting van de openbare ruimte. De bouw van de nieuwe woningen door Bouwgroep Friso is in het voorjaar van 2020 van start gegaan. De woningen zijn ontworpen door Alynia architecten uit Harlingen en beogen eind 2020 of begin 2021 gereed te komen.

 "Het is alweer twaalf jaar geleden dat onze laatste Dorpsvisie tot stand kwam. In deze visie waren ook de aanbevelingen meegenomen uit de herinrichtingsstudie die destijds is gedaan door de studenten van de opleiding Stedenbouwkunde aan de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. Deze studie was uitgevoerd in opdracht van en in samenwerking met het bestuur van Dorpsbelang Wijnaldum. In de achter ons liggende jaren is er veel gebeurd en zijn omstandigheden veranderd waarin wij wonen in ons dorp. We hebben een economische recessie achter de rug en bevinden ons nu weer in een periode van economische groei. Er is een verdergaande ontwikkeling van decentralisatie waarbij steeds meer taken van centrale instanties zijn overgeheveld naar het gemeentelijke niveau. Daarbij heeft de overheid ook een andere rol aangenomen en wordt er meer en meer verwacht van de bewoners zelf. Ook zoeken professionele organisaties, zoals gemeente, woningbouwvereniging en nutsvoorzieningen steeds meer samenwerking met bewonersorganisaties. Daarnaast is er een verbrandingsoven gerealiseerd die zijn invloed doet gelden op het leefmilieu in onze regio. Dit zijn nog maar een paar voorbeelden van de veranderende tijd waarin wij leven.

Terugkijkend op de laatste twaalf jaar zien wij ook dat wij in staat zijn geweest om een groot deel van de doelstellingen van onze vorige Dorpsvisie te realiseren. Het mooiste voorbeeld hiervan is de herinrichting van de Buorren, waardoor het karakter van ons dorp is versterkt en het aanzicht verfraaid. Ook is er aandacht besteed aan de verkeersveiligheid van de rondweg (Readyk-Âlde Leane), de sportvoorzieningen (voetbalveldje en Jeu de Boules baan), het bospad (“it Flústerpaad”) en de vijver in het Winamer Bos. Willen wij voor de belangen van ons dorp op blijven komen dan is het nu tijd om onze visie opnieuw vorm en inhoud te geven en dit te verwoorden in een nieuwe dorpsvisie. Een dorpsvisie die is gebaseerd op wat wij hebben geleerd in de afgelopen twaalf jaar en op hoe de dorpsbewoners over ons dorp denken. Dit laatste hebben wij o.a. geïnventariseerd middels een vragenlijst. Een visie, een document, waarin wij ons doelen stellen gekoppeld aan ons beeld van hoe het karakter en de leefbaarheid van Wijnaldum gewaarborgd kunnen worden.

In het Dorpsplan 2019-2029 willen wij vastleggen waar de vereniging zich de komende tien jaar mee bezig wil houden en hoe wij als bestuur de doelstellingen van de vereniging denken te bereiken. Dit alles op basis van wat wij nu weten. Zoals in alle voorgaande jaren is het ook nu te voorzien dat er allerlei veranderingen plaats zullen vinden. Veranderingen die in meer of mindere mate invloed zullen hebben op ons en ons dorp. Wanneer hier dan aanleiding toe is zal ons bestuur onze dorpsvisie, in overleg met en na goedkeuring van de leden, aanpassen aan de veranderde omstandigheden.

Van het bestuur van Dorpsbelang wordt verwacht dat zij er naar streven: dat Wijnaldum nu en in de komende 10 jaar een dorp is waar het goed wonen is, waar mensen elkaar kennen en waar een sterke sociale cohesie is; dat het dorp haar karakter behoudt en de voelbare verbinding met de historie behouden blijft; dat de leefbaarheid vooral wordt gevoed door de gezamenlijke inzet van een actief verenigingsleven en dat er ruimte is voor initiatieven van de bewoners zelf; dat het dorp binnen de gemeente Harlingen wordt gezien als een waardevol onderdeel van het Harlinger gebied, met een eigen karakter dat het waard is om behouden te blijven; dat een goede bereikbaarheid en verkeersveiligheid in en om het dorp wordt gewaarborgd; dat het dorp een aantrekkelijke plaats is voor toeristen en de bedrijvigheid vooral zal bestaan uit kleine zelfstandige ondernemers en het boerenbedrijf.

Deze dorpsvisie is geschreven door het bestuur van de vereniging en is vervolgens goedgekeurd door haar leden in de jaarvergadering van 2019. Als zodanig beschrijft dit document de dorpsvisie van de vereniging Dorpsbelang Wijnaldum. Deze dorpsvisie geeft het bestuur en andere betrokken partijen een richtsnoer waarlangs de belangen van de vereniging behartigd moeten worden en de specifieke doelstellingen zoals die in maart 2019 met de leden zijn gedeeld. Arend Leutscher, voorzitter Dorpsbelang."

"Bij de vaststelling van onze nieuwe Dorpsvisie 2019-2029 hebben wij een aantal uitgangspunten uitgewerkt. Hierin staat beschreven hoe wij te werk willen gaan, wat wij wel of niet belangrijk vinden voor Wijnaldum en waar wij ons voor willen inzetten. Het karakter van het dorp behouden. Wij vinden het belangrijk dat bij wat er voor het dorp gedaan wordt het karakter van ons dorp behouden blijft. Ook bij eventuele nieuwbouw moet er worden gezorgd dat dit “past” bij ons dorp. Het versterken van de woon-en leefomgeving. Hierbij denken wij vooral aan een actief verenigingsleven en een plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten zoals het dorpshuis of de kaatskantine. Daar waar wij kunnen willen wij een stimulerende en faciliterende rol spelen met aandacht voor de zwakkeren in onze samenleving.

De bereikbaarheid en verkeersveiligheid in en om het dorp. In en om ons dorp willen wij ons inzetten voor een veilige verkeerssituatie. Op basis van dit uitgangspunt willen wij een aantal initiatieven nemen die hier een positieve invloed op zullen hebben. Het behoud van het boerenbedrijf. Al sinds het ontstaan van Wijnaldum is het boerenbedrijf belangrijk geweest voor het dorp en zijn inwoners. Er is in al die tijd veel veranderd, maar wij mogen ons gelukkig prijzen dat wij nog altijd een bloeiende boerenbedrijvigheid hebben in onze regio. In alles wat wij als Dorpsbelang doen en nastreven staat het behoud van het boerenbedrijf voor onze regio voorop. Behoud van kleine ondernemers in het dorp. Wijnaldum mag dan geen grote bedrijven kunnen huisvesten, voor kleine ondernemers die vanuit huis hun beroep uitoefenen is ons dorp zeker een geschikte locatie. Wij streven er als Dorpsbelang naar dit zo te houden en daar waar mogelijk initiatieven te ontplooien en groei te realiseren in het aantal kleine ondernemers in het dorp. De aantrekkelijkheid van Wijnaldum voor het toerisme behouden en waar mogelijk bevorderen. Ons dorp is geen plek waar bedrijfsgebouwen zullen verrijzen en de leefbaarheid zal hierdoor niet worden bevorderd. Ons dorp is wél een mooie plek om te zijn en te genieten van de omgeving. Voor toeristische reuring zien wij goede mogelijkheden."

Terug naar boven

Huidige situatie

"Er is veel om te koesteren: de dorpskern die nog veel heeft van de “oude” kenmerken die typerend zijn voor een Fries terpdorp en het speelse landschap dat zich oorspronkelijk heeft gevoegd naar de zee en later naar de kwelderstructuur. Wijnaldum, een dorp met een lange geschiedenis, heeft zich door de eeuwen heen altijd weten aan te passen aan de steeds weer veranderende omstandigheden. De laatste 100 jaar ook met een actieve vereniging Dorpsbelang. Het dorp is geëvolueerd tot een kleine actieve gemeenschap, waarin ruimte is voor jong en oud, autochtoon en “import”, met een (na een periode van afname) weer toenemend aantal gezinnen met jonge kinderen en waarin een goede balans is gevonden tussen wat van vroeger was en wat tegenwoordig gewenst en nodig is.

Sinds enkele jaren is er geen school meer in Wijnaldum. De jonge kinderen uit het dorp zijn daarom aangewezen op de basisscholen van Midlum, Sexbierum en Harlingen. De oudere jeugd moet het voor het voortgezet onderwijs verderop zoeken. Door de geringe omvang van iets minder dan 500 inwoners heeft het dorp ook geen middenstand of andere nutsvoorzieningen meer. Hiervoor is het dorp aangewezen op de omringende grotere plaatsen: Harlingen, Franeker en Sexbierum. Het dorp heeft een rijk verenigingsleven met een grote diversiteit aan activiteiten zoals kaarten en biljarten, kaatsen, breien, toneel, zingen, schaatsen, en de jeugdsoos. Multifunctioneel centrum De Bijekoer, waar veel voorzieningen zijn ondergebracht, heeft een belangrijke functie in het dorp. De recentelijk uitgevoerde verbouwing zal de invulling van deze functie nog verder versterken. In het midden van het dorp ligt het kaatsveld, waar met veel enthousiasme wordt gesport en waar vele mooie kaatswedstrijden hebben plaatsgevonden." (bron: Dorpsvisie)

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Wijnaldum heeft 11 rijksmonumenten. Qua bebouwing in het dorp betreft dat eigenlijk alleen de Hervormde kerk (Tsjerkepaed 1) en de consistorie (Tsjerkepaed 2-4). Want de overige rijksmonumenten hebben betrekking op terreinen met terpen (4x), en Ropta State (5x), die onder buurtschap Roptazijl valt en daarom aldaar wordt beschreven.

- De eenbeukige Hervormde (PKN) kerk was oorspronkelijk gewijd aan Sint Andreas. De laatgotische kerk is in de 15e eeuw gebouwd. De kerktoren is in 1684 ingestort en is in hetzelfde jaar nog vervangen. In 1904 is de toren, samen met de westzijde van de kerk, opnieuw vervangen. Dit bouwdeel is in een neogotische stijl ontworpen door Jurjen Bruns. In 1931 is de kerk onder leiding van Hendrik Hendriks Kramer ingrijpend gerestaureerd, ontpleisterd en opnieuw met oude kloostermoppen bekleed, waardoor de kerk een totaal ander aanzien heeft gekregen. De preekstoel is in 1728 gemaakt door Arjen Lous uit Harlingen. Ook de kerkbanken zijn vervaardigd in de 18e eeuw. Het orgel uit 1869 is gemaakt door Van Dam.

De kerk is eigendom van de kerkelijke gemeente Oosterbierum / Wijnaldum. In de Andreaskerk wordt steeds minder vaak een kerkdienst gehouden, wat komt door de teruggang in het aantal kerkbezoekers. Twee maal per jaar wordt er een concert georganiseerd in de kerk. In het voorjaar het Pioenroaskonsert en in het najaar het Sûkerbeatkonsert. In 2004 is op initiatief van Raad van Kerken Friesland gestart met het openstellen van een 25-tal kerken op de zaterdagmiddag in de zomermaanden. Dit is uitgegroeid tot de openstelling van meer dan 250 kerken in geheel Friesland (incl. de Friese Waddeneilanden), wat jaarlijks in totaal ca. 40.000 bezoekers trekt. Ook de Andreaskerk neemt hier elk jaar aan deel en organiseert jaarlijks een expositie in het kerkgebouw.

- Architecte Nynke Rixt Jukema werkt - geïnspireerd door de Inca's - anno 2017 samen met een lokale werkgroep aan de realisatie van een grote tempel bij Wijnaldum.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- Op een zaterdag in mei is er van 10.00-16.00 uur een Schuurverkoop in Wijnaldum. Meer dan 40 huishoudens in het dorp verkopen dan een verscheidenheid aan rommelmarktspullen en curiosa vanuit hun garages, schuren, tuinen en opritten. Ook kun je een kijkje nemen bij een aantal creatievelingen die hun werkplek voor publiek open stellen. In de kantine bij het kaatsveld en op het terras op de Terp kun je terecht voor een hapje en een drankje. De plattegronden zijn op verschillende plekken verkrijgbaar.

Stichting Archeologisch Steunpunt Wijnaldum organiseert op dezelfde dag haar jaarlijkse Boekenmarkt. Verkoop van tweedehands en soms bijna nieuwe boeken, beschikbaar gesteld door particulieren die het Steunpunt een warm hart toedragen. Je kunt er ook gezellig een bakje drinken. Naast het bezoeken van de markt en het Archeologisch Steunpunt in de consistorie kun je op deze dag desgewenst tevens een kijkje nemen in de St. Andreaskerk.

- Merke (laatste weekend van juni).

Terug naar boven

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Wijnaldum, met laagsteprijsgarantie!

Terug naar boven

Beeld

- Fotoreportage van een wandeling door Wijnaldum door Marja Hoefsmit.

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Wijnaldum (online te bestellen).

Terug naar boven

Links

- Algemeen: - Site van en over Wijnaldum.

- Nieuws: - De 1x per kwartaal verschijnende dorpskrant It Fuottenein is via de link ook online te lezen (ook oudere nummers).

- Belangenvereniging: - Dorpsbelang Wijnaldum stelt zich ten doel de ontwikkeling en de leefbaarheid van het dorp en zijn bewoners te bevorderen.

- Dorpshuis: - Het in 1982 gerealiseerde Dorpshuis De Bijekoer is de ontmoetingsplaats van Wijnaldum. In het dorpshuis is doordeweeks van alles te doen. Het is opgericht als een plek voor en door verenigingen. Zo vergaderen er de begrafenisvereniging, het archeologisch centrum en allerlei hobbyverenigingen: de jeu-de-boules-, toneel-, kaart-, kaats-, zang-, dart-, biljart-, brei-, toneel- en gymnastiekclub, de ouderensoos, de peutersoos en de jeugdsoos. In de grote zaal vinden verjaardagsfeesten, bruiloften of uitvoeringen plaats en elke zaterdagavond in de zomermaanden kunnen bewoners patat komen eten. Gedurende het winter­seizoen worden er vele activiteiten georganiseerd. Door de verschillende zalen met hun verschillende ambiance en afmetingen is het dorpshuis ook een zeer geschikte locatie voor verjaardagsfeesten, bruiloften, recepties en andere feesten. Alles is mogelijk, van koffie tot en met warm en koud buffet. In het weekend is het dorpshuis open voor jong en oud (jeugdsoos alleen op zaterdag van 12 t/m 16 jaar). Soos: vrijdags en zaterdags alleen bij activiteiten. Snackbar: elke zaterdag van 17.00-20.00 uur, alleen in het seizoen (september-mei).

In 2016 besloot het bestuur om het dan ca. 35 jaar oude dorpshuis op te knappen. De ouderwetse beige tegels waren sleets geworden, de soos en de bar waren te klein en voor vergaderingen moest iedereen door de keuken, die bovendien ook te klein was. Met drie mensen op zaterdag patat bakken was een 'logistieke uitdaging'. Daarom heeft een groep van ca. 20 vrijwilligers tussen april en oktober 2019 hard gewerkt aan een vernieuwd dorpshuis, waar de inwoners van Wijnaldum weer vele jaren mee vooruit kunnen. Zo is de soos vergroot en gemoderniseerd met een loungehoek, hoge statafels, modern, industrieel interieur en wifi. Ook is de oppervlakte van het dorpshuis vergroot, waardoor een nieuwe vergaderzaal, grotere soos, grotere hal en grotere keuken konden worden gerealiseerd. Verder zijn er nog vele interieur-onderdeen opgeknapt en vernieuwd. In het vernieuwde dorpshuis hebben zich ook een fysiotherapeut en een pedicure gevestigd.

Alle verenigingen konden aangeven wat zij anders wilden in het dorpshuis. De toneelvereniging wilde een kleedkamer met spiegel, de jeu-de-boulesvereniging wilde graag een buitenopslag. En voor de kaart- en biljartvereniging was soosvergroting van belang. Bestuurslid Andreas Zijlstra: "Als de soos vol was, kon je maar aan één kant van de stamtafel zitten. Anders had je de keu in je rug. Het was hier gauw warm, vol en benauwd." Door de verbouwing is het dorpshuis ook duurzamer gemaakt. Zo zijn de vloeren, muren en het dak op veel plaatsen beter geïsoleerd en is er een warmtepomp geplaatst. Alleen de grote feestzaal wordt nog op gas verwarmd. Dat hoopt men in de toekomst nog aan te pakken.

- Muziek: - Sjonggroep Waadwyn dankt haar naam aan de Waddenzee, waar de wind altijd waait. De groep is in 2010 ontstaan uit samenvoeging van de koren uit Ried en Wijnaldum. Het doel is vanaf de oprichting "gezellig zingen onder begeleiding van een dirigent". Dat was zo en zal zo blijven. Ze willen een gezonde balans houden tussen gezelligheid en intensief repeteren, tussen onder-ons-zijn en laten-horen-wat-wij-kunnen bij instellingen en tijdens concoursen. Het brede repertoire is samengesteld uit drie- en vierstemmige liedjes die goed in het gehoor liggen.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Wijnaldum.

Reactie toevoegen