Zwartenberg

Plaats
Buurtschap
Etten-Leur
West-Brabant Baronie en Markiezaat
Noord-Brabant

zwartenberg_etten-leur_zevenbergseweg_21_zwartenbergse_molen.jpg

De Zwartenbergse Watermolen in buurtschap Zwartenberg bij Etten-Leur is een ronde stenen grondzeiler. Het is de enig overgebleven poldermolen in West-Brabant. De molen pompt water vanuit de polder naar de Leurse Haven.

De Zwartenbergse Watermolen in buurtschap Zwartenberg bij Etten-Leur is een ronde stenen grondzeiler. Het is de enig overgebleven poldermolen in West-Brabant. De molen pompt water vanuit de polder naar de Leurse Haven.

Zwartenberg

Terug naar boven

Status

- Zwartenberg is een buurtschap en bedrijventerrein in de provincie Noord-Brabant, in de regio West-Brabant, en daarbinnen in de streek Baronie en Markiezaat, gemeente Etten-Leur.

- De buurtschap Zwartenberg valt, ook voor de postadressen, onder het dorp Etten-Leur (vanouds viel het onder Leur toen dat nog een apart dorp was).

- De buurtschap Zwartenberg heeft geen plaatsnaamborden, en ook geen gelijkluidende straatnaam - wat bij veel andere buurtschappen wél het geval is - zodat je ter plekke nergens aan kunt zien dat en wanneer je de buurtschap binnenkomt en weer verlaat.

Terug naar boven

Naam

Oudere vermeldingen
1271 kopie 1336 Suartenberghe, 1286 Zwarte Berghe, 1478 Swairtenbergh.

Naamsverklaring
Samenstelling van berg ‘hoogte, zandige opduiking’ en zwart, waarschijnlijk naar de kleur van de in de middeleeuwen in deze omgeving gewonnen ‘zwarte turf’, turf van hoogwaardige kwaliteit.(1)

Terug naar boven

Ligging

De buurtschap en het bedrijventerrein Zwartenberg ligt N van het dorp Etten-Leur, rond de Z oever van de rivier de Mark en aan de NW zijde van de Zwartenbergse Polder, rond de Boutweg, het gedeelte van de weg Zeedijk N en NO van de Boutweg, de Hoge Zijweg en het N deel van de Zevenbergseweg (de N389), N van de kruising met de Lamsweg. De buurtschap ligt verder ZO van de stad Zevenbergen, ZW van de dorpen Langeweg en Zevenbergschen Hoek, WZW van Knooppunt Zonzeel (A16/A59), W van de A16 en NW van het dorp Prinsenbeek en de stad Breda.

Terug naar boven

Statistische gegevens

De buurtschap Zwartenberg omvat ca. 10 huizen en ca. 10 bedrijfsgebouwen, met ca. 25 inwoners.

Terug naar boven

Geschiedenis

Polder
In 1507 beval graaf Hendrik van Nassau, Heer van Breda, de bedijking van het omliggende gebied, waardoor de Zwartenbergse Polder, oostelijk van de Mark, is ontstaan. De nabijgelegen polder Krijtenburg, westelijk van de Mark, is bedijkt in 1555.

Suikerfabriek
In 1869 is hier de suikerfabriek ‘Van Breda, Dolk & Van Voss’ gesticht. Een van de eigenaren en directeuren van het eerste uur was S.C.J. Heerma van Voss, die in 1909 de eerste gemotoriseerde vliegtuigopstijging in Nederland organiseerde*1. De fabriek heeft het precies vijftig jaar, dus tot 1919, volgehouden. Heerma van Voss groeide in enkele jaren uit tot een autoriteit op suikergebied, waardoor zelfs regeringen hem om raad vroegen. Hij was onder meer voorzitter van de Vereeniging van Beetwortelsuikerfabrikanten, werd in 1900 benoemd tot officier in de Orde van Oranje-Nassau en in 1912 tot ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw, ter gelegenheid van de viering van het eeuwfeest van de beetwortelsuikerindustrie. In 1909 kreeg hij zijn borstbeeld in brons, van zijn Melasse-Spiritusfabriek*2, ter ere van het tienjarig bestaan van deze fabriek. Het is nu te bewonderen in streekmuseum Jan Uten Houte te Etten-Leur. In 1995 is het boek 'Een zoete onderneming : de suikerfabriek op Zwartenberg, 1869-1920' verschenen.
*1 Zie verder bij de buurtschap Klappenberg.
*2 Door Heerma van Voss in 1899 in Bergen op Zoom opgericht.

Ook voor Leur was Heerma van Voss van grote betekenis. Zo schonk hij Leur onder meer een draaibrug over de Mark naar Zevenbergen (circa 1882), het standbeeld van Adriaan van Bergen, een tekenschool en een spijskokerij voor de armen. En voor een post-, telegraaf- en telefoonkantoor liet Heerma van Voss in 1903 een huis bouwen, dat hij vervolgens als kantoor aan de PTT verhuurde.

Bedrijventerrein
"In de tweede helft van de 19e eeuw werden in de buitenlanden van Polder Zwartenberg een beetwortel(suiker)fabriek en gasfabriek gebouwd. Aan- en afvoer vond in belangrijke mate plaats via de rivier de Mark. Lange tijd waren beide panden de enige industriële gebouwen in de polder. Het gebruik van de fabriek werd in de loop van tijd wel gewijzigd; aan het begin van de 20e eeuw was aan de Mark een vlasfabriek gevestigd. In de tweede helft van de jaren ’60 van de vorige eeuw werd besloten om, aansluitend op de aanwezige bedrijfsbebouwing, een nieuw bedrijventerrein aan te leggen. Dit bedrijventerrein, met een grootte van circa 10 hectare, was voornamelijk bedoeld om te voorzien in vestigingsmogelijkheden voor bedrijven langs het vaarwater. In de tweede helft van de jaren ’90 is het bedrijventerrein met circa 8 hectare uitgebreid (Zwartenberg - Oost). Deze uitbreiding was met name bedoeld voor de bewerking van bagger en de compostering van groen. Inmiddels is de bewerking van bagger beëindigd. Op het terrein is nog wel een composteerinrichting gevestigd.

Bedrijventerrein Zwartenberg ligt enigszins geïsoleerd in de polder en sluit aan op Bedrijventerrein Hazeldonk, dat aan de noordzijde van de rivier de Mark in de gemeente Moerdijk is gelegen. Het bedrijventerrein ligt buitendijks en de bedrijfspercelen hebben een relatief lage ligging. In geval van erg hoge waterstanden bestaat er een risico dat (delen van) het bedrijventerrein onder water komen te staan. In de huidige situatie is in het plangebied een tweedeling te zien. Het westelijk deel van het bedrijventerrein (het oorspronkelijke bedrijventerrein) is vrijwel volledig uitgegeven en is intensief bebouwd. Het oostelijke deel van het plangebied bestaat uit de gronden van de voormalige baggerinrichting. Na het beëindigen van de baggerbewerking zijn de gronden nog niet opnieuw uitgegeven. Zwartenberg-Oost is dan ook grotendeels onbebouwd, met uitzondering van de bebouwing ter plaatse van de gemeentelijke composteerinrichting. De overige gronden zijn momenteel braakliggend.

De bebouwing op bedrijventerrein Zwartenberg is geconcentreerd in het westelijk deel van het plangebied en bestaat uit bedrijfshallen van verschillende grootte. Tussen de bedrijfsgebouwen staan, met name aan de zijde van de rivier de Mark, verschillende bedrijfsinstallaties. De gebouwen hebben een afwisselende bouwhoogte, die varieert van bebouwing in één bouwlaag tot bebouwing van circa 23 meter hoog. Het hoogste gebouw in het plangebied heeft een bouwhoogte van 30 meter. Op het perceel Zeedijk 23 is een schoorsteen van 60 meter hoog aanwezig. Op het perceel Zeedijk 41 staat een aantal cementsilo’s met een hoogte van 22 meter. De uitstraling van de bedrijfsgebouwen is niet hoogwaardig, wat samenhangt met de aard van de bedrijvigheid: op het bedrijventerrein zijn met name productiebedrijven in de hogere milieucategorieën gevestigd. Een deel van de bedrijven maakt voor de aan- en afvoer gebruik van de ligging aan het water." (bron en voor nadere informatie zie Bestemmingsplan Bedrijventerrein Zwartenberg, 2012)

Baggerbewerkingsinstallatie
In 1997 is op Zwartenberg de eerste Brabantse baggerbewerkingsinstallatie gebouwd, omdat de mogelijkheden om slib te storten in West-Brabant vrijwel waren uitgeput; de put van Dintelsas (capaciteit 300.000 m3) was bijna vol.. De installatie had een capaciteit van 18.000 m3 slib per jaar en werd door de provincie beschouwd als een ‘milieukundig visitekaartje’. Het terrein was 5,5 hectare groot en bevatte onder meer drie lagunes van elk 6.000 m2, waarin de bagger werd opgeslagen en ‘gerijpt’. Onder de lagunes was 35.000 m2 waterdichte folie aangebracht. "Het is de bedoeling dat de bagger door verdamping, drainage, bewerking en bevriezing indroogt tot een steekvast product dat vervolgens weer kan worden gebruikt, onder andere voor dijkverbeteringen. Het rijpingsproces duurt ongeveer één jaar", zo schreef men ten tijde van de ingebruikname van de installatie.

Een 3.400 meter lange persleiding vervoerde het vervuilde drainagewater van de baggerbewerkingsinstallatie en het afvalwater van het industrieterrein naar de Bredase zuiveringsinstallatie Nieuwveer. Ook de Zwartenbergse industrie is op deze rioolpijp aangesloten. Het was het laatste stukje ‘rioolloos industriegebied’ in het werkgebied van het Hoogheemraadschap. De bagger die op Zwartenberg werd aangevoerd, kwam uit de eigen rivieren van het Hoogheemraadschap: het Mark- en Vlietkanaal, de Roosendaalse en Steenbergse Vliet, de Roode Vaart, de Mark en Dintel en de singels van Breda. Inmiddels is de baggerbeweking hier weer beëindigd.

Boek en dvd
- In 2007 is een door Ton van den Wijngaart* geschreven boek genaamd '500 jaar Zwartenbergse Polder' uitgegeven. Het boek geeft een prachtig beeld van het ontstaan van de polder vanuit de prehistorie tot op heden. Belangrijke gebeurtenissen en feiten worden specifiek belicht. Naast kopieën van officiële documenten worden ook alle polderbewoners vanaf 1500 tot 1940 vermeld. De oplage van 1225 stuks was binnen 6 weken volledig uitverkocht. Daarom is in 2013 een (herziene) herdruk verschenen.
* Die tot 2016 in buurtschap Zwartenberg heeft gewoond, in de boerderij op Zevenbergseweg 42.

Tevens is n.a.v. het 500-jarig bestaan van de Zwartenbergse Polder in 2007 een unieke DVD gemaakt over de polder. De videofilm laat enerzijds een samenvatting zien van de feestelijke herdenking van het 500-jarig bestaan zoals de huidige polderbewoners dit gevierd hebben. Anderzijds geeft de film op documentaire-achtige wijze een beeld van de beeldschone polder. De DVD is verkrijgbaar bij Ton van den Wijngaart, tel. 0168-328430.

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

Molen
De Zwartenbergse Watermolen, gelegen aan de provinciale weg tussen Etten-Leur en Zevenbergen, in de buurtschap Zwartenberg, is een ronde stenen grondzeiler. Het is de enig overgebleven poldermolen in West-Brabant. De molen pompt water vanuit de polder naar de Leurse Haven. Het water ging op die manier voor de polder verloren, omdat het wegstroomde naar de Mark. Daardoor kon de molen niet worden gebruikt als het waterpeil te laag stond. De eerste molen die in documenten voorkomt, dateert uit 1722 en was een wind-watermolen met een ijzeren scheprad en rieten bedekking, maar waarschijnlijk was er reeds eerder een molen of een rad, dat was immers nodig om het (begin 16e eeuw ingepolderde) land droog te houden. Die molen is in 1888 afgebrand door blikseminslag. De huidige molen dateert uit 1889. In 1922 kreeg de molen een zuiggasmotor en een centrifugaalpomp. In 1944 werd de motor vervangen door een dieselmotor. In de jaren vijftig kwam de molen buiten gebruik, doordat er een nieuwe elektrische watermolen aan de Halse Sluis werd gebouwd. De motor verdween toen, maar de waterpomp en het scheprad bleven in de molen.

Tot 1997 maalde de molen maar eens in de twee weken, en dan nog alleen als de waterstand dat toeliet. In dat jaar is een omleiding, een ‘bypass’, aangelegd waardoor de molen onafhankelijk van de waterstand kan draaien. De omleiding pompt het water terug naar de polder. Technisch is het voor een molen beter om vaker te draaien, en ook toeristisch is het aantrekkelijker. De molen is niet nodig voor het op peil houden van de waterstand in de polder. Deze taak wordt door een gemaal verricht. Op een informatiepaneel bij de molen wordt het verhaal van de omleiding uit de doeken gedaan.

De molen is in drie jaar tijd, van 2000 tot en met 2002, grondig opgeknapt. De molen is opnieuw geschilderd. Volgens de Sprundelse molenaar Mienus van den Broek (die ook de molen in Sprundel beheert) was dat hard nodig: “Het leek meer op de Groenenbergse dan op de Zwartenbergse Molen.” Verder is onder meer de ‘baard’ (de versierde houten plaat achter de wieken) vervangen, omdat deze aan het rotten was. In het molenlijf is een steen ingemetseld met de tekst: “Ik breng het water naar omhoog / eenmaal een polder schielijk droog / thans ben ik jong door de techniek / van de Van Bussels stoomlijnwiek.”

De functie van de molen is sinds 1968 overgenomen door het tegenwoordig elektronisch gestuurde gemaal Halle in Zwartenberg, gelegen aan de kruising van de Zeedijk met de Halse Vliet, even zuidelijk van de Mark. Overigens kan bij een calamiteit aan het gemaal, de molen nog steeds worden ingeschakeld. “Het gemaal bemaalt twee polders. Enerzijds verzorgt het de afwatering van het stroomgebied van de Haagse Beemden en anderzijds dat van de Zwartenbergse Polder. Met behulp van twee gemalen wordt het overtollige water naar de hogergelegen Mark gepompt. Het omgekeerde is ook mogelijk. Het kan namelijk voorkomen dat in de zomer het waterpeil in de lagere gedeelten te laag komt te staan. Om dit te voorkomen, wordt het water in de Mark teruggesluisd naar de lagergelegen waterlopen. Hierdoor kunnen landbouwers toch hun land beregenen en is er voldoende drinkwater voor het vee. Om te zorgen dat bij een aanhoudende regenbui de inwoners van Breda en Etten-Leur droge voeten houden, kan het waterschap de polder aangrenzend met het gemaal – de boezempolder – laten onderlopen. De desbetreffende grondeigenaren zijn hiervan op de hoogte” (931).

Terug naar boven

Landschap, natuur en recreatie

Herstel kolken in Zwartenbergse polder
Waterschap Brabantse Delta heeft in 2010 de kolken, ook wel wielen genoemd, in de Zwartenbergse polder hersteld. De kolken zijn in de 16e eeuw ontstaan door overstromingen. De meeste begroeiing is weggehaald. Zodoende krijgen licht en wind weer vrij spel. Dat komt het leven in en rondom het water ten goede. Ook zijn de wielen nu afgesloten van de poldersloten. Bij veel regenval staat er voortaan meer water in dan in een drogere periode. Op die manier wordt ook een natuurlijke situatie bevorderd.

Eén van de kolken die is hersteld is het 'Romme's wiel'. Tijdens een visactie om de nog levende vis uit de kolken te halen voor het uitbaggeren, bleek al dat deze kolk 'biologisch dood' was. Vanwege zuurstofgebrek kwam er geen vis meer voor. In de loop der jaren is het helemaal dichtgeslibd met bladeren, takken en planten. Biologisch dood is iets anders dan vervuild. Het water op zich is wel schoon. Maar door het dichtslibben was de waterdiepte van de kolk nog maar 50 centimeter. De baggeraars hebben het uitgegraven tot een diepte van tweeënhalve meter. Totaal hebben ze tweeduizend kuub bagger verplaatst oftewel tweehonderd vrachtwagens vol. Daar zijn overigens geen vrachtauto's aan te pas gekomen, want de drab is rechtstreeks op het land van veehouder René Vermunt, pal naast het wiel, gespoten. Dat was een duurzamere oplossing dan transporteren.

Excursies
Oud-Zwartenbergenaar (hij is in 2016 naar elders verhuisd) Ton van den Wijngaart (tel. 0168-328430) organiseert regelmatig excursies, waarbij hij je in historische outfit als Engelbrecht van Etten door de Zwartenbergse Polder leidt. Wandelend, per huifkar of Landrover of als rondvaart.

Reactie toevoegen