Status

- De Zaanse Schans is een deels bewoond openluchtmuseum, en daarmee tevens als 'museumdorp' te kwalificeren*, in de provincie Noord-Holland, in de Zaanstreek, gemeente Zaanstad. T/m 1973 gemeente Zaandam.
* Vergelijkbaar met bijvoorbeeld Orvelte in Drenthe.

- De Zaanse Schans valt, ook voor de postadressen, onder de stad Zaandam.

- De Zaanse Schans heeft bij de hoofdingang aan de weg Schansend een welkomstbord met daarop de naam van dit openluchtmuseum.

Ligging

De Zaanse Schans ligt rond de wegen Kalverringdijk (gezien vanuit het Z, het grootste deel van deze weg), Schansend, Kraaienpad, Kraaienest, Zeilenmakerspad, Zonnewijzerspad en rond het zuidelijkste deel van de weg Kalverpolderpad. Het museumdorp ligt aan de rivier de Zaan en ligt N van de steden Zaandam en Amsterdam, O van het dorp Zaandijk, NO van het dorp Koog aan de Zaan, ZZO van het dorp Wormer, ZO van het dorp Wormerveer en WZW van de stad Purmerend.

Statistische gegevens

De Zaanse Schans omvat ca. 30 - bewoonde - huizen en ca. 15 bedrijfsgebouwen - waaronder winkels -, met ca. 75 inwoners.

Geschiedenis

Halverwege de 19e eeuw begint de industriële revolutie in de Zaanstreek. In de honderd jaar daarna is er veel authentieke bebouwing verdwenen en wat nog bewaard is gebleven, stond verspreid door de hele huidige gemeente Zaanstad. Tevens zijn sinds begin 20e eeuw veel houten panden, die symbool stonden voor de grote welvaartsperiode van de Zaanstreek, in verval geraakt. Architect Jaap Schipper, in 1946 winnaar van de staatsprijs Prix de Rome, ontwerpt daarom in dat jaar - samen met een groep liefhebbers van de Zaanse houtbouw, die zich bekommeren om de toekomst van de panden - een Zaanse woon- en werkbuurt zoals die er medio 19e eeuw uitgezien zou kunnen hebben, met erven, paden, houten huizen, pakhuizen en molens, sloten en landerijen. Na ruim 10 jaar voorbereiding wordt in 1959 het eerste pand overgeplaatst naar het museumdorp in wording. Voor de realisatie en verdere ontwikkeling van het museumdorp wordt in 1961 Stichting De Zaanse Schans opgericht.

Sindsdien zijn gedurende een aantal jaren tientallen monumentale panden en vele molens vanuit Zaandam en omliggende dorpen - over de weg en over het water - hierheen vervoerd en weer opgebouwd. In de loop der jaren is het museumdorp met zijn vele (voor een groot deel rijks-)monumentale panden, molens, musea, natuur en cultuur uitgegroeid tot een internationale topattractie waar je de industriële geschiedenis van Nederland van dichtbij beleeft. Zie verder deze informatieve pagina over de opbouw van de Zaanse Schans in tekst en beeld.

Het museumdorp is benoemd tot beschermd dorpsgezicht en daarmee onderworpen aan strakke regels die het behoud van het erfgoed moeten borgen. Stichting De Zaanse Schans voert als gebiedsregisseur de regie over het museumdorp. Die regie is nodig omdat er namelijk vele zelfstandige ondernemingen en organisaties zijn gevestigd. Met deze partijen maakt de stichting het beleid voor het museumdorp. Daarnaast is de stichting verantwoordelijk voor het onderhoud en beheer van het museumdorp en de centrale marketing.

Bezienswaardigheden

- De Zaanse Schans heeft ca. 25 rijksmonumenten. Deze zijn te vinden in de rijksmonumentenlijst Zaandam. Het betreft panden aan de wegen Kalverringdijk, Zeilenmakerspad en Zonnewijzerspad.

- Vereniging De Zaansche Molen heeft in 2017 de villa Kalverliefde op de Zaanse Schans (Kalverringdijk 30) gekocht om daar haar Molenmuseum en het verenigingskantoor te vestigen. Voorheen waren die gevestigd in Koog aan de Zaan. De formele overdacht van het pand heeft pas in 2019 plaatsgevonden, omdat het museumpand in Koog aan de Zaan nog verkocht moest worden, om de aankoop van villa Kalverliefde mogelijk te maken (de gemeente heeft in dat kader afgezien van de terugleverplicht). Dat is medio 2019 gebeurd. Samen met de vele molens aan de Kalverringdijk ontstaat met de villa een langgerekt lint met alles dat de vereniging te bieden heeft, onder de naam ’Wereld van Windmolens’. Het museum in de villa wordt daarin het zwaartepunt. Het bestuur van de vereniging vindt de nieuwe locatie tevens een waardevolle aanvulling op de bestaande plannen op Landje De Haan.

Het Molenmuseum op de Zaanse Schans is eind september 2020 feestelijk geopend. De collectie van het Molenmuseum geeft een volledig beeld van de opkomst en neergang van de industriemolens. Maar er is meer. De verzameling schaalmodellen van olie-, papier-, pel- en houtzaagmolens is zonder meer van internationale betekenis. De modellen laten zien hoe de wind door middel van de wieken in het hart van de molen een ingenieus mechaniek in werking zet. En hoe dit mechaniek per molen verschilt, afhankelijk van het product dat er wordt verwerkt. Indrukwekkend en uniek is het Molenpanorama. Alleen al dit enorme schilderij - dat een beeld geeft van de oostkant van de Zaan rond 1800, gezien vanaf het voormalige raadhuis van Koog aan de Zaan - maakt een bezoek aan het Molenmuseum de moeite waard. Het Molenpanorama is door kunstschilder en oprichter van Vereniging De Zaansche Molen, Frans Mars, gedurende de oorlogsjaren geschilderd in Molen Het Pink. Pas jaren later is de betekenis van dit monumentale schilderstuk onderkend. - Extra vrijwilligers voor deze mooiste plek op de Schans zijn van harte welkom! Verslaggever Milou van Hirtum was aanwezig bij de opening van het Molenmuseum, kreeg van molenaar Tim Doeves een demonstratie in houtzaagmolen het Jonge Schaap en sprak conservator Henk Heijnen over de geschiedenis van 'de molen'.

- Oliemolen De Zoeker (Kalverringdijk 31) dateert uit 1672 en is de molen waarmee voor Vereniging De Zaansche Molen alles begint. De molen die in Zaandijk is begonnen als oliemolen, heeft later ook nog als verfmolen gewerkt en cacaoafval verwerkt. Sinds 1940 staat de molen stil en lijkt het einde van De Zoeker aangebroken. Begin jaren vijftig stelt de gemeente Zaandijk de toekomst van De Zoeker veilig door de molen aan te kopen. Sinds 1958 draait De Zoeker weer zoals het hoort: als oliemolen. Tien jaar later is de molen wereldnieuws: hij verhuist door middel van een spectaculair transport van het Westzijderveld, over de spoorlijn, en door het dorp, naar de overkant van de Zaan, op de Zaanse Schans. Daar kreeg hij een plek op de inmiddels gereed gemaakte onderbouw op de plaats waar ooit de afgebrande molen De Wind stond. Nog hetzelfde jaar was de molen klaar voor gebruik en droeg de gemeente Zaandijk dit unieke cultuurmonument over aan Vereniging De Zaansche Molen.

- "Verfmolen De Kat (Kalverringdijk 29) is een oorspronkelijk in 1781 gebouwde achtkante bovenkruier met stelling, die sinds de gedeeltelijke herbouw in 1960 tot verfmolen is ingericht. De landschappelijke betekenis van de tussen de molens 'De Zoeker' en 'De Poelenburg', nabij de Zaanse Schans en aan de Zaan gelegen molen is groot. Molen De Kat heeft zich gespecialiseerd in het vervaardigen van verfstoffen en het maken van hoogwaardige verf. Talloze kunstenaars uit binnen- en buitenland weten de weg naar De Kat te vinden. Ook veel musea, van het Rembrandthuis tot het Vaticaans Museum, nemen de speciale pigmenten af. De molenaar heet je graag persoonlijk welkom bij Verfmolen De Kat, voor persoonlijk advies (graag van tevoren bellen voor een afspraak) of een onvergetelijke dag met familie of vrienden." - Site van Verfmolen De Kat.

- Molen De Huisman. - Molen De Gekroonde Poelenburg. - Molen De Bonte Hen. - Molen De Hadel. - Molen De Os. - Molen De Windhond. - Molen Het Klaverblad. - Houtzaagmolen Het Jonge Schaap. - Videoreportage van houtzaagmolen Het Jonge Schaap, door Martin Stevens (het hele proces van boomstamvissen tot zagen, op vrijdag 16 augustus 2013. De molens van de Zaanse Schans staan en draaien in rouw t.g.v. het overlijden van prins Friso).

- In het Zaans Museum, met de Verkade Experience, bevindt zich ook het informatiecentrum Zaanse Schans. Het Zaans Museum is hét museum voor bezoekers die Zaandam, Zaanstad en de Zaanstreek willen leren kennen. De permanente tentoonstelling werpt een verrassende blik op de prachtige collectie en de verhalen over de streek toen, nu en straks. Het ‘Zaans Spektakel’ in het recentelijk vernieuwde museum brengt de presentatie tot leven en laat de bezoeker de molens, de fabrieken en het harde werken ‘voelen’. Bij de portrettengalerij en de verhalentafel maakt je kennis met de Zaankanter en tenslotte wordt in de tentoonstelling ‘Typisch Zaans’ een moderne interpretatie gegeven aan de tentoonstelling ‘Zaanlandsche Oudheden en Merkwaardigheden’, zoals die in 1874 in het stadhuis op de Burcht te zien was. De Verkade Experience, in het decor van een werkende fabriek, waar de geschiedenis van chocolade en biscuit tot leven komt en de beroemde 'meisjes van Verkade' aan het werk gingen, sluit hier naadloos op aan.

- Supermarktketen Albert Heijn komt voort uit een klein kruidenierswinkeltje. In 1887 neemt de toen de 21-jarige Albert Heijn de winkel van zijn ouders over. Ook dit winkeltje is herbouwd op de Zaanse Schans. In Museumwinkel Albert Heijn zie je de oorspronkelijke inrichting en inventaris. De winkel laat zien dat boodschappen doen in ruim een eeuw heel erg veranderd is. Voor de drie wanden in de winkel staan drie toonbanken, waarvan een echt antiek en twee replica’s. In de winkel hangen een typische oude lamp, zakkenhangers en kettingschalen uit de oude kruidenierswinkel. De schappen zijn gevuld met o.a. bruine bonen, erwten en rijst. Op de planken staan voorts flessen met zuurtjes en pijpkaneel, vaten voor stroop, tabak, azijn en beschuit. Ook staat er een vliegenkast achter de kleinste toonbank voor vleeswaren en kaas. De andere vaten bevatten voorraden, omdat in de winkel magazijnruimte ontbrak en dus de winkel ook gelijk magazijn was. Een speciale hoek was ingericht voor het boerengereedschap (touwen en schoppen), dat door Albert Heijn veel werd verkocht. Aan de andere zijde van de ingang is een lessenaar, waar Albert Heijn zijn boekhouding (inclusief die van de vele pofklanten) verzorgde. De etalage is, net als in de eerste winkel van 1887, klein.

- Het pand van het intieme Bakkerijmuseum In de Gecroonde Duyvekater dateert uit 1658. De originele bakkerswinkel staat vol lekkers en heeft een prachtige gemarmerde vloer. In de bakkerij staat een authentieke broodoven. De naam van het museum komt van de duivekater, een bekend Zaans zoetbrood. Natuurlijk kun je de duivekater in de bakkerswinkel proeven, samen met andere Oudhollandse bakkerijproducten en snoepgoed. De bakkerij is in 1970 aan de Zaanse Schans geschonken, door de Zaanse onderneming Koninklijke Wessanen nv. Oorspronkelijk stond het pand op het Hazepad in Zaandijk.

- Museum Zaanse Tijd, het museum van het Nederlandse uurwerk, houdt een oude traditie van de Zaanstreek in ere. In ’s werelds eerste industriegebied ontstond uit de molenindustrie de eerste moderne klokkenindustrie. Cornelis Michielszoon Volger, de molenaarszoon die klokkenmaker werd, maakte een uniek meesterwerk, maar ontwikkelde rond 1680 ook een relatief goedkoop en simpel te maken uurwerk, waaraan de technische achtergrond van de molenbouw is af te lezen. Zo legde hij de basis voor een eeuwenoude traditie van de Zaanstreek. Zijn simpele klok werd een belangrijk exportartikel en zo’n toonbeeld van de Hollandse Gouden Eeuw dat hij in de jaren zestig van de 20e eeuw een enorme revival beleefde. Het museum is sinds 1976 gevestigd in een schilderachtig 17e-eeuws woon-/werkpand op de Zaanse Schans, met een authentiek interieur. In dit huis is het aloude ambacht van de klokkenmaker te proeven.

Jaarlijkse evenementen

- Jaarlijks is er op de 3e zaterdag van augustus (in 2021 voor de 52e keer) de traditionele Folkloredag op de Zaanse Schans. Kom genieten van de ambacht- en kunstnijverheidsmarkt. Bewonder oude ambachten, zoals een spinster en zie hoe een barbier te werk gaat. Ook ontbreekt deze dag het historisch straattheater natuurlijk niet, waarbij oude tijden herleven. Aanschouw onder andere een Zaanse bruiloft en hoe wasvrouwen anno 1850 aan het werk zijn, met als decor de Zaanse huisjes en molens. Te zien en te horen zijn diverse folklorische muziek- en dansoptredens, zoals de Tjappertouwtjes en het fanfareorkest van Onderling Genoegen. Nieuw is het thema Kunst en de daaraan gekoppelde Art Lane. Het hele Kraaienpad op de staat vol diverse geselecteerde kunstschilders, die ter plaatse hun schilderijen maken en tonen, zoals Claude Monet dit in de Zaanstreek in 1871 ook deed. Al met al er is genoeg te beleven tijdens dit gezellige evenement, vol ambachten, zang, dans, theater en kunst.

- Jaarlijks op een zondag in oktober is er de Zaanse Schansloop (in 2020 voor de 12e keer). Voor een indruk van dit evenement geven wij hier het verslag van editie 2019 weer: "Zondag 13 oktober was er, na een jaar afwezigheid, weer een Zaanse Schansloop. Rond de 500 deelnemers verdeeld over twee afstanden (5 en 10 km) deden mee met deze gezellige sponsorloop met finish midden op de Zaanse Schans. Om 11 uur gingen de lopers voor de 10 km van start op het fietspad van de Leeghwaterweg richting Ringdijk om via een rondje Engewormer de Kalverringdijk op te draaien voor de laatste honderden meters richting finishlijn, die getrokken was op het pleintje ter hoogte van Kalverringdijk 10. 15 minuten later gingen de 5 km lopers van start en ook zij liepen vanaf het fietspad op de Leeghwaterweg richting Ringdijk om daar linksaf te slaan de Engewormer op. Maar in plaats van de hele Engewormer rond te gaan sloegen zij op de Engewormer meteen linksaf de Kalverringdijk op om ook hun laatste honderden meters af te leggen.

De eersten op de 5 km bleven nog net de eerste 10 km lopers voor maar na 33 minuten (de 5 km lopers waren 18 minuten onderweg) was Jeroen Kramer de eerste 10 km loper die de finishlijn passeerde en daarna kwamen 5 en 10 km lopers door elkaar heen binnen. De klok stond op 54:45 toen ‘good old’ Piet Glas de rij 5 km lopers afsloot en alleen nog 10 km lopers de finishlijn passeerden. Om 12:35 uur was iedereen binnen en kon het opruimen beginnen. Mede door de sponsoren, vele vrijwilligers en natuurlijk de lopers was het weer een geslaagde en gezellige editie van de Zaanse Schansloop. De opbrengst van de loop ging naar het Zaans Natuur en Milieu Centrum. De organisatie is in handen van Rotaryclub Wormerveer Krommenie en Atletiek Vereniging Zaanland."

Beeld

- Filmpje over de Zaanse Schans door John M. Pieper.

Literatuur

- Nieuwe en tweedehands boeken over de Zaanse Schans (online te bestellen).

Links

- Algemeen: - Site van en over de Zaanse Schans.