Status

- Withuis is een buurtschap in de provincie Limburg, in de streek Heuvelland, gemeente Eijsden-Margraten. T/m 2010 gemeente Eijsden.

- De buurtschap Withuis valt in de praktijk onder het dorp Mesch, maar omdat dat dorp geen eigen postcode en plaatsnaam in het postcodeboek heeft, liggen beide voor de postadressen 'in' Eijsden.

- De buurtschap Withuis heeft officiële, blauwe plaatsnaamborden en heeft daarmee een bebouwde kom.

Naam

In het Limburgs
't Wiethoês.

Oudere vermeldingen
1399-1400 en 1840 Withuis.

Naamsverklaring
Genoemd naar 'het witte huis', de voormalige hof Zezenhoven van het cisterciënser klooster van Val-Saint-Lambert bij Luik, tot ca. 1830 het enige huis ter plaatse. De identificatie van de oudste vorm is onzeker; Hartmann (1986, p. 147) meent dat de plaatsnaam pas in de 18e eeuw opkomt.(1) De verklaring dat de plaatsnaam genoemd zou zijn naar het rijtje witgeschilderde monumentale panden ter plekke, is dus onjuist. De naam Withuis is ook al ouder dan die huizen.

Ligging

De buurtschap Withuis ligt rond de rivier de Voer en rond de gelijknamige weg, ZO van het dorp Eijsden en W van het dorp Mesch. Grensovergang met België. De buurtschap ligt verder Z van de A2 en het dorp Mariadorp, in de O nabijheid van de rivier de Maas, ONO van de plaats Lixhe in België, NO van de plaatsen Moelingen en Visé in België, NNW van de plaats Berneau in België, ZW van het dorp Sint Geertruid en ZZW van het dorp Rijckholt.

Statistische gegevens

In 1840 omvat de buurtschap Withuis 5 huizen met 35 inwoners. Tegenwoordig heeft de buurtschap ca. 30 huizen met ca. 80 inwoners.

Geschiedenis

In den beginne
Rond 1200 vestigt het cisterciënzerklooster van Val-Saint-Lambert bij Luik, nabij Eijsden een Gangria ter exploitatie van een goederencomplex. De hof krijgt de naam Gezenhoven of Zezenhoven. Lekebroeders, samen met loonarbeiders, nemen de ontginning van de gronden ter hand. De hof wordt als een late ontginning beschouwd. In Breust en Eijsden wordt namelijk reeds begin 10e eeuw met de ontginningen begonnen. Rond 1335 wordt de bisschop van Luik eigenaar van de hof, die hij tot de Franse tijd zal behouden. Rond 1800 bestaat er aan het Withuis nog geen andere bebouwing dan deze hof.

Ontstaan buurtschap Withuis in de 19e eeuw
De mooie monumentale witte huizen met mansarde daken en segmentbogen in hardsteen worden tegen het midden van de 19e eeuw opgetrokken. De bouwtrant is dezelfde als de zogenaamde Nolenshuizen in Eijsden. De bebouwing is compleet en zo goed als ongewijzigd in stand gebleven. De hele buurtschap kan daarom als monument worden beschouwd.

Tol
Na de Franse tijd wordt er aan de Rijksweg een Rijkswegtol gevestigd. In 1882 is de heer L. Colette pachter voor de som van f 490 per jaar. In 1900 zijn alle wegtollen afgeschaft omdat zij het toenemende verkeer te zeer hinderen. Een gedeelte van het tolhuis uit 1735 (Withuis 2) staat er nog steeds en dient momenteel als woning. Mogelijk is het gebouw nog een overblijfsel van Zezenhoven.

Belangrijke grensovergang
Met de toename van het verkeer wordt het Withuis een belangrijke grensovergang. Er ontstaan meerdere inklaringsbureaus. De grensovergang wordt door een groot aantal douaniers en marechaussees bemand. Jarenlang is dit het drukste punt van Eijsden. Met de komst van de autoweg A2 zijn de ‘grensactiviteiten’ verplaatst naar de autoweg. Vervolgens werden zij tenslotte, bij het wegvallen van de grenzen, vrijwel alle overbodig.

Buurtschap in het wereldnieuws aan einde Eerste Wereldoorlog
Op 10 november 1918 zijn Eijsden en haar buurtschap Withuis even wereldnieuws. Bij het einde van de Eerste Wereldoorlog komt Duitsland met de geallieerden een wapenstilstand overeen. In feite komt dit neer op een nederlaag van het machtige Duitse leger. Bevreesd voor zijn leven knijpt de Duitse keizer Wilhelm II, samen met een aantal hoge officieren, er tussenuit, en meldt zich alhier aan de Nederlandse grens. Hier wordt hij door een wakkere sergeant staande gehouden. Te voet mag hij door naar het station. Wereldbekend wordt de foto waarop keizer Wilhelm II ijsberend rondloopt op het perron van station Eijsden. Voor de keizer en zijn gevolg loopt het goed af; hij krijgt asiel in Nederland en ontkomt daardoor aan berechting door de geallieerden.

Recente ontwikkelingen

- In het Bestemmingsplan Mariadorp / Mesch / Withuis 2015 worden o.a. ontstaan, ontwikkeling en huidige situatie van deze kernen beschreven.

Bezienswaardigheden

- De buurtschap presenteert zich als een prachtige eenheid van bebouwing. - Withuis heeft 7 rijksmonumenten (de panden met de nrs. 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 14 en 16).

- Monument ter herinnering aan de vroegere - bemande - grensovergang.

- Het voormalige Caltex tankstation (met winkel en garage) in buurtschap Withuis is gerealiseerd in 1953, naar ontwerp van architect Ben Schinkel (1909-1970), in de stijl van het Nieuwe Bouwen (beton, staal en glas). Architect en fotograaf Rinse Tjeerdsma noemt het in zijn artikel over dit object in ErfgoedMagazine (2018) "het mooiste tankstation van Nederland" en "een ware architectonische parel". Het tankstation is sinds 1983 niet meer in functie, omdat door het kort ervoor gereedkomen van de naastgelegen A2 het doorgaande verkeer over de A2 gaat en niet of nauwelijks meer door de buurtschap komt. Van drukke grensplaats werd de buurtschap dus ineens een idylle van rust. Mooi voor de inwoners, maar niet voor het tankstation... (eigendom van de er tegenover gelegen garage V.d. Cruijs).

Het tankstation komt leeg te staan en raakt geleidelijk in verval. Ook vandalisme in de loop der jaren eist zijn tol. Vele instanties en personen hebben al gemijmerd over wat je met dit architectonisch bijzondere object op deze prachtige locatie in buutschap Withuis zou kunnen doen. Zo besluit Rinse Tjeerdsma zijn hierboven gelinkte artikel met de woorden: "Voor deze locatie kan ik zo een aantal functies bedenken. In het gebouw past met een kleine uitbreiding uitstekend een horecafunctie gericht op de fietsende, wandelende, of auto- en motorrijdende toerist. Of een elektrisch laadstation, in de nabijheid van de rijksweg. Je autoaccu én jezelf opladen met een kop verse koffie en een stuk vlaai, uitkijkend over het Limburgs Heuvelland. Ik zie mijzelf daar wel zitten!"

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)