Status

- Terwispel is een dorp in de provincie Fryslân, gemeente Opsterland.

- Sinds 1982 heeft het dorp zijn eigen wapen en vlag. Op verzoek van de TAP (Terwispeler Aldjiers Ploech) heeft de Raad voor Heraldiek deze ontworpen. De groene paal en het schildhoofd vormen samen de letter “T” van Terwispel. Zij wijzen op twee dijken (De Walle en de Leidyk) die in de tijd van de vervening de landbouwgrond moesten beschermen. De gouden klaver in het schildhoofd is het zinnebeeld van de agrarische activiteiten. De zwarte blokjes staan voor turven en/of petgaten. Zij symboliseren de vervening die zowel binnen als buiten het door dijken beschutte dorpsgebied plaatsvond.

Ligging

Het dorp Terwispel ligt OZO van het dorp Tijnje, Z van het dorp Boornbergum, ZW van het dorp Beetsterzwaag, W van het dorp Lippenhuizen, NW van het dorp Jubbega, NNW van het dorp Gorredijk, NNO van het dorp Jonkerslân, NO van de dorpen Langezwaag en Luxwoude, ONO van het dorp Gersloot en O van de A7 en het dorp Gersloot-Polder.

Statistische gegevens

In 1840 omvat het dorp Terwispel 115 huizen met 777 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 400 huizen met ca. 1.000 inwoners.

Geschiedenis

"De leeftijd van Terwispel als nederzetting is niet met zekerheid vast te stellen. Wel is duidelijk dat er rond het dorp al in 750 na Christus een bloeiende handel plaatsvond. Dat is op te maken uit de vondst van 161 zilveren munten die rond 750 in de grond terecht zijn gekomen: een paar zilveren ringen en een stukje platgeslagen zilver. De zilveren kleinoden zijn in 1863 bij het vervenen bezuiden het Alddjip in de bonkaarde aangetroffen (bonkaarde = de bovenlaag op het veen, die verwijderd moet worden voordat er kan worden begonnen met het verwerken van het veen tot turf). Het Alddjip had enkele zijstroompjes waarvan het grootste ontsprong tussen het dorp en Kortezwaag. De benaming stroomopwaarts was achtereenvolgens Mûdjip, Wispel en Alde Ie. De Wispel heeft aan het dorp zijn naam gegeven.

Terwispel was een aantal eeuwen geleden een groot dorp wat uitgestrektheid betreft. Ook werd het samen met Beets genoemd als hooischuur van Opsterland, een vruchtbaar dorp dus. De huidige Bûtewei heette in 1664 dan ook de Wispeler Hooywech. De uitgestrektheid kwam er in het kort op neer dat de grenzen lagen bij Gorredijk, Langezwaag, Oldeboorn en Nij Beets. In 1749 was het beroep van de gezinshoofden als volgt verdeeld: 78 boeren, vijf werkers in ambacht en handel, vijftien arbeiders en twee waren werkzaam voor kerk en overheid. Het dorp was zeer dun bevolkt en verre van rijk.

Terwispel ontwikkelde zich in de 19e eeuw snel door de lage vervening waardoor Venebuurt, Kolderveen en Tijnje ontstonden. Het aantal inwoners steeg door die vervening van 519 in 1815 naar 2401 in 1895. De latere daling van het inwonertal is mede een gevolg van de afscheiding van Tijnje na 1900.

In de Terwispeler historie speelt de strijd tegen het water een belangrijke rol. Nog altijd is een stukje noeste arbeid uit de 15e eeuw bewaard gebleven. De bewoners groeven toen zelf de Wispelder Walle om zich te beschermen tegen het opkomend water van met name de Ie en de Wispel. Het tracé van de Walle is nog goeddeels te zien: vanaf het einde van de Bûtewei loopt de Walle over het Kolderveen richting Opsterlandse Compagnonsvaart waarna hij zijn weg vervolgt op de Alde dyk. Rond 1852 werd de Nieuwe Vaart (Turfroute) gegraven. Deze vaart sneed het dorp in twee helften. De brug die beide dorpshelften met elkaar verbindt wordt dan ook de Spaltenbrêge genoemd." (bron: dorpssite)

Bezienswaardigheden

Rijksmonumenten / Hervormde kerk
- Terwispel heeft 3 rijksmonumenten, die allemaal betrekking hebben op de Hervormde (PKN) kerk (De Streek 25). De kerk met gereduceerd torenlichaam is in 1864 gebouwd ter vervanging van een bouwvallige voorganger. Het muurwerk van de zaalkerk van vier traveeën wordt geleed door lisenen. In de rondboogvensters is gekleurd glas in lood aangebracht. De windwijzer op het driezijdig gesloten koor heeft de vorm van een hond. In de geveltoren met achtzijdige ingesnoerde spits en leien in rijndekking hangt een klok (1694) van klokkengieter Petrus Overney. Het mechanisch torenuurwerk (1925) is gemaakt door H.Y. Kramer. De preekstoel (17e eeuw) met vijfzijdige kuip en dorische pilasters op de hoeken is een apart rijksmonument. Onder de orgelgalerij staan twee overhuifde en door driehoekige frontons bekroonde herenbanken. Het orgel uit 1878 is gebouwd door L. van Dam en Zonen.

De Hevormde kerk is van algemeen cultuurhistorisch en architectuurhistorisch belang: als bijzondere uitdrukking van de sociaal-economische ontwikkeling die tot de nieuwbouw leidde; vanwege de hoge mate van esthetische kwaliteit van het ontwerp; vanwege de zeer hoge mate van belang voor het aanzien van het dorp; vanwege de hoge mate van gaafheid van het exterieur en het interieur. In oktober 2011 is de kerk feestelijk heropend na een grondige restauratie die bijna een jaar heeft geduurd, en gedurende welke tijd de kerk buiten gebruik is geweest. Tevens is het monumentale Van Dam-orgel van 1885 gerestaureerd. Dit orgel is van bijzondere kwaliteit. De restauratie is mogelijk gemaakt door subsidie van het Nationaal Restauratiefonds, bijdragen van diverse stichtingen en fondsen, een bijdrage uit het dorpenfonds van Rabobank Heerenveen-Gorredijk en de inzet van vrijwilligers. De kerk valt tegenwoordig onder de Protestantse Gemeente Tijnje-Terwispel.

Jaarlijkse evenementen

- Avondvierdaagse (eind mei).

- Bij de Recreatieloop Terwispel (op een zondag begin juli) kun je kiezen uit de afstanden 4 mijl en 10 km. Er is ook een Kidsrun (1,5 km).

- Carbidschieten en oudjaarsfeest.

Landschap, natuur en recreatie

Van Oordt's Mersken
"Op een iets hoger gelegen zandkop in natuurgebied Van Oordt’s Mersken, dat grotendeels onder Terwispel valt en deels onder Beetsterzwaag, komt zeldzaam blauwgrasland voor. In dit voormalig veengebied zijn kuilen aangetroffen met afwijkende vegetatie. Deze gaten zijn lang een mysterie geweest, tot onderzoekers een merkwaardige ontdekking deden. Tijdens onderzoek naar verdroging in het gebied werd met een grondboor het bodemprofiel onderzocht. Het betrof een moerige podzolgrond met een moerige bovenlaag. Op zeventig centimeter onder het maaiveld bevond zich stugge grijze keileem. Toen de bodemopbouw van de depressie onderzocht werd, gebeurde er iets merkwaardigs. In eerste instantie dringt het nog niet eens echt door, maar de guts, waarmee het profiel werd gestoken, raakte pas op ruim één meter onder maaiveld de keileemlaag. Langzaam daagde het besef; er missen op de plek van de depressie in de ondergrond enkele decimeters keileem!

Eenmaal van de verbazing bekomen was de conclusie onontkoombaar, het zijn kuilen waaruit keileem is gedolven. De mens groef hier naar keileem om te gebruiken bij de constructie van boerderijen. Van keileem kun je prima vloeren maken en je kunt er wanden mee pleisteren. Hier ter plaatse, maar ook op andere plekken komen tientallen en misschien wel honderden van dergelijke kuilen voor. Er is ook een bodemkundige term voor dergelijke kuilen, ze worden daliegaten genoemd. Daliegaten zijn bekend uit Noord-Holland, deze kuilen gingen vaak meters diep. Er werd onder het veen naar zand gedolven, hiermee kon het veen bezand worden en verbeterde de draagkracht.

Bij het winnen en afvoeren van de keileem is vast ook materiaal gemorst. Keileem bevat mineralen en deze uiterst lichte aanvoer van nutriënten was net genoeg voor blauwgrasland om op te kunnen gedijen. In de depressies groeit onder meer gele lis, egelboterbloem, draadzegge, zwarte zegge, gewone wederik en aan de randen wat Spaanse ruiter. In een van de depressies is ook een kwetsbare en zeldzame mossoort gevonden: geveerd sikkelmos. Een moerasplant die gebonden is aan zwakgebufferde standplaatsen, zoals oevers, vennetjes, veentjes en lage plekken in nat schraalland. Buiten de depressies groeit klein glidkruid, Spaanse ruiter, blonde zegge, blauwe knoop, tormentil en hier en daar wat klokjesgentiaan. Tegenwoordig zijn blauwgraslanden in Nederland uiterst zeldzaam en genieten ze als habitattype een hoge mate van bescherming. Staatsbosbeheer is nauwgezet bezig om de hydrologische omstandigheden in Van Oordt’s Mersken tussen Terwispel, Tijnje en Beetsterzwaag af te stemmen op de eisen die het habitattype stelt. Jaarlijks wordt het blauwgrasland aan het eind van de zomer gemaaid en het hooi afgevoerd. Net als bij kostbare schilderijen mag je bij excursies naar blauwgraslanden wel kijken, maar niet aankomen." (bron: Staatsbosbeheer, april 2021)

Beekpassage
Tot 2015 vormde de A7, die het hierboven beschreven natuurgebied Van Oordt's Mersken doorsnijdt, een obstakel voor de doorstroming van de beek Alddjip. Daarom is hier in genoemd jaar een grote onderdoorgang onder de A7 aangelegd (halverwege de afritten Beetsterzwaag en Gorredijk. Het Alddjip vormt hier de grens tussen de dorpsgebieden van Terwispel en Beetsterzwaag). Zo'n onderdoorgang wordt ook wel een beekpassage genoemd. Het Alddjip kan nu weer ongehinderd doorstromen. De beekpassage verbindt de natuurgebieden aan beide zijden van de A7. De beekpassage is met name geschikt voor dieren die veel voorkomen in een water- of oeveromgeving, zoals de otter, ringslang en amfibieën. Door deze nieuwe verbinding krijgen de dieren een groter leefgebied.

Links

- Algemeen: - Site van en over Terwispel.

- Nieuws: - "Dorpskrant de Wispelweagen wordt uitgegeven door Stichting Doarpskrante Wispelweagen en verschijnt iedere maand, behalve in juli en augustus. De dorpskrant is in 1970 opgericht en heeft vijf redactieleden. O.a. Us Doarpshûs, basisschool ‘t Ambyld, peuterclub It Pikehokje, Plaatselijk Belang Terwispel, de (sport)verenigingen en een aantal vaste schrijvers zorgen er voor dat er elke maand weer een leesbaar blad kan worden samengesteld. Om de Wispelweagen te maken is er een groot aantal vrijwilligers in touw: naast de redactie (tevens het stichtingsbestuur), zijn er drukkers, nieters en bezorgers." Via de link is de dorpskrant ook online te lezen (ook oudere nummers).

- Belangenvereniging: - Om de leefbaarheid van het dorp te behouden en zo mogelijk te verbeteren zet Plaatselijk Belang Terwispel zich in om de belangen van de leden zo goed mogelijk te behartigen.

- Dorpshuis: - "Sinds 1951 was een groep mensen in het dorp actief om een ruimte te creëren voor het sociale en culturele gemeenschapsleven in Terwispel. Toen in 1955 de oude lagere school werd afgekeurd, richtten de activiteiten zich op het inzetten van het oude schoolgebouw als dorpshuis. In 1957 is dorpshuis Us Doarpshûs gerealiseerd. et dorpshuis voorzag in een duidelijke behoefte. Hoewel het oude gebouw nadien al een paar keer was verbouwd en aangepast, werd langzaam maar zeker duidelijk dat het dorpshuis uit zijn jasje groeide en dat het ook niet meer voldeed aan de eisen van de moderne tijd. In 1987 is tegenover het oude gebouw op sportveld De Pûster een nieuw dorpshuis geopend, dat de naam Us Doarpshûs behield. Voor personen met een lichamelijke beperking was de kantine zeer moeilijk bereikbaar. Ook bleek deze ruimte regelmatig te klein. Tevens waren er te weinig ruimtes voor sociale en culturele activiteiten. In 2014 is het dorpshuis uitgebreid met een nieuwe kantine. De oude kantine is verbouwd tot bestuurskamer en een ruimte voor sociale en culturele activiteiten, zoals vergaderingen en andere bijeenkomsten. Nadat het casco van de uitbreiding door de aannemer was opgeleverd zijn de verdere werkzaamheden door vrijwilligers in zelfwerkzaamheid uitgevoerd.

Door het wegvallen van dorpswinkels en andere ontmoetingsplaatsen is Us Doarpshûs de plek waar de inwoners van Terwispel elkaar treffen. Met uitzondering van de maand juli zijn er dan ook dagelijks activiteiten in en rondom het dorpshuis. Hoewel de naam anders doet vermoeden is Us Doarpshûs niet alleen meer dorpshuis. Het is uitgegroeid tot een multifunctionele accommodatie. Zo vervult Us Doarpshûs ook de functie van sportkantine en peuterspeelzaal en vinden er de gymlessen van de basisschool plaats / Leden-, bestuursvergaderingen en andere bijeenkomsten van diverse verenigingen / Repetities en uitvoeringen van toneelvereniging Sizze en Dwaen / Volleybal-, badminton- en zaalvoetbaltrainingen / Verenigingsgymnastiek van UDA / Schieten en kaarten van de schietvereniging / Klaverjas- en bingoavonden / Jeu de boules en bierproefavonden / Biljarten / Bruiloften, partijen en begrafenissen. Us Doarpshûs is nagenoeg alle dagen overdag en/of ’s avonds open. Er zijn twee beheerders in dienst. Daarnaast zijn circa 150 vrijwilligers regelmatig in actie om de exploitatie van Us Doarpshûs mogelijk te maken op een wijze zoals het dorp dat graag wil. De zogeheten “Belgyske Ploech” zorgt er voor dat de grote zaal er pico bello bij staat wanneer er een feestavond is. Wekelijks is er een groep dames actief in een van de vier schoonmaakploegen. Dan zijn er nog de horeca-vrijwilligers, die tijdens grotere activiteiten het beheer bijstaan en op zaterdagmorgen en op minder drukke avonden de kantine beheren."

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Terwispel.