Status

- Plaat is een buurtschap in de provincie Limburg, in de streek Heuvelland, gemeente Gulpen-Wittem. T/m 1998 gemeente Wittem.

- De buurtschap Plaat valt, ook voor de postadressen, onder het dorp Epen.

Naam

In het Limburgs
Plaat.

Ligging

De buurtschap Plaat ligt ZZO van het dorp Epen, rond de weg Dorphof, het begin van de Terzieterweg en de althans voor autoverkeer doodlopende Plaatweg. Aan het eind kan je via voetpaden nog verder naar de omliggende buurtschappen Cottessen (in het O) en Kuttingen (in het Z). De buurtschap ligt verder NW van de plaats Sippenaeken in België, NO van de plaats Teuven in België, O van het dorp Slenaken, WZW van het dorp Holset en ZW van het dorp Vijlen.

Statistische gegevens

De buurtschap Plaat omvat ca. 20 huizen met ca. 45 inwoners.

Bezienswaardigheden

- De buurtschap Plaat is samen met buur-buurtschap Diependal een beschermd dorpsgezicht, vanwege de prachtige vakwerkpanden en de beroemde volmolen, volgens beheerder Natuurmonumenten zelfs "waarschijnlijk het bekendste gebouw in het Geuldal".

- De buurtschap Plaat telt 7 rijksmonumenten (onder de link staan er 6, maar Terzieterweg 3 valt ook nog onder deze buurtschap):

- De 18e-eeuwse Volmolen (Plaatweg 1) is, omringd door fraaie vakwerkpanden, het topmonument van buurtschap Plaat. Het is een bijzonder mooie waterradmolen. De molen was een onderdeel van de Vaalser lakenindustrie. Door de ligging van de molen aan de Geul was er veel water beschikbaar om te kunnen vollen. Zo’n grote hoeveelheid water was er niet in de omgeving van Vaals. De molen is vroeger gebruikt voor het vollen van vlas (= het afritsen van de rijpe zaden) en het vollen van wollen stoffen (= het viltig en solide maken). Het vollen verbeterde de kwaliteit van geweven wollen stof. De stof werd in grote eiken kuipen gelegd, die waren gevuld met een mengsel van volaarde (een soort klei), lijnzaadolie, ranzige boter, urine en water. Stampers, aangedreven door de waterkracht van de Geul, drukten de stof plat. Veertien uur later waren de wollen lakens viltig, ruwer en sterker geworden. De voor het vollen benodigde urine en ranzige boter loosde men na gebruik in de Geul. Niet vreemd dus, dat de Volmolen buiten de dorpskern van Epen is gebouwd!

Omdat het vollen niet lonend meer was, is de molen in 1872 omgebouwd voor het malen van graan. Tot eind 1994 is de Volmolen door het Gilde van Echte Bakkers als graanmolen gebruikt. Nu wordt er nog graan gemalen voor veevoer, en draait hij alleen op zaterdagen. Het water van de Geul wordt daarbij nog altijd als stuwende kracht gebruikt. Het graan komt van natuurakkers en gaat naar een biologische veehouderij. Sinds 2009 wordt er ook 'groene stroom' mee opgewekt. Het water dat de molen aandrijft, stroomt in een speciaal daarvoor gegraven waterloop, de zogeheten molentocht. Bij een hoge waterstand kan de molen overigens niet draaien: hij zou anders door- of doldraaien.

Na een brand in 1973 is de Volmolen in 1977 gerestaureerd. Enthousiaste molenaars, verbonden aan het Gilde van Vrijwillige Molenaars, zorgen ervoor dat de molen in bedrijf blijft. Informatie over openingsdagen en -tijden vind je op de site van beheerder Natuurmonumenten.

- Plaatweg 2: langgerekte vakwerkhoeve uit 1678 met dakoverstek op schoren. Versierde bovendorpel, schuur van baksteen.

- Hoeve Vermelsberg (Plaatweg 3) is een hoeve uit 17e/18e eeuw met driehoekige binnenplaats en met vakwerkschuur. In 1945-1947 hersteld na zeer zware oorlogsschade.

- Boerderij De Wascoul (18e/19e eeuw) op Terzieterweg 3. Hoeve met binnenplaats. Schuur met bovenbouw van vakwerk. In de bakstenen eindgevel van de andere schuur een beeldnis met kepervormige afdekking.

- Vakwerkhuis (18e/19e eeuw) met losse werkschuur op Terzieterweg 6.

- Langgerekt vakwerkpand uit 1743/1757 op Terzieterweg 8.

- Eperhuis / Dorpshof (Dorphof 2), boerderij uit de 18e eeuw, grote vierkantshoeve van vakwerk met een plint van breuksteen. De bestrating van het binnenplein zou een restant zijn van een burcht die in 1289 op deze plaats wordt vermeld.

Verder nog een Mariakapelletje, en een wegkruis op de hoek Terzieterweg / Dorphof.

Jaarlijkse evenementen

- Op 22 juli 1914 overleed natuuronderzoeker Eli Heimans tijdens een geologische excursie in het Duitse Gerolstein. Hij schreef in 1911 het boekje 'Uit ons Krijtland' en zette daarmee Epen en omgeving op de kaart. Gezien zijn betekenis voor het Heuvelland en voor Epen in het bijzonder, is het idee ontstaan zijn sterfdag jaarlijks op 22 juli in en rond Epen te herdenken. Stichting Ode aan Heimans organiseert daarom in samenwerking met Natuurmonumenten en Heemkundevereniging Epen ieder jaar op 22 juli rondom de Volmolen in buurtschap Plaat bij Epen een Heimansherdenkingsdag, met o.a. een Heimanswandeling, een wandeling naar de Heimansgroeve, en verder nog diverse activiteiten voor jong en ouder, en lekkere hapjes.

Landschap, natuur en recreatie

- Bij buurtschap Plaat stroomt de Terzieterbeek of Sijlerbeek in de Geul.