Deze pagina wordt mede mogelijk gemaakt door:

Wonen

Mutters Makelaardij is dé specialist in de gemeenten West Betuwe, Vijfheerenlanden, Gorinchem, Culemborg en de Alblasserwaard. Al jarenlang bewijzen wij dat we het daadwerkelijk anders doen! Kijk hier voor ons aanbod in Oosterwijk. U bent van harte welkom voor een oriënterend gesprek op onze kantoren in Leerdam, Vianen en Culemborg. Met ons motto: "Waarborg tot betrokkenheid" garanderen wij het hoge serviceniveau dat u van een makelaar mag verwachten. Wij beseffen dat het verkopen of aankopen van uw woning geen alledaagse zaak is, daarom nemen wij u bij de hand en begeleiden wij u in iedere stap van het proces.

Status

- Oosterwijk is een dorp in de provincie Utrecht (t/m 2018 provincie Zuid-Holland), in de streek en gemeente Vijfheerenlanden. T/m 1985 gemeente Kedichem, in 1986 over naar gemeente Leerdam, in 2019 over naar gemeente Vijfheerenlanden.

- Bij de gemeentelijke herindeling van 1986 zijn de huidige huisnrs. Koenderseweg 1 en 11 N van de spoorlijn, die vanouds onder dit dorp vielen, aan het dorp Leerbroek toegekend. Het deel van de Tiendweg dat in de praktijk ook onder het dorp valt (huisnummers 4 en 5 t/m 13) valt voor de postadressen onder Kedichem. De buurtschap Klein Oosterwijk die, zoals de naam al suggereert, historisch en maatschappelijk gezien ook bij het dorp hoort, valt voor de postadressen onder Leerdam(-West).

- Het dorp heeft witte plaatsnaamborden en is formeel geheel buitengebied, zonder 'bebouwde kom'. Praktisch gezien is de bebouwingsverdichting van Nortierstraat t/m Klein Oosterwijk wel als 'bebouwde kom' te beschouwen.

- Een ander - helaas hardnekkig - misverstand, wat allicht mede door de witte plaatsnaamborden in de hand wordt gewerkt, is dat Oosterwijk 'slechts' een buurtschap zou zijn. Het is echter geografisch gezien wel degelijk een dorp, omdat het een kerk heeft en, hoe klein ook, een zekere mate van kern (zoals hierboven beschreven).

Naam

Oudere vermeldingen
De parochie 'Oesterwic' wordt reeds in 966 vermeld. 1395-1396 Oesterwijc, 1407 huyse ende hofstat Oesterwyc, 1665 Oosterwijck.

Naamsverklaring
Samenstelling van ooster 'oostelijk gelegen' en wijk 'hoeve, nederzetting, dorp'.(1)

Ligging

Het dorp ligt ZW van de stad Leerdam en NO van het dorp Kedichem en bestaat grotendeels uit lintbebouwing langs de Linge(dijk), met kerntjes rond de Nortierstraat in het ZW, rond het Kerkelaantje in het centrum en rond Klein Oosterwijk in het NO.

Statistische gegevens

In 1840 heeft Oosterwijk 40 huizen met 214 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 120 huizen met ca. 300 inwoners (inclusief de bovenbeschreven stukjes die voor de post 'in' Kedichem en Leerdam liggen) en was daarmee een van de kleinste dorpen van Zuid-Holland.

Geschiedenis

In den beginne
Het dorp Oosterwijk behoort tot de oudste permanent bewoonde kernen van de Vijfheerenlanden. Scherfvondsten geven aan dat het reeds bestond in de eerste eeuwen van onze jaartelling. Er zijn scherven te voorschijn gekomen van Gallo-Romeinse oorsprong, wat duidt op contacten van de toenmalige bewoners met de Romeinen. Omstreeks het jaar 300 zijn deze mensen verdreven of verdronken door een geweldige watervloed en duurt het tot de 10e eeuw voor hier weer bewoning komt. De streek hier is dan een wildernis, doorsneden door enkele rivieren waaronder de Linge. Op de oever van die Linge komt dan de eerste nederzetting tot stand, die je een buurtschap kunt noemen en van waaruit de streek opnieuw bevolkt wordt.

Waarom ontstond Oosterwijk weer op die Linge-oever? De oplossing van die vraag is niet moeilijk. Die Linge-oever ligt beduidend hoger dan het verderweg liggende land. Men woonde daar tamelijk veilig voor het water, dat in die dagen uiteraard vrij spel had. Dijken waren er nog niet en dat was niet nodig ook. We moeten bedenken, dat in die tijd het peil van de Noordzee gemiddeld een meter lager lag dan nu. De dorpskern ligt nu ongeveer 3 m boven N.A.P. en had in die tijd dus niet zo gemakkelijk wateroverlast.

Een andere factor van belang was de gesteldheid van de bodem. Volgens de bodemdeskundigen is de grond in Oosterwijk een zogeheten 'Voor-Romeinse afzetting', dus grond aanwezig vóór de Romeinse tijd. Deze grond ligt langs de Linge, te beginnen in het oosten, ongeveer daar, waar nu de glasfabrieken staan. De noordelijke begrenzing loopt nagenoeg evenwijdig aan de tegenwoordige Tiendweg en houdt in het westen op ter hoogte van de hofstede bekend als 't Bellennest. De grond ten noorden en westen hiervan werd later afgezet, dus na de Romeinse tijd - na de vloed van het jaar 300. In de bodem van dat gebied zijn duidelijk resten te vinden van het toen overspoelde veenbos, waarover daarna een kleilaag werd afgezet. Het is dus zeker niet toevallig, dat de nederzetting, waar nu het dorp ligt, levensvatbaarheid bleek te bezitten: men woonde op tamelijk hoge, van nature zeer vruchtbare grond.

Het oevergebied van de Linge werd in de middeleeuwen ontgonnen door sloten haaks op de rivier te graven. Eén van de plaatsen waar dat het vroegst gebeurde was Oosterwijk, dat al rond 1000 wordt genoemd. De oorspronkelijke ontginning bestond uit circa 20 boerderijen aan de Lingedijk, met een langgerekte strokenverkaveling van ongeveer twee kilometer lengte tot aan de Achterdijk.

Waterstaatkundig
De begrenzing van de Polder Oosterwijk was in het Z uiteraard de noordelijke Lingeoever, in het O ongeveer de grens van de polder Klein-Oosterwijk, in het N de Achterdijk en in het W de nu nog bekende poldergrens. Daarachter was het onontgonnen boezemland, dat verbinding had met de kreken, die uitmondden in Lek en Merwede. Dit boezemland had een zeer belangrijke functie. In tijden van wateroverlast moest hierop al het water uit de Neder-Betuwe afvloeien. Vandaar ook de naam Achterdijk: de achterste dijk van de polder. We kunnen ons voorstellen, dat die Achterdijk bij veel wateraanvoer uit het Gelderse als waterkering moest dienen en ook wel eens overspoeld zal zijn.

Toen in de 14e eeuw de Diefdijk gelegd werd en het Gelderse water via Linge en Dalemse overlaat afgevoerd kon worden, verbeterde de situatie en kon dit boezemland in cultuur gebracht worden. Toen ontstond de polder Nieuwland. Helaas betekende dat voor de Polder Oosterwijk dat zij hun natuurlijke lozing kwijt waren en elders uitwatering moesten zoeken. Aangenomen wordt, dat men met de inmiddels in het westen ontstane Kedichemse Polder ging lozen op de Linge. Daarvoor werd de Broekgraaf gegraven.

En in 1371 geeft Otto, heer van Arkel, aan de geërfden van het Lage eind van Middelkoop een watergang door Leerbroek, Bruinsdel en Oosterwijk tot in de Wiel en stelt daarbij voorschriften vast voor de afmetingen van de watergang en de kaden er langs. Deze beslissing - het maken van de Middelkoper Vliet - heeft voor het dorp vérstrekkende gevolgen. De Oosterwijkse polder werd niet alleen in twee stukken gesneden, maar tevens werd later de watergang de grens tussen het Graafschap Leerdam en de Landen van Arkel. Elk deel van de polder kwam qua gezag onder een andere invloedsfeer.

Het oostelijk deel ging waterstaatkundig een zelfstandig bestaan leiden onder de naam: Hoog- of Klein-Oosterwijk. De Broekgraaf was niet langer de Hoofdwatergang. Er werd een nieuwe uitwatering gemaakt naar de Linge, even ten oosten van de huidige Lingestraat, waarop later twee windmolens het water wegdraaiden. Pas eind 19e eeuw, als de Verenigde Polders over een stoomgemaal beschikken, zijn deze molens buiten gebruik gesteld. De Middelkoopervliet was toen een 'Dove Vliet' geworden, want die had uitwatering gekregen in westelijke richting. Via een duiker onder de Koenderseweg kreeg de Broekgraaf weer verbinding met die van de moederpolder en was in feite de afwatering weer als vóór 1371.

Toenemende wateroverlast maakte het noodzakelijk de oeverwal te bedijken. Die dijken zijn door de eeuwen heen op diverse plaatsen herhaaldelijk bezweken. Bij het herstel werd de dijk dan om de ontstane kolkgaten (wielen) heen gelegd, die daarmee binnen of buiten de dijk kwamen te liggen. En zo ontstond het slingerende dijkpatroon dat we vandaag nog kunnen zien.

Heerlijkheid en kasteel
Tot de samenvoeging met Kedichem in 1820 is er sprake geweest van een 'hoge heerlijkheid' Oosterwijk, met dientengevolge ook 'heren', met een bijbehorend kasteel. Nadat het kasteel zijn functie had verloren, is het nog lange tijd in gebruik geweest als pastorie. Helaas zijn de restanten van het kasteel in 1984 afgebrand. Op deze plek, naast de kerk en de voormalige school, is in 1987 een moderne villa gebouwd.

Landschap
Oosterwijk is een mooi herkenbaar en vrij gaaf voorbeeld van binnendijkse lintbebouwing, met 17e-, 18e- en 19e-eeuwse boerderijen en een kerkje uit 1872. De meeste boerderijen liggen aan de voet van de dijk, volgens het in Holland zeer veel voorkomende systeem van strokenverkaveling met bebouwing aan de kop van de kavel. De stroken weidegrond worden aan de andere zijde begrensd door een van vóór 1500 daterende tiendweg.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van dit dorp, kun je terecht bij de volgende literatuur:

- In het boek 'Oosterwijk. Een oude heerlijkheid in het Land van Arkel' (Jielis van der Zalm, 2002) vind je een uitvoerige beschrijving van de geschiedenis van dit dorp, van het begin tot heden. Met veel afbeeldingen. Dochter Dicky van der Zalm heeft het boek geproduceerd, omdat haar vader kort ervoor (1999) was overleden en hij het manuscript voor het boek al vrijwel gereed had, en zij het als eerbetoon aan haar vader toch wilde uitbrengen.

- In september 2018 is het boek 'Oosterwijk. Zicht op een dorp'* verschenen. Samengesteld door Peter van Rooden, bestuurslid van Historische Vereniging Leerdam. Dit fotoboek gaat over vrijwel het gehele dagelijks leven in dit dorp. We zien foto`s voorbij komen van bijv. de zangvereniging, en van de vele feesten die er in het dorp gevierd zijn. Ook komen er veel oude bekende Oosterwijkers voorbij. We zien de oude kerk in volle glorie en staan even stil bij de ongelukken die in het dorp gebeurd zijn. De oudste foto dateert van 1872 en de jongste foto is zo`n 35 jaar oud. Dat is een flinke periode en vooral voor oudere inwoners is het een feest van herkenning. Het is een boek voor en door Oosterwijkers, want ook de hedendaagse Oosterwijkers hebben meegeholpen bij de totstandkoming van dit boek. Het boek van ca. 100 pagina's is in fullcolour uitgevoerd en heeft een harde kaft. Ledenprijs 17,50 euro, prijs voor niet-leden 19,50 euro (excl. verzendkosten). Het boek is te bestellen via de site van Historische Vereniging Leerdam.
* Onder de link vind je een boekbespreking en een interview met de auteur in Algemeen Dagblad, 11-9-2018. Als je deze afbeelding in een programma kopieert waarmee je afbeeldingen kunt bekijken (zoals MS-Paint), kun je het uitvergroten en is het goed te lezen.

Bezienswaardigheden

- Sinds 2011 is de complete lintbebouwing van het dorp een beschermd dorpsgezicht, vanwege onder andere de vele monumentale panden en de restanten van de strijd tegen het water (wielen en dijken) in o.a. de polder en buurtschap Klein Oosterwijk. Niet alleen de kern van het dorp aan de rivieroever maar ook de dijken, de open plaatsen van dijkdoorbraken, sporen van dijkherstel, de binnendijkse bebouwing en het omliggende open weidelandschap met strokenverkaveling behoren tot het beschermde dorpsgezicht.

Onder de link vind je 1) het besluit van de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) en de Minister van Infrastructuur en Milieu (I&M), 2) het rapport met de toelichting en motivaties van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, en 3) de kaart met welk gebied onder het beschermd dorpsgezicht Oosterwijk valt. De aanwijzing is overigens - zoals bij alle 'beschermde stads- en dorpsgezichten' - niet bedoeld om ontwikkelingen op slot te zetten, maar om in toekomstige ontwikkelingen rekening te houden met de waardevolle karakteristieken van bebouwing en de open ruimte. Er moet dus bij nieuwe ontwikkelingen zorgvuldig naar worden gekeken dat die passend zijn in de bestaande karakteristieke bebouwing en het landschap.

In het algemeen wordt doorgaans aangeraden om een apart bestemmingsplan te maken voor een 'beschermd dorpsgezicht', maar dat was in dit geval niet nodig, omdat in het in 2010 vastgestelde 'Bestemmingsplan buitengebied gemeente Leerdam' al rekening was gehouden met de toen nog in procedure zijnde aanwijzing van Oosterwijk - dat formeel namelijk geheel 'buitengebied' is want formeel geen 'bebouwde kom' heeft - tot beschermd dorpsgezicht. De regels die daarin staan zijn leidend, want deze worden door de minister en staatssecretaris in het in de vorige alinea gelinkte besluit ook voor dit dorp voldoende beschermend geacht. In de Toelichting op het Bestemmingsplan buitengebied gemeente Leerdam wordt op de pagina's 90-94 specifiek gesproken over de het dorp en het beschermd dorpsgezicht.

Van 1996 tot enkele jaren daarna is het Monumenten Selectie Project in de regio Zuidhollands Waardengebied uitgevoerd. Dit project was bedoeld als inhaaloperatie voor het beschermen en beschrijven van ‘jonge’ rijksmonumenten. Het Monumenten Selectie Project - dat in die jaren overigens in heel Nederland is uitgevoerd - omvatte twee onderdelen: 1) gebouwen en 2) stads- en dorpsgezichten. Voor het aanwijzen van dorpsgezichten zijn destijds Concept Indicatieve Lijsten (CIL) samengesteld.

Eén zo’n dorpsgezicht betrof Oosterwijk. De beschrijving ervan op genoemde lijst gaat zeer uitvoerig in op de ontwikkeling van dit gebied. Onder de link vind je een groot gedeelte van deze beschrijving, op de site van Historische Vereniging Leerdam. Deze beschrijving komt overigens voor een groot deel overeen met de beschrijving in het rapport van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), dat twee alinea's hierboven is gelinkt. Een relevant onderdeel dat wel in de CIL-beschrijving staat en niet in het RCE-rapport, zijn de panden 'van ondersteunend belang' in het dorp. Die lijst vind je onder de link onder punt 5.

- Het dorp heeft 11 rijksmonumenten, zijnde de Hervormde kerk, de boerderijen op Lingedijk 137, 153, 155, 175, 197, 199 en Oudendijk 5, en de begraafplaats aan de Lingedijk op de hoek met Klein Oosterwijk, met het baarhuisje en toegangshek (dat zijn samen 3 rijksmonumenten).

- De huidige Hervormde (PKN) kerk is in 1872 gebouwd als vervanging van de oorspronkelijke middeleeuwse, en voor de vervanging in bouwvallige staat verkerende kerk. Hierbij is een deel van het oude koor in de huidige consistoriekamer gehandhaafd. De toren, met een 86 cm grote luid- en slagklok uit 1502, is in 1906 grotendeels vernieuwd. In 1997 is de houten opbouw van de toren met de leien gedekte spits verwijderd, gerestaureerd en weer teruggeplaatst. - Site van de Hervormde Gemeente Oosterwijk, die zich op haar site omschrijft als een "hechte, gastvrije, wat kleinere Hervormde Gemeente".

- Het dorp is verscheidene malen geteisterd door overstromingen. Twee 'wielen' (meertjes die overblijven na een overstroming) bij Klein Oosterwijk, zijn hier restanten van. Je kunt ze alletwee zien liggen vanaf de Lingedijk, vlak na het einde van de bebouwde kom van Leerdam. Het bosje nabij de driesprong met de Oudendijk is een voormalige eendenkooi.

- Sinds 2009 is er het Statenbijbelmuseum aan de Lingedijk nr. 36 (dat qua postadres 'in' Leerdam ligt maar tevens gelegen is in de polder Klein Oosterwijk).

- Op de splitsing Lingedijk/Oudendijk staat een informatiepaneel (met picknickbank), waar je kunt lezen over bijzonderheden uit de geschiedenis van het dorp.

- Het voormalige schoolgebouw aan het Kerkelaantje is jarenlang de thuisbasis geweest van Rode Kruis Leerdam e.o.. Medio 2018 is het pand verkocht aan een lokale firma, die er bedrijfsruimtes verhuurt.

Jaarlijkse evenementen

- Zangvereniging Kunst naar Kracht geeft jaarlijks in februari een uitvoering in Zangershof, met aansluitend een toneeluitvoering door een andere vereniging uit de regio.

- Sinds 2015 organiseert de Hervormde Gemeente Oosterwijk op de zaterdag voor het pinksterweekend het Pinksterpad; een inspirerende wandeltocht door de omgeving. Onderweg krijgen de deelnemers zo nu en dan iets aangereikt; een foto, een gedicht, een spreuk of iets anders dat aanleiding geeft tot gesprek. Deelname is gratis. De tocht is toegankelijk voor alle leeftijden. Deelnemers komen uit de hele Alblasserwaard en Vijfheerenlanden, en leren zo hun eigen omgeving beter kennen: "Sommige mensen stonden er versteld van dat het zo dichtbij huis zo mooi kon zijn", aldus een citaat uit het verslag van het Pinksterpad 2016.

- De Oosterwijkse Jeu de Boulesdag is altijd op de laatste zaterdag van juni, op dagrecreatieterrein Galgewaard. Er doen doorgaans zo'n 30 paren aan mee.

- De Hervormde Gemeente van Oosterwijk organiseert jaarlijks op de 2e zaterdag van september de Nazomermarkt (adres: Tiendweg 11), van 9.30-12.30 uur. Er is een gevarieerd aanbod van producten, zoals zelfgemaakt houten speelgoed, banken en stoelen, plantenbakken en levensmiddelen. Daarnaast zijn er diverse activiteiten, spelletjes voor jong en ouder, en wordt ook de inwendige mens niet vergeten. Naast koffie, thee en limonade zijn er zelfgemaakte taarten, gebak en broodjes hamburger te koop. De opbrengst van e.e.a. is voor het onderhoud van de kerk.

Natuur en recreatie

- Bij Dagrecreatieterrein Galgenwaard (vanouds eigenlijk Galgewaard, die tussen-n is er pas recent ingeslopen), genoemd naar de galg die hier ooit stond, kun je met een pontje - alleen voor fietsers en voetgangers- over de Linge van Oosterwijk naar het Gelderse Heukelum v.v. (de rivier de Linge vormt hier de gemeente- en provinciegrens). Het pontje vaart van medio april tot medio september.

Beeld

- Fotoserie van Oosterwijk van fotograaf Martin Stevens.

Links

- Muziek: - Zangvereniging Kunst naar Kracht is opgericht in 1919 en heeft dus in 2019 het 100-jarig bestaan gevierd. Anno 2019 is oud-voorzitter Teus de Jong al 34 jaar lid van de vereniging. In de reportage over het jubileum van het koor in Het Kontakt (3-4-2019) stelt hij het zingen nog altijd 'vreselijk leuk' te vinden: "Het is net topsport. Je gebruikt spieren waar je het bestaan niet van af weet en het is goed voor je houding. Daarnaast is het ontspannend. Je kunt alle gedachten even uitschakelen en een paar uur lang heerlijk met zingen bezig zijn. Ontspanning door inspanning. Bovendien is het gezellig onder elkaar, zeker in Oosterwijk waar veel leden al decennia lid zijn van Kunst naar Kracht. We oefenen serieus, maar in de pauze is er tijd voor een praatje en een lolletje. Dat is ook de reden dat veel leden blijven 'hangen' als ze het dorp verlaten. We zijn inmiddels een streekkoor geworden. De leden komen uit de wijde omgeving, maar ze blijven hier zingen."

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)