Status

- Leersum is een dorp in de provincie Utrecht, in de streek en gemeente Utrechtse Heuvelrug. Het was een zelfstandige gemeente t/m 2005.

- De gemeente Leersum is per 8-9-1857 vergroot met de gemeente Darthuizen (nadat die zich eerder, in 1818, van de gemeente had afgesplitst).

- Wapen van de voormalige gemeente Leersum.

- Onder het dorp Leersum vallen ook de buurtschappen Breedeveen, Darthuizen en Ginkel (voor de postadressen). Ook een klein deel van buurtschap De Groep valt, mogelijk alleen formeel en voor de postadressen, onder dit dorp.

Naam

Oudere vermeldingen
11e eeuw Hlarashem, 1328-1329 Laercem, 1331-1332 Leersem.

Naamsverklaring
Samenstelling van het Oudnederlandse hem 'woonstede, woonplaats' en een persoonsnaam, dan wel laar 'intensief benut stuk bos (zie ook bij Laar) met opvallende uitgang -as, waarschijnlijk een meervoudsvorm.(1)

Ligging

Leersum ligt W van Veenendaal, NW van Amerongen, ZO van Doorn, NO van Wijk bij Duurstede, aan de N225 (Driebergen-Wageningen) en aan de rand van de bosrijke Utrechtse Heuvelrug.

Statistische gegevens

In 1840 heeft de gemeente Leersum 122 huizen met 797 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 103/684 (= huizen/inwoners) en buurtschap Ginkel 19/113. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 3.000 huizen met ca. 7.600 inwoners.

Geschiedenis

Leersum dankt haar ligging aan de Darthuizer Poort. Dit is een van de dalen die vele tienduizenden jaren geleden ontstonden op de Utrechtse Heuvelrug, door schuivende ijslagen en smeltwater. Getuigen hiervan zijn de Zuilensteinseberg (52 m) en de Darthuizerberg (48 m). Op de hogere plaatsen werd het warmer en ontstond weelderige plantengroei, waaruit veenlagen voortkwamen. Door natuurrampen en vooral door menselijke ontginning ging veel bos verloren en ontstonden zandverstuivingen die bewoners in hun bestaan bedreigden. Herbebossing in de 19e eeuw bracht redding op de Heuvelrug. Nieuwe bossen zorgden voor handel en nijverheid en lokten veel natuurliefhebbers naar het dorp. De bewoners woonden destijds voornamelijk rond het kruispunt van Rijksstraatweg, Kerkweg en Scherpenzeelseweg en in een aantal verspreid liggende boerderijen.

Heemkunde
Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van dit dorp en deze voormalige gemeente, kun je terecht bij Historische Vereniging Leersum. "Wie het heden wil begrijpen en aan zijn toekomst werkt, moet zijn verleden kennen." Deze uitspraak was een belangrijk credo van oud-voorzitter en medeoprichter Lex Blankestijn. Vanuit die stelling hebben de oprichters, bestuursleden en leden sinds 1996 gewerkt aan het verzamelen, vastleggen en verspreiden van alles wat met de geschiedenis van het dorp en omgeving, met name die van de 20e eeuw, te maken heeft. Dat gebeurt door middel van ledenvergaderingen, een kwartaalblad en publicaties. De ledenvergaderingen vinden eenmaal per kwartaal plaats, doorgaans in februari, juni, oktober en december. Dan wordt door een spreker een onderwerp besproken, meestal ondersteund door diabeelden.

De juni-bijeenkomst wordt gebruikt om een excursie te maken naar een interessante plek, soms aansluitend op de lezing van februari. Een recente activiteit is de Tijdlijn van Leersum. In de vorm van een wisseltentoonstelling in de bibliotheek van de Binder wordt telkens een aspect van de lokale historie belicht. In de maand voorafgaande aan de ledenvergadering verschijnt het kwartaalblad HOETWAS. Daarin worden artikelen - ruimschoots voorzien van illustraties uit vaak persoonlijke archieven - geschreven die eveneens teruggrijpen naar het verleden van het dorp, dat in de vorige eeuw veranderde van een klein Heuvelrugdorp met enkele honderden inwoners van met name kleine boeren, in een forensendorp met ruim 7500 inwoners. De vereniging heeft inmiddels ca. 15 publicaties op haar naam staan. De meeste daarvan zijn nog verkrijgbaar bij de vereniging of in de plaatselijke boekhandel."

De voorganger van de historische vereniging was Stichting Oud-Leersum en omstreken, in 1972 opgericht om zaken van historische waarde voor het nageslacht te bewaren. De stichting streefde ernaar gebouwen en historisch belangrijke terreinen intact te houden. Maar ook brieven en foto's die verloren dreigden te gaan, wilde zij bewaren. Enkele wapenfeiten van de stichting zijn: restauratie van de schaapskooi bij Zuylenstein; restauratie van een groep grafheuvels in het Zuylensteinse bos; bijdrage in de totstandkoming van het Tabaksmuseum in Amerongen.

Recente ontwikkelingen

- In 2011 heeft de provincie Utrecht besloten om bij de rotonde Donderberg in Leersum een bypass aan te leggen voor een betere doorstroming van vooral de bussen richting station Driebergen. Vervolgens ontstond er bij inwoners de wens om een tunnel aan te leggen, zodat fietsers de rotonde ongelijkvloers kunnen passeren. De gemeente Utrechtse Heuvelrug kwam ook met een alternatief plan. Omdat de verkeerssituatie ten opzichte van 2011 is veranderd wil de provincie opnieuw beoordelen of de bypass nog voldoet. Ook wil ze een reeks alternatieven bekijken. Daarom heeft de provincie, in overleg met de gemeente, besloten een nieuw, uitgebreid onderzoek te doen waarbij alle mogelijke varianten in beeld komen. Deze worden naast elkaar gelegd en beoordeeld op doorstroming, verkeersveiligheid en kosten. De resultaten van het onderzoek worden begin 2019 verwacht. (bron: Provincie Utrecht, 1-11-2018)

Bezienswaardigheden

- Leersum heeft 64 rijksmonumenten.

- Leersum heeft 29 gemeentelijke monumenten.

- Monumenten Inventarisatie Project gemeente Leersum (1991).

- De Michaëlkerk (oorspronkelijk RK, later Hervormd, tegenwoordig Protestant) (Rijksstraatweg 78) was een dochterkerk van die in Doorn. De kapel moet gebouwd zijn in de tweede helft van de 13ee eeuw, als een eenbeukig gebouw met een smal, rechtgesloten koor. Het schip van de kerk is begin 14e eeuw gebouwd. Koor en schip vertonen beide een laatromaanse bouw. De kerktoren is omstreeks 1500 tegen de westgevel van het schip gebouwd. In 1593 constateerden de Staten van Utrecht uit een kerkvisitatie dat veel kerken op de Utrechtse Heuvelrug vervallen waren. Over Leersum zegt het visitatierapport letterlijk: “De kercke leyt gansch desolaat”. Tussen 1676 en 1680 was de Michaëlkerk bouwkundig opnieuw in slechte staat. Bij de daarop volgende restauratie is de huidige kansel geplaatst.

In 1698 werd het patronaatsrecht van de kerk geschonken aan Willem van Nassau-Zuylestein. Daarbij werd de Leersumse kerkgemeente losgemaakt van Amerongen. Gelijktijdig werd de kerkelijke gemeente Darthuizen van Doorn afgescheiden en bij Leersum gevoegd. Rond 1750 is de kerk uitgebreid naar het noorden. Omstreeks 1819 is de kerk nog een keer naar het noorden vergroot. Of de eerste uitbreiding geheel of gedeeltelijk is gesloopt is niet duidelijk. In 1895 is de kerk naar het noorden verder uitgebreid en is er een orgelgalerij aangebracht. In 1928 is er een consistorie aangebouwd, in neoklassieke stijl, naar ontwerp van architect J. van Lunteren. In 1936 was de kerk weer in slechte bouwkundige staat. De architecten Jan en Theo Stuivinga te Zeist kregen de opdracht voor een restauratieplan. De laatste uitbouw is gerealiseerd in 2004. Het gemis van een ruime garderobe, behoorlijke toiletruimte en een koffieruimte deed het kerkbestuur besluiten om de kerk uit te breiden. Het kerkelijk centrum De Kolk, gelegen aan de Hoflaan, is verkocht en van de opbrengst is het Michaëlhuis gerealiseerd.

In 1866 kreeg de Michaëlkerk haar eerste orgel. Het was een ‘serafineorgel’, een harmonium met metalen tongen. In 1888 kocht ds. De Zwart het orgel waarvoor in 1895 het orgelbalkon is gebouwd. Dit zogeheten cabineorgel is in 1947 vervangen door een orgel van orgelbouwer Spiering uit Dordrecht. In 1972 is dit orgel vervangen door het huidige kerkorgel. Een orgel in oude stijl, passend bij deze oude kerk. Het is gebouwd door de firma Reil uit Heerde. Het bestaat uit twee delen; een hoofdwerk dat tot hoog in de kerkruimte torent en een lager geplaatst rugwerk, ook wel rugpositief genoemd. Het orgel heeft ‘sleepladen’ en maar liefst 757 pijpen en pijpjes, in lengte variërend van 2,5 tot 250 cm. De Michaëlkerk valt tegenwoordig onder de Protestantse Gemeente Leersum.

- Naast de oude Hervomde kerk staat de oorspronkelijk als rechthuis gebouwde herberg King William uit ca 1690.

- Tussen Amerongen en Leersum ligt het oorspronkelijk 17e-eeuwse kasteel Zuylestein. Van het oude kasteel zijn alleen nog het poortgebouw, de oranjerie, het speelhuis en enkele dienstwoningen blijven staan. De rest is in 1945 per vergissing door de geallieerden vernield. Het huidige kasteel is rond 1980 als een kopie herbouwd.

- Kasteel Broekhuizen, W van Leersum, dateert uit 1650. Het is na een grote brand in 1906 zoveel mogelijk in de oude stijl herbouwd. De voorgevel draagt het wapen van de familie van Broeckhuysen, die al in 1294 bezittingen in dit gebied had.

- De Graftombe Van Nellesteijn is een monument op het hoogste punt van de Donderberg (36 m), met aan de voet ervan de grafkelder van de familie Van Nellesteijn. De graftombe is 14 m hoog en geeft een mooi uitzicht over de omgeving. De tombe is opengesteld op zondag tussen 12.00 en 16.00 uur.

- Gevelstenen in Leersum.

Evenementen en activiteiten

- "Dorpssoep is leuk, lekker en levert zoveel meer op dan soep alleen! Dorpsgenoten ontmoeten bij een kom warme soep, gemaakt door dorpsgenoten. Er is altijd iets leuks te doen bij de Dorpssoep! Het initiatief Dorpssoep Leersum is gestart in 2014. Inmiddels heeft het initiatief ook in andere plaatsen in het land navolging gevonden. Door het jaar heen staat men diverse malen met een mooie, zelfgemaakte stand met - gratis, door lokale ondernemers gesponsorde - lekkere soepen bij evenementen zoals het Bloemencorso en de Kerstmarkt, om mensen door 'samen soepen' uit te nodigen elkaar te leren kennen, met elkaar in gesprek te gaan en zo bij te dragen aan een sterke lokale samenleving."

- "Het 3e weekend van augustus staat al decennia voor elke Leersummer met rood omrand in de agenda. Dan is het Corsoweekend. Wat ongeveer 70 jaar geleden begon als een stoet van versierde fietsen ter ere van de verjaardag van Koningin Wilhelmina, is inmiddels uitgegroeid tot het grootste evenement van de Utrechtse Heuvelrug: Het Leersumse Bloemencorso. De praalwagens vol met dahlia’s worden allemaal in en rondom Leersum gebouwd. Deze bouwgroepen bestaan uit gezinnen die samen met hun kinderen een kleine wagen bouwen, tot grote wagens waar maanden aan gelast en gebouwd wordt. Vriendengroepen, sport- of andere verenigingen, iedereen die mee wil doen kan een wagen bouwen.

In de dagen voor het corso stijgt de spanning. De dahlia’s worden vlak van tevoren vers geplukt. Op de vrijdag voor het corso komt iedereen bij de bouwplaatsen helpen met het konten, lijmen en plakken van Dahlia’s. Grote tafels staan gereed en bij de grotere bouwgroepen zijn er wel honderden mensen van groot tot klein, van jong tot oud actief. Iedereen is welkom tijdens 'de nacht van Leersum'. Binnen het hele dorp hangt een unieke sfeer waar eenieder van mee mag en kan proeven. Sommigen spreken zelfs van een ziekte in die periode ook wel ‘corsokoorts’ genoemd. Ons Bloemencorso heeft ook een Bloemenkoningin. Zij wordt in het voorjaar gekroond en is voor één jaar het gezicht van ons Bloemencorso en promoot dit samen met ons promotieteam bij evenementen in de regio." Per corso worden ca. 1.200.000 dahlia's gebruikt.

Landschap, natuur en recreatie

- Bosbad Leersum noemt zich op haar site "simpelweg het mooiste natuurlijk verwarmde en met bronwater gevulde Bosbad van Nederland". "In 2021 bestaat het Bosbad 50 jaar. In al die jaren was het Bosbad een openlucht familiezwembad voor ons dorp, buurdorp Amerongen, de overige kernen van de gemeente Utrechtse Heuvelrug en de wijde regio. Het Bosbad trekt veel trouwe bezoekers. Ook veel vakantiegangers weten het fraai in de bossen gelegen bad te vinden. Nu het 50-jarig bestaan nadert, zoekt het bestuur van het Bosbad naar mogelijkheden om het bad te moderniseren en te vitaliseren. Daarvoor is het project ‘Vitaal Bosbad 2021 - 50 jaar’ opgezet. Met dit project werken we aan verduurzaming en verbeterde toegankelijkheid van het Bosbad. Met nieuwe warmtepompen verminderen we het gasveerbruik voor de opwarming van het zwemwater. Voor mindervalide zwemmers hebben we een aangepaste omkleedruimte ingericht en een bad-til-lift aangeschaft. Onze activiteitenlijst is ambitieus. Maar we willen onze schouders er graag onder zetten, zodat onze gasten volop kunnen blijven genieten van ons fijne Bosbad. Doe je mee? Sluit je dan aan bij onze ‘Club van 100’. Voor €.100,- per 3 jaar (omgerekend € 33,33 per jaar) ben je 3 jaar onderdeel van deze club en wordt (als je dat wilt) je naam genoemd in onze mooie ‘Club van 100 boom’ bij de ingang. Wellicht heb je andere ideeën over samenwerken met het Bosbad. We horen het graag!"

- "Vereniging voor Dorp en Natuur Amerongen - Leersum is opgericht in 1966 en telt ruim 900 leden. De vereniging wil door middel van tal van activiteiten bijdragen aan een goede leefomgeving die past binnen het historische en landschappelijke karakter van onze dorpen. Dorp en Natuur zet zich actief in voor o.a.: het behoud en, waar mogelijk, herstel van het historische karakter en de natuurlijke omgeving van onze dorpen; het bewaren van de natuurlijke en landschappelijke waarden van onze dorpen en hun natuurlijke groenvoorzieningen die aansluiten op de Heuvelrug en de uiterwaarden. Ook het bevorderen van nieuwe natuur behoort tot het werkterrein.

Dorp en Natuur wil een aanspreekpunt zijn voor alle inwoners van Amerongen en Leersum die zich betrokken voelen bij deze doelstellingen, maar is géén actievereniging die de ´barricaden´ op gaat. Dorp en Natuur probeert haar doel te bereiken door middel van overleg op basis van argumenten. Naast o.a. overleg met verschillende gemeentelijke en provinciale overheden voegt Dorp en Natuur zelf ook de daad bij het woord met de activiteiten van de verschillende werkgroepen. Meer informatie over de werkgroepen vind je in de nieuwsbrief die tweemaal per jaar verschijnt, en op onze website. De werkgroepen bieden diverse mogelijkheden om je actief in te zetten. Zo kun je o.a. bezig zijn in de heemtuin, je kunt wilgen knotten, padden overzetten, enz. Ook het kritisch volgen van de plaatselijke politiek is een belangrijke activiteit. Ook als je geen tijd of mogelijkheden hebt om actief te zijn binnen een werkgroep, maar wel onze vereniging moreel of financieel wilt ondersteunen, stellen wij je lidmaatschap zeer op prijs. Met een kleine contributie steun je al onze activiteiten."

- "Als je afwisseling zoekt, ben je bij Boswachterij Leersum aan het juiste adres. Want waar vind je loof- en naaldbossen doorsneden door oude lanen, een heidegebied met glinsterende vennen en ecologische graanakkers vol kleurige akkerbloemen gebroederlijk naast elkaar?

Het Leersumse Veld aan de noordkant van de Boswachterij ligt in een natuurlijke laagte. Het gebied werd in de ijstijd uitgesleten door smeltwater in de stuwwal die nu Utrechtse Heuvelrug heet. Ontbossing en overbeweiding hebben de grond in de loop der eeuwen uitgeput. Het Leersumse Veld werd een gebied van stuifzand en heide, die op natte plaatsen ging vervenen. Rond de 18e eeuw werd het veen afgegraven voor brandstof. Zo ontstonden de Leersumse Plassen. In Boswachterij Leersum zijn nog enkele stuifzandgebieden te vinden. Zoals de Ginkelse Duinen, zuidoostelijk van het Leersumse Veld, waar kinderen naar hartelust in het zand kunnen ravotten." Aldus beheerder Staatsbosbeheer.

In de Vogelkijkhut van het Leersumse Veld kun je de vogels bekijken zonder ze te storen. De hut, met bank, kijkt uit over het derde ven. Geoorde futen en dodaarzen verblijven er geregeld. Verder kun je in het gebied boomleeuweriken horen, zwarte spechten zien en 's winters de klapekster aantreffen. Bij een grondboring in het Leersumse Veld in 2010, t.b.v. het slaan van een brandput, is op 29 meter diepte een 20 cm dikke laag fossiel hout aangetroffen. Nader onderzoek heeft aangetoond dat onder het Leersumse Veld de resten liggen van een oeroud bos uit het Waalien van tenminste 1,2 miljoen jaar oud. Analyse van stuifmeelkorrels geeft een nauwkeurige bepaling van de toen aanwezige plantensoorten. Het betrof een woud uit een warmere periode dan nu, met als kenmerkende soorten: hemlockspar, fijnspar, vleugelnoot, haagbeuk, linde, iep en saffierstruik. Daarnaast zijn veel sporen van de kleine vlotvaren aangetroffen, ook een indicator uit dit geologische tijdvak. - Drone-reportage Leersumse Veld en Leersumse Plassen door Aneo Koning.

Lombokbos
In 1905 liet rentmeester H.G. van Dam een stuk heide ontginnen en bos aanplanten. Bij de ingang van dit Lombokbos werden vier sierpalen gezet, die in 2003 in originele staat zijn teruggeplaatst. "In Boswachterij Leersum zijn op 15 februari 2022 drie laanbomen geplant door bestuurders van het ministerie van LNV, gemeente Utrechtse Heuvelrug en Staatsbosbeheer. Het zijn de eerste van de 156 bomen die nog voor de start van het broedseizoen worden geplant om een zwaar aangetaste beukenlaan te herstellen. Zij markeerden daarmee de afronding van het opruimwerk, de openstelling en de start van het herstel van het Lombokbos.

Valwind. Op 18 juni 2021 raasde een valwind door Leersum en omgeving. Hij richtte grote schade aan in het dorp en de boswachterij. Inmiddels is veel werk verzet om de getroffen natuurgebieden veilig en toegankelijk te maken voor het publiek. Ook zijn de herstelwerkzaamheden op Landgoed Broekhuizen afgerond. Het sluitstuk is het zwaarst getroffen Lombokbos, waar duizenden bomen zijn gesneuveld. Financiering herstelwerk. Het herstellen van die schade duurt maanden en kost veel geld. Het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit heeft besloten de volledige kosten hiervan te vergoeden, een bedrag van ruim 1 miljoen euro. Dit is inclusief de al door Staatsbosbeheer geïnvesteerde uren, de gemaakte kosten voor herstelwerk van de natuur en recreatieve voorzieningen zoals wandelpaden, banken en bebording. Dankzij deze bijdrage kan Staatsbosbeheer aan de slag om het Lombokbos te herstellen en weer open te stellen.

Doorstart herstel Lombokbos. Er is inmiddels veel opgeruimd in het Lombokbos en dat biedt zicht op de gevolgen van de valwind voor de natuur en recreatieve infrastructuur. Een deel van het stormhout blijft liggen, omdat dit ecologisch waardevol is voor planten en dieren. We bekijken waar en hoeveel nieuwe aanplant gewenst is en in welke delen van het bos natuurlijke verjonging kan plaatsvinden. Nog voor de start van het broedseizoen op 15 maart, wordt een deel van de lanen hersteld met de herplant van 156 laanbomen. In overleg met direct omwonenden en de gemeente wordt voorjaar 2022 een herstelplan gemaakt voor het bos. Naar verwachting is het merendeel van de herstelmaatregelen eind 2023 gereed. Lees meer over de werkzaamheden op de pagina 'Stormschade Leersum' op de site van Staatsbosbeheer." (bron: Staatsbosbeheer, februari 2022) Op het hoogste punt van het Lombokbos is de uitkijktoren Pyramide Lombok gebouwd, met op de vier punten uilen. Later kreeg de toren de naam Uilentoren. De jaarlijkse Uilentorenloop dankt hieraan haar naam.

Grondwaterwinning
"Grondwaterwinning Leersum is een semi-gespannen, anaerobe winning. De winning is gebouwd in 1966. Het grondwater wordt overwegend onttrokken uit het freatische pakket op een diepte van NAP -25 tot NAP -57 meter. Van het onttrokken grondwater wordt drinkwater gemaakt met de volgende zuiveringsstappen; beluchting (BL, versproeiing) en marmerfiltratie en kalkpellets. De zuivering is vooral gericht op het verhogen van de pH en correctie van de saturatie-index." Wie hier het naadje van de kous van wil weten, kan terecht in het Gebiedsdossier over deze grondwaterwinning van de Provincie Utrecht.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Leersum, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Oude en recente foto's van Leersum op Facebook.

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Leersum (online te bestellen).

Links

- MFC: - Sport- en Cultuurcentrum De Binder in Leersum huisvest een moderne sporthal, vergaderzalen en een sfeervolle theaterzaal voor culturele activiteiten. Een geschikte accomodatie voor je cursus, vergadering, sportevenementen, bedrijfspresentatie's, voorstellingen, concerten en filmavonden. Tevens vind je er de Bibliotheek en diverse organisaties zoals kinderopvang/BSO De Harlekijn en Stichting Welnúh.

- Zorg: - "De monumentale Zorgvilla Het Gouden Hart is gevestigd in het oude gemeentehuis van Leersum. De villa heeft 26 zorgappartementen, een sfeervolle keuken, eet- en woonkamer die uitkijken op de prachtige binnentuin. De appartementen variëren in oppervlakte van 34 tot 65 m2. Elk appartement heeft een woonkamer met slaapgelegenheid en een eigen badkamer. De appartementen voor echtparen hebben tevens een kitchenette. Elk appartement is voorzien van slimme domotica en indien nodig kun je gebruik maken van persoonsalarmering. Je gasten zijn altijd welkom en kunnen in principe een hapje mee-eten. Ook logeren behoort tot de mogelijkheden, want HGH is een open en gastvrij huis. De villa heeft een prachtige binnentuin met gezellige terrassen, hagen, hortensia’s en moesbakken met verse kruiden."

- Veiligheid: - Brandweer Leersum.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Leersum oud alg.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)