Status

Zuidvelde is een dorp in de provincie Drenthe, gemeente Noordenveld. T/m 1997 gemeente Norg.

Naam

In het Drents
Zudvèle. Een inwoner van dit dorp is een Zuudveldeger.

Oudere vermeldingen
In 1325 was reeds sprake van een Zutvelde, in 1572 Suytvelde en in de Franse Tijd in 1811 en 1813 van Zuid Velde.

Naamsverklaring
Het is niet verwonderlijk dat deze reeds oude naam te maken heeft met de ligging, namelijk (in) de heide (het ‘veld’ in Drenthe) ten zuiden van het moederdorp Norg. Een soortgelijke verklaring geldt voor het naastgelegen Westervelde.

Bij- en spotnamen
De schimpnaam voor de inwoners is Brinkliggers, omdat in het verleden dikwijls dronken lieden ’s nachts sliepen tusen de bomen op het brinkje.

Ligging

Zuidvelde ligt net ten zuiden van Norg, aan de N373 richting Assen. Het is een esdorpje met verspreide bebouwing rond een brink, later meer een wegdorpje zonder bebouwde kom geworden. Het dorp heeft een vrij groot buitengebied.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Zuidvelde 12 huizen met 90 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 70 huizen met ca. 200 inwoners.

Geschiedenis en beschrijving

Al in de late middeleeuwen ontstaan enkele boerderijen even ten zuiden van het oude Norg aan de rand van de heide. Het is echter al langer bewoond, blijkens de vondst van twee tumuli (grafheuvels) en een waterput. Dochternederzetting Zuidvelde wordt nooit groot en was en is voor alle voorzieningen aangewezen op het 1,5 kilometer noordelijker gelegen moederdorp Norg.

Het verkeer ging destijds over de Reeweg, nog aanwezig als zandpad. Dit was vroeger het kerkpad en hierover werden ook de doden naar het kerkhof in Norg gedragen; de weg is daarom ook betaald door de Bisschop van Utrecht en niet door de boeren zelf. Later werd er een nieuwere weg even westelijker aangelegd, dat later (zoals de naam ook aangeeft) de straatweg naar Assen zou worden.

Aanankelijk concentreerden de boerderijen in Zuidvelde zich tussen de beide wegen en het brinkje. In de loop der tijd, met name vanaf de 19e eeuw, ging de ontginning van het heidegebied gestaag verder en langzaamaan ging het richting de Smildeger Venen. Het Ankehaarsveld ten zuiden van het dorpje werd ontgonnen en er verrezen daar diverse boerderijen, richting Huis ter Heide. In de 20e eeuw werd ook het zuidwestelijk gelegen gedeelte, De Fledders (< ‘vlierbessen’), ontgonnen en hier verrezen tamelijk grote boerenbedrijven, al zijn er verderop richting Westervelde/Veenhuizen nog wel wat houtwallen bewaard gebleven.

Aan de westkant, tussen Zuidvelde en Westervelde, ligt het Tonckensbosch. Naar het zuiden bij Huis ter Heide ligt een bos met dezelfde naam, maar dat is van latere tijd (20e eeuw) en een ontginningsbos. Het oudere Tonckensbosch werd in de 19e eeuw aangelegd door de familie Tonckens, die op het Huis te Westervelde woonde; het vormde een soort landgoed, op het voormalige heideveld. Het is een afwisselend, niet al te groot bos, met leuke wandel- en fietspaden en o.a. nog een klein ven.

In Zuidvelde staan rond de brink nog een paar fraaie boerderijen en nu de latere boerderijen (en enkele nieuwere woningen) altijd aan de rand van het plaatsje gebouwd zijn, is de oorspronkelijke structuur en aanblik heel goed bewaard gebleven. Het is dan ook niet voor niets dat dit gedeelte in zijn geheel als beschermd dorpsgezicht is aangewezen. In een oude houten schuur aan de Asserstraat heeft Natuurmonumenten een kleine, leuke expositie ingericht van het dorpje en de directe omgeving.

Bezienswaardigheden

- Zuidvelde heeft 9 rijksmonumenten.

- In Zuidvelde staan diverse authentieke boerderijen, o.a. aan de Brink 1. Dit exemplaar dateert in zijn huidige vorm uit de 18e eeuw, maar heeft voorlopers uit de 16e eeuw.

Het naastgelegen pand Brink 2 is een voormalige herberg annex boerderij uit de 18e eeuw.

Het gaafste en oudste exemplaar staat echter net even verderop, aan de Asserstraat 78. Deze boerderij is gebouwd in 1570 met veel hout, afkomstig uit het nabijgelegen oerbos Norgerholt. Vroeger stond los van dit goed gedocumenteerde bouwwerk (dat voorheen bekend stond als Zuidvelde nr. 27) een kleine bergplaats voor de opslag van graan. In Drenthe heet dit een ‘spijker’. Deze is echter rond 1700 bij de boerderij zelf getrokken als uitbouw. De naastgelegen grote schuur uit 1810 was vroeger de schaapskooi.

Op Asserstraat 76 bevindt zich een boerderij met een een zogeheten zijbaander en nog enkele authentieke luiken. In de hierbij gelegen houten schuur is een bezoekerscentrum van Natuurmonumenten gevestigd. De vloer is hier nog van leem, zoals vroeger in alle boerderijen. Doorgaans is de schuur overdag vrij toegankelijk en bij binnenkomst is er gelijk die typische geur, die onlosmakelijk met een esdorpje in Drenthe verbonden is. Binnen is een kleine expositie met informatie over de geschiedenis van de omgeving, het dorpje en de tijd dat de schapen nog op de heide graasden. Een bezoekje zeker waard.

Ten slotte ligt aan de overkant van de weg (Asserstraat 89) een boerderij met een oplopende rug, in de volksmond vaak ‘kameelrug’ genoemd.

Natuur en recreatie

- Knapzakroute 27 Westervelde - Norg (die je ook door Zuidvelde voert) is ongeveer 17 kilometer lang, maar mocht je dat te veel vinden dan kan de route eenvoudig in twee keer wortden gelopen. In het pdf-boekje worden twee lussen vermeld, beide 9,5 kilometer lang. Via een hunebed, grafheuvels en een meanderende beek wandel je door deze mooie bosrijke omgeving. De wandelroute brengt je onder meer door het Norgerholt, een van de oudste bossen van Nederland. Je loopt onder hoge eiken en oude hulstbomen met vrijwel ondoordringbare ondergroei. Begaanbaarheid paden. Redelijk te belopen in alle jaargetijden. Honden. Toegestaan mits aangelijnd.

- Ondanks het verkeer (dat overigens duidelijk afgenomen is na het gereedkomen van een paar rondwegen om Peize en Vries, waardoor het verkeer Roden-Assen op deze route grotendeels verdwenen is) heerst er in en rond Zuidvelde veel rust temidden van natuurschoon. Er loopt een knapzakroute van Westervelde via Zuidvelde naar Peest. Verder is het goed wandelen en fietsen in het Tonckensbosch aan de westkant van het dorpje. Hier lopen twee schelpenpaadjes naar Westervelde: een aan het begin rechts (komend vanuit Norg) en een andere, nog fraaiere, even verderop, bij het brinkje. Deze laatste voert langs een kleine poel (het is een nat, voormalig heidegebied), oude bomen en enkele groenlanden, uiteindelijk langs de ijsbaan van Westervelde. Het gebied vormt de habitat van de beschermde kamsalamander. Er zijn nog enkele restanten van grafheuvels aanwezig.