Status

- De Zaanstreek is een streek in de provincie Noord-Holland.

- De Zaanstreek omvat de stad Zaandam en de dorpen Assendelft, Jisp, Koog aan de Zaan, Krommenie, Krommeniedijk, Markenbinnen, Oostzaan, Oostknollendam, Westknollendam, Westzaan, Wormer, Wormerveer en Zaandijk plus nog een aantal buurtschappen zoals Bartelsluis, Haaldersbroek en Nauerna.

- Verder heeft de Provincie Noord-Holland de provincie uit bestuurlijk oogpunt ingedeeld in een aantal regio's. Eén daarvan is Zaanstreek-Waterland, die de gemeenten Beemster, Edam-Volendam, Landsmeer, Oostzaan, Purmerend, Waterland, Wormerland en Zaanstad omvat (zie de kaart elders op deze pagina).

Naam

Inwoners
Een inwoner van deze streek is een Zaankanter.

Ligging

- De Zaanstreek ligt direct N van Amsterdam en het Noordzeekanaal, O en W van de rivier de Zaan.

- Het grootste deel van deze streek ligt binnen de gemeente Zaanstad. Andere gemeenten zijn Oostzaan en Wormerland. Ook het dorp Markenbinnen hoort nog bij deze streek. De polder en voormalige gemeente Wijdewormer maakt deel uit van de gemeente Wormerland. Wijdewormer kan worden beschouwd als overgangsgebied tussen de regio's Zaanstreek en Waterland.

Geschiedenis

De Zaanstreek is het oudste industriegebied van Europa, en misschien wel van de wereld. Belangrijke industrieën zijn houtverwerking en de voedingsmiddelenindustrie. Zaanse bedrijven zijn zelf ook oud. Maar tegelijkertijd vaak nog springlevend. 102 bedrijven zijn ouder dan 75 jaar. Het oudste Zaanse bedrijf dat nu nog bestaat, het Moriaanshoofd in Wormer, is 431 jaar oud. 69 bedrijven zijn ouder dan 100 jaar, 12 ouder dan 200 jaar, 5 ouder dan 300 jaar. Je vindt ze allemaal beschreven onder de link op de site van e-dagblad De Orkaan.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van deze streek, kun je terecht bij de volgende instanties, sites, literatuur en videoreportage:

- Iedereen die meer te weten wil komen over de geschiedenis van deze streek, is bij Gemeentearchief Zaanstad aan het juiste adres. Het gemeentearchief bewaart niet alleen de archieven van de huidige gemeente en haar voorgangers, maar ook die van de gemeente Oostzaan. Daarnaast is bij het gemeentearchief een grote verzameling historische archieven van particulieren, verenigingen en kerken uit de streek te vinden. Samen met de collectie historische foto’s, films, boeken en kranten vormen de archieven hét geheugen van de Zaanstreek. Alle documenten zijn - op enkele uitzonderingen na - openbaar en gratis in te zien op de studiezaal van het gemeentearchief. - Nieuws van Gemeentearchief Zaanstad op Twitter.

- Tot dusver werd ervan uit gegaan dat de eerste bewoners van deze streek alleen ten westen van de Zaan leefden. Nu zijn er aanwijzingen dat er ook ten oosten van de Zaan mensen hebben geleefd. De Zaan bestond na de Romeinse tijd (0-250 na Christus) nog uit twee delen, stellen archeoloog Piet Kleij en historisch geograaf Chris de Bont. Na de Romeinse tijd is het tweestromenlandschap met 'Saen' en 'Wolfrak' verdwenen. Toen is een stuk Zaan gegraven tussen Zaandijk en Zaandam. Zij hebben die theorie gestaafd in het boek 'Geschiedenis van de Zaanstreek' (2012), een eigentijds en fraai vormgegeven standaardwerk in twee delen* over de regio die beroemd is om zijn molens, scheepswerven, Zaanse huisjes en de Zaanse Schans.
* Online te bestellen: deel 1, - deel 2.

24 gerenommeerde historici schrijven vanuit hun eigen expertise kritische essays over het Zaanse verleden van de prehistorie tot heden. De nieuwste inzichten over deze uitzonderlijke regio worden op toegankelijke wijze verwoord in dit prachtige werk dat een aanrader is voor alle Zaankanters en liefhebbers van de Zaanstreek.Onderwerpen zijn o.a. de ontginning en de ruimtelijke inrichting van het land, de windmolenindustrie, de typisch Zaanse padgemeenschappen en de regionale identiteit, de iconische houtbouw, de oorlog en het verzet en het ontstaan van de huidige gemeenten in de streek. Vele historische foto's, tekeningen, schilderijen en geografische kaarten maken dit het tweedelige werk een lust voor het oog.

- In het Zaans Museum, met de Verkade Experience, bevindt zich ook het informatiecentrum Zaanse Schans. Het Zaans Museum is hét museum voor bezoekers die Zaandam, Zaanstad en de Zaanstreek willen leren kennen. De permanente tentoonstelling werpt een verrassende blik op de prachtige collectie en de verhalen over de streek toen, nu en straks. Het ‘Zaans Spektakel’ in het recentelijk vernieuwde museum brengt de presentatie tot leven en laat de bezoeker de molens, de fabrieken en het harde werken ‘voelen’. Bij de portrettengalerij en de verhalentafel maakt je kennis met de Zaankanter en tenslotte wordt in de tentoonstelling ‘Typisch Zaans’ een moderne interpretatie gegeven aan de tentoonstelling ‘Zaanlandsche Oudheden en Merkwaardigheden’, zoals die in 1874 in het stadhuis op de Burcht te zien was. De Verkade Experience, in het decor van een werkende fabriek, waar de geschiedenis van chocolade en biscuit tot leven komt en de beroemde 'meisjes van Verkade' aan het werk gingen, sluit hier naadloos op aan.

- Canon van de Zaanstreek.

- "Bij industrie denken we tegenwoordig aan metaal, rokende pijpen en grote complexen, maar de basis van de industrialisatie van Nederland ligt in de wind die over de Zaanstreek blies." De aflevering 'Zaanse Industrie' van Oneindig Noord-Holland (2020) gaat over de overgang naar een moderne maatschappij en de consequenties die het met zich meebracht voor de Zaanse skyline. De aflevering is onderdeel van een 24-delige tv-serie over de geschiedenis van Noord-Holland.

- Het Honig Breethuis is een representatieve woning gebouwd rond 1710 door C. Jz. Honig. De woning is ingericht in Biedermeiertrant, zoals hij in de eerste helft van de 19e eeuw bewoond werd door de Zaanse papierfabriceur Jacob Breet en zijn gezin. Het Honig Breethuis is geen stijlkamer, niet zomaar een museum over wooncultuur, maar een museum waar je op bezoek gaat. Je maakt hier kennis met een Zaanse familie uit het begin van de 19e eeuw, met Grietje de Jager en Jacob Breet en hun kinderen Grietje, Cornelis, Aagje, Maartje en Jan. De bewoners zijn door middel van de objecten aanwezig. Iedere bewoner heeft zijn of haar eigen verhaal; de bezoeker kijkt en luistert naar die verhalen. Aan de hand van het leven van de familie Breet krijgt de bezoeker een indruk van de wooncultuur en het maatschappelijk leven van welgestelden in de Zaanstreek in de eerste helft van de 19e eeuw.

- Website De Wormerlander van Jan Blokker uit Wormer. De naam van de site is wat misleidend; dhr. Blokker had zich voorgenomen zich alleen met de regio Wormerland bezig te houden, maar uiteindelijk is op zijn site nu een schat aan informatie over de hele Zaanstreek te vinden.

- AWN Vereniging van Vrijwilligers in de Archeologie afd. Zaanstreek-Waterland e.o..

- Op de site Joods Monument Zaanstreek staan per (voormalige) Zaanse gemeente de joodse inwoners beschreven die - getroffen werden door de jodenevacuaties van januari-april 1942; - daar buiten vielen maar wel in een van de Zaanse gemeenten woonden of werkten; - in deze streek waren ondergedoken. Verder ook informatie over de lotgevallen van de joden in de Tweede Wereldoorlog in deze streek in bredere zin.

- Luchtoorlogmuseum Fort bij Veldhuis ligt formeel nét een paar honderd meter buiten de Zaanstreek, op grondgebied van Heemskerk, maar heeft inhoudelijk wel vooral op deze streek betrekking, vandaar dat wij het museum ook hier vermelden.

Recente ontwikkelingen

- Informatie over werkzaamheden aan wegen en vaarwegen in de Zaanstreek op de site van de Provincie Noord-Holland.

Bezienswaardigheden / erfgoed

- Bezienswaardigheden worden beschreven bij de desbetreffende kernen. Wat voor de hele streek geldt, is dat zij bekend is om de vele houten huizen, doorgaans geschilderd in typerend groen en wit. Hiervan zijn gelukkig nog veel voorbeelden behouden gebleven.

- Het boek 'De monumenten van geschiedenis en kunst. Waterland en omstreken' (298 pag., J.F. van Agt, 1953) is via de link ook online te lezen. Het boek beschrijft in tekst en beeld de monumentale panden e.a. objecten in de regio's Waterland en Zaanstreek.

- Vereniging Zaans Erfgoed zet zich in voor de bescherming van de historische nalatenschap van de Zaanstreek. Samen met andere historische clubs. Door behoud, bescherming en restauratie van roerend en onroerend erfgoed. Door op te komen voor bedreigde panden, die historisch of bouwkundig karakteristiek zijn: woonhuizen, schuren en fabrieken. Maar ook objecten als schepen, bruggen, sluizen, watertorens, of de eeuwenoude padenstructuur.

- "Voor het 25-jarig bestaan van vereniging ‘Vrienden van het Zaanse huis’, later Vereniging Zaans Erfgoed, maakten Eric Hoorn, Reinier Jongerius en Chiel Pos in 1986 een lespakket over de Zaanse houtbouw. In oktober 2020 ontvingen alle Zaanse basisscholen een herdruk van dit lespakket, met de titel 'Van waterbord en windveer'. Wethouder Natasja Groothuismink (monumenten, erfgoed en onderwijs: ‘Het fantastische is dat de inhoud van dit lespakket nog steeds relevant is, 34 jaar na het verschijnen. En actueel, want we zijn ons vandaag de dag meer dan ooit bewust van de waarde van ons erfgoed. En de plicht die dat met zich meebrengt om te zorgen voor ons erfgoed.

Kinderboekenweek 2020: En toen? De herdruk van dit boekje verschijnt ter ere van Kinderboekenweek 2020, die als thema heeft: En toen? Voorzitter Ron Kiburg van Vereniging Zaans Erfgoed: ‘Een goed moment om onze jonge inwoners meer te leren over de geschiedenis van de Zaanstreek en wat ze daarvan nu nog om zich heen kunnen zien. Van mammoeten, houtzaagmolens en de Zaanse Schans naar voorschotten, kruiskozijnen en bovenlichten. Ik hoop dat onze leerlingen enthousiast worden over het bijzondere Zaanse erfgoed.’ Wethouder Groothuismink: ‘En ik hoop ook dat ze zich ervoor willen inzetten om het erfgoed te bewaren, zoals bijvoorbeeld Vereniging Zaans Erfgoed al meer dan vijftig jaar doet. Onmisbaar!’" (bron: gemeente Zaanstad, oktober 2020)

- In de Zaanstreek zijn 28 oorlogsmonumenten te vinden. Al die monumenten verwijzen naar gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog, en die zijn bijna altijd verschrikkelijk: mensen die zijn doodgeschoten als vergelding voor een verzetsdaad, mensen die omgekomen zijn in een concentratiekamp, mensen die gedood zijn omdat ze verzet pleegden. Over alle monumenten is een documentaire gemaakt. In deze korte films komen ooggetuigen aan het woord, mensen die de gebeurtenis zelf hebben gezien of mee hebben gemaakt.

Jaarlijkse evenementen

- Het Zaanse festival I-FIKZ (augustus t/m oktober) daagt je uit met een frisse blik naar onze eeuwenoude én moderne industrie te kijken. Want industrie kan mooi, spannend en boeiend zijn. Het hangt er wel vanaf hoe je de industrie ziet. Daarom laat I-FIKZ je op een andere manier naar industrie kijken. Uniek aan deze streek is de onnavolgbare wijze waarop industrie en stad door de eeuwen heen met elkaar zijn vervlochten. Nergens in Nederland zijn samenleving en industrie zo met elkaar verweven als in de Zaanstreek, het oudste industriegebied van Europa. Er is hier een echte industriecultuur.

I-FIKZ toont deze industriecultuur als kracht- en inspiratiebron voor de stad. Met een afwisselende culturele programmering laat het Zaanse festival de innovaties van toen, nu en morgen beleven. Zo leert iedereen de industrie begrijpen én waarderen. I-FIKZ wordt georganiseerd door Stichting Zaanse Industriecultuur. Hiermee wil de stichting de relatie tussen stad, streek en industrie begrijpelijk maken en nieuw leven inblazen. Stichting Zaanse Industriecultuur stelt zich ten doel om van I-FIKZ een jaarlijks terugkerend en toonaangevend festival op het gebied van industriecultuur te maken. ga mee op Zaansafari’s, Expeditie Industrie, onderga de Nacht van de Industriecultuur en kom naar een van onze evenementen tijdens de Cacaomaand.

- De Truckrun Zaanstreek (vanuit Wormer, op een zaterdag in september) biedt met ca. 125 trucks een onvergetelijke dag aan verstandelijk gehandicapten van de Prinsenstichting. Natuurlijk is het ook voor toeschouwers mooi om te zien. - Filmpje van de Truckrun 2010.

Landschap, natuur en recreatie

- Natuurgebieden van Staatsbosbeheer in de Zaanstreek.

- Erfgoedroute Zaan-Noord is een 15 km lange wandelroute langs monumentale objecten aan de Zaan, van Wormerveer tot Zaandijk en van Haaldersbroek tot Wormer.

- Vogelbeschermingswacht Zaanstreek is opgericht in 1943. De belangrijkste reden voor de oprichting was destijds de noodzaak om het rapen van eieren aan banden te leggen. Een bezigheid, die in de oorlogsjaren een dermate grote omvang had aangenomen, dat de vogelstand ernstig werd bedreigd. In de loop der jaren bleek echter dat er andere bedreigingen voor de vogelstand voor in de plaats kwamen. Denk maar aan de uitbreidingen van woonwijken, de groei van het aantal en de omvang van industrieterreinen, de aanleg van nieuwe wegen of de verbreding van bestaande wegen etc. Dat alles ging veelal ten koste van de unieke veenweidegebieden in het werkgebied van de vereniging.

Die veenweidegebieden verdienen de broodnodige bescherming, omdat naar mate die gebieden worden aangetast ook de vogelstand daar aantoonbaar het slachtoffer van is. Daarbij moet goed worden bedacht dat deze veenweidegebieden van internationale betekenis zijn. Zij dienen in de zomer namelijk als broedgebied voor vogels die de rest van het jaar zuidelijker vertoeven. Daarnaast dienen ze in het voor- en najaar als tijdelijk rustpunt voor trekvogels op hun vlucht vanuit het verre zuiden naar hun broedgebieden in het noorden (o.a. Scandinavië, Rusland), en weer terug. Tenslotte wordt het gebied ook gebruikt als overwinteringgebied door vogels die de zomermaanden in noordelijker streken doorbrengen. Die internationale dimensie is in de doelstelling van de vereniging ook terug te vinden door de vermelding dat het niet alleen gaat om het leefmilieu in de Zaanstreek zelf maar ook daarbuiten.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in de Zaanstreek, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Otter DVD maakt films over de Zaanse molens en de houtbouw huizen in de streek, met o.a. molens van Vereniging De Zaansche Molen en Vereniging De Hollandsche Molen, met werk van o.a. molenmaker / -restaurator Bart Nieuwenhuijs op De Zaanse Schans te Zaandam. "Deze streek kent een rijke geschiedenis. Gelukkig zijn er tegenwoordig nog dagelijks veel kunstwerken en gebouwen overal in de streek te bewonderen. Het vertelt ons over het verleden en hoe die mooie dingen tot stand zijn gekomen. Het verhaal hierachter is van onschatbare waarde. Ook voor het nageslacht." Aldus Otter DVD op hun site. Onder de link vind je maar liefst ca. 400 videoreportages van hen over met name allerlei restauratieprojecen in de Zaanstreek.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over de Zaanstreek (online te bestellen).

Links

- Algemeen: - De site Zaanstreek.nl is de site over wonen, werken en recreëren in deze streek.

- Media / nieuws: - Nieuws over de Zaanstreek op de site van het Noordhollands Dagblad. - De wekelijkse huis-aan-huiskrant De Zaankanter is via de link ook online te lezen. - De Orkaan begon in 1986 als een papieren krant. De belangstelling was zo overweldigend dat er na 3 nummers werd overgegaan tot een ledenstop en na nummer 5 de redactie het voor gezien hield. Bijna 30 jaar later is De Orkaan digitaal wederopgestaan. Piet Bakker, een van de redacteuren van het eerste uur, heeft de Orkaan in 2014 digitaal nieuw leven ingeblazen. Hij is verantwoordelijk voor een groot deel van de inhoud en redacteur Merel Kan blaast met hem mee. Zij redigeert, verzorgt rubrieken, schrijft artikelen, maakt filmpjes - vaak van een minuut - en doet live reportages. Verder doen er nog een aantal redacteuren en fotografen aan mee, ieder met hun eigen specialismen.

De Orkaan heeft oorspronkelijke Zaanse inhoud, nooit overgeschreven berichten uit andere media, geen knip- en plakwerk met persberichten, geen doorgeplaatste politie-informatie. Eigen verslaggeving, eigen foto’s, eigen analyses. Opiniebijdragen en een uitgaansagenda. En vooral veel cultuur, bouwen, ondernemen, politiek, onderwijs en aandacht voor de Zaanse geschiedenis.

- Zorg en welzijn: - Het door vrijwilligers opgerichte en gerunde Mannen Kom Op biedt ondersteuning aan mannen in de regio Zaanstreek - Waterland die, als slachtoffer of als dader, te maken hebben met huiselijk geweld. Onafhankelijke vertrouwenspersonen staan voor je klaar. Desgewenst kun je anoniem blijven.

- Hospice De Schelp in Krommenie biedt mensen uit de Zaanstreek in hun laatste levensfase warme en liefdevolle zorg in een huiselijke omgeving. Naast de professionele zorgverleners met hun specifieke deskundigheid en bevoegdheid zijn het de vrijwilligers die samen met de naasten (verwanten en vrienden) de gastbewoners verzorgen.

- Leefbaarheid: - Aan de Zaan is het platform voor bewoners en ondernemers uit de Zaanstreek, die zich met hun initiatieven inzetten voor de eigen regio. Zij vinden er een plek om kennis, ervaring en ideeën te delen. Aan de Zaan gaat over delen, durven en doen. Iedere 1e maandagavond van de maand is er een Aan de Zaan bijeenkomst in De Fabriek in Zaandam. - Welke bijzonder gedreven Zaankanters maken deze omgeving een nog fijnere plek? Wat voor mooie maatschappelijke initiatieven ondernemen zij? De redactie van Zaanse Verhalen brengt ze voor het voetlicht. Op de site vind je er al vele tientallen.

- Veiligheid: - Politie Zaanstreek.

- Bedrijfsleven: - Stichting Zaanstreek First in Food zet deze streek op de kaart als toonaangevende regio binnen de voedings- en genotmiddelenindustrie.

- Genealogie: - Nederlandse Genealogische Vereniging afd. Zaanstreek-Waterland. - Genealogie van diverse families in deze streek.