Wittem

Plaats
Dorp
Gulpen-Wittem
Heuvelland
Limburg

DK_20110507_4545_Zicht_vanaf_de_Gulpenerberg.jpg

Wittem, akkers ten oosten van het dorp

Wittem, akkers ten oosten van het dorp

DK_20110508_4533_Kasteel_boerderij_kasteel_Wittem.jpg

Wittem, de kasteelboerderij van Kasteel Wittem is nog in bedrijf

Wittem, de kasteelboerderij van Kasteel Wittem is nog in bedrijf

wittem_redemptoristenklooster_vanaf_de_gulperberg.jpg

Wittem, het redemptoristenklooster of Klooster Wittem, gezien vanaf de Gulperberg

Wittem, het redemptoristenklooster of Klooster Wittem, gezien vanaf de Gulperberg

wittem_redemptoristenklooster_voorzijde.jpg

Wittem, redemptoristenklooster, voorzijde

Wittem, redemptoristenklooster, voorzijde

LB gemeente Wittem in ca. 1870 kaart J. Kuijper [1024x768].gif

Gemeente Wittem in ca. 1870, kaart J. Kuijper

Gemeente Wittem in ca. 1870, kaart J. Kuijper

Wittem

Terug naar boven

Status

- Wittem is een dorp in de provincie Limburg, in de streek Heuvelland, gemeente Gulpen-Wittem. Het was een zelfstandige gemeente t/m 1998. Het gemeentehuis bevond zich in Mechelen.

- Wapen van de voormalige gemeente Wittem.

- Onder het dorp valt ook het grootste deel van de buurtschap Cartils.

- Het dorp wordt samen met buurdorp Partij vaak als 1 dorp 'Partij-Wittem' beschouwd. Partij is echter geografisch gezien een apart gelegen dorp, met eigen (blauwe) komborden. Net als Partij hebben ook de buurdorpen Wahlwiller en Nijswiller geen eigen postcode en plaatsnaam in het postcodeboek, voor de postadressen liggen al die dorpen (en die buurtschap) daarom 'in' Wittem.

- Het dorp heeft een vriendschapsband (jumelage) met Chablis in Frankrijk.

Terug naar boven

Naam

In het Limburgs
Wittem.

Oudere vermeldingen
1125 Witham.

Naamsverklaring
Betekent ‘de witte ham’. Een ham is een hoek hoger land, uitspringend in een overstromingsgebied, landtong.(1)

Terug naar boven

Ligging

Het dorp Wittem ligt O van het dorp Gulpen, rond de wegen Wittemer Allee en Van Plettenbergweg en ligt verder NW van het dorp Partij, WNW van de dorpen Wahlwiller en Nijswiller, NNW van het dorp Mechelen, ZO van het dorp Wijlre en ZW van het dorp Eys. De gelijknamige gemeente grensde in het Z aan België, en in het O aan Duitsland (aan de plaats Orsbach).

Terug naar boven

Statistische gegevens

- In 1840 heeft de gemeente Wittem 662 huizen met 3.325 inwoners, verdeeld in het gelijknamige dorp 25/130 (= huizen/inwoners) met de buurtschappen Cartils 7/40 en Partij 16/76, dorp Wahlwiller 40/165, dorp Nijswiller 60/290, dorp Mechelen 138/740 met de buurtschappen Bommerig 16/60, Helle 35/167, Ginsterberg en Elzet 32/157, Hilleshagen 20/109 en Schweijberg 16/109, dorp Eijs 38/190 met de buurtschappen Den Piepert 6/25, In den Vogelzang 2/19, Over-Eijs 36/197, Trintelen 30/156 en Eijserheide 31/136, en dorp Epen 80/443 met buurtschap Eperheide 34/116.

- In 1982 is de gemeente in het kader van de gemeentelijke herindeling opgeheven, gelijk weer opgericht en als volgt samengesteld:
van Wittem: 3.525 hectare met 7.044 inwoners;
van Slenaken: 715 hectare met 654 inwoners.

- In 1999 is de gemeente opgeheven en opgegaan in de nieuwe gemeente Gulpen-Wittem met 4.244 hectare, 2.977 huizen en 7.734 inwoners.

- Onder de postcode en daarmee 'postadres-plaatsnaam' Wittem vallen zoals hierboven onder Status reeds vermeld ook de dorpen Partij, Nijswiller en Wahlwiller. Vandaar dat voor het dorp elders weleens een inwonertal van ca. 1.900 wordt vermeld, omdat men daarbij doorgaans, begrijpelijk maar niet altijd terecht, zo ook hier, uitgaat van het postcodegebied van de 'postale plaatsnaam'. Het dorpje zelf heeft echter slechts ca. 20 woonhuizen met ca. 50 inwoners (plus nog enkele horeca- en overnachtingsgelegenheden, en natuurlijk het beroemde klooster). De overige inwoners van deze 'postale plaatsnaam' vallen dus onder de dorpen Partij, Nijswiller en Wahlwiller.

Terug naar boven

Geschiedenis

Wittem is waarschijnlijk van oorsprong een herenhoeve. Het bestond tot begin 1700 uitsluitend uit het kasteel; Partij was de bijbehorende woonkern. Het was tot aan de Franse tijd een vrije rijksheerlijkheid (zelfstandig staatje) binnen het Duitse Rijk.

Terug naar boven

Recente ontwikkelingen

- De Provincie Limburg wil, samen met de gemeente, de N595 tussen Wittem en Wijlre reconstrueren. De gebiedsontsluitende weg (GOW) wordt duurzaam veilig ingericht, waarbij de indeling van de weg verandert. Het gaat met name om de Wittemer Allee, waar binnen de bebouwde kom van het dorp een max. snelheid van 50 km/uur geldt, en daarbuiten 80 km/uur, en die geen aparte rijstroken voor fietsers en bromfietsers heeft. Dit is uit oogpunt van verkeersveiligheid niet optimaal. Door een landschapsarchitect zijn 3 herinrichtingsvarianten uitgewerkt, rekening houdend met zowel de verkeersbelangen als de bijzondere kwaliteiten van het landschap in deze omgeving. Mogelijkheden zijn o.a. het 'afwaarderen' van de Wittemer Allee tot een weg speciaal voor fietsers en bromfietsers, en het aanleggen van een extra stuk weg van Cartils langs Gulpen-Oost naar de N278, om zo de drukte op de Wittemer Allee te verminderen. De bedoeling is medio 2018 een voorkeursvariant te bepalen en vervolgens e.e.a. verder uit te werken. - Protestbeweging ONS Geuldal keert zich met name tegen de eventuele aanleg van het extra wegdeel, en stelt dat er betere alternatieven zijn, waarbij deze weg niet nodig is.

- Dorpsontwikkelingsplan (DOP) Partij-Wittem (2017).

- Bestemmingsplan Partij-Wittem (2011).

Terug naar boven

Bezienswaardigheden

- Het dorp heeft 5 rijksmonumenten, zijnde de midden 18e-eeuwse hoeve de Posterij op Rijksweg 2, de 18e-/19e-eeuwse slothoeve, met 16e-eeuws voormalig poortgebouw, op Wittemer Allee 1a, Kasteel Wittem op huisnr. 3, het Redemptoristenklooster op huisnr. 32, en de Wittemermolen op huisnr. 38.

- Graaf Ferdinand van Plettenberg verwerft de heerlijkheid Wittem in 1722. Hij sticht er een capucijnerklooster (in 1835 krijgen de redemptoristen de beschikking over het gebouw) en neemt Johann Conrad Schlaum aan als architect voor de kloosterkerk van St. Alfonsus en St. Joannes Nepomucenus. Bouwheer en meester zijn bekenden, omdat beiden afkomstig zijn uit de regio van Munster. Schlaum creëert in 1729-1733 een barokke kerk waarvan het interieur grotendeels nog authentiek is (ook zijn toen de vier forellenvijvers aan weerszijden van de weg en een visvijver tegenover het kasteel aangelegd). De voorgevel daarentegen is gewijzigd, want in 1895 verrijst er een neogotisch front, dat meer zou harmoniëren met de overige kloostergebouwen.

Het is Johannes Kayser die zich in de laatste jaren van de 19e eeuw aan een verbouwing van het kloostercomplex wijdt. Niet al zijn aanpassingen zijn misschien te bejubelen, maar wel de bibliotheek, die imposant is. De ronde koepelkapel is overigens van ca. 1850. De devotiekapel bestaat sinds 1961. Kenmerkend voor het interieur (en de barok) is de vereniging van rechthoekige en ronde vormen. Dit is zowel in de plattegrond, in samenstellende delen van de structuur als in decoratieve elementen te zien. In de kerk zijn kunstwerken uit meerdere eeuwen verzameld. De grote beelden van Maria en Jozef ter weerszijden van het koor zouden 17e-eeuws zijn. De omlijstingen ervan, alsmede die van het hoofdaltaar, zijn omstreeks het midden van de 19e eeuw vervaardigd en geplaatst. Een goede bijdrage van de 20e eeuw zijn de schilderingen door Charles Eyck van vlak voor de Tweede Wereldoorlog. (3324)

- Gerarduskapel uit 1961 naast de kloosterkerk.

- Het Redemptoristenklooster of Klooster Wittem omvat naast het klooster zelf onder meer een kerk, grafkelder, kloostertuin, kapellen, religieuze boekhandel De Wegwijzer en een authentieke kloosterbibliotheek. Verder worden hier regelmatig evenementen, exposities en concerten georganiseerd.

De zaligverklaring van redemptorist Gerardus Majella in 1893 is de start van een met name door de redemptoristen gepropageerde en verspreide verering. Door de introductie van zijn verering in Wittem ontwikkelt de plaats zich tot een belangrijk bedevaartsoord. Groepen uit Midden- en Zuid-Nederland en grensgebieden in België en Duitsland kwamen volgens een jaarlijks rooster in de periode van mei tot eind oktober vooral op zondag per openbaar vervoer en touringcar naar het dorp voor een dagprogramma van gezamenlijke vieringen, individuele devotie en ontspanning. Het kwantitatieve hoogtepunt van de groepsgewijze bedevaart lag in de periode 1950-1970. Na 1970 nam het individuele bezoek en het bezoek in kleine (familie)kring sterk toe. (3121)

In de hoogtijdagen van Klooster Wittem woonden er 110 mensen. Jaarlijks kwamen er bovendien ca. 100.000 pelgrims om de heilige Gerardus Majella te vereren. De enorme parkeerplaats voor het klooster doet nog aan deze tijd denken. Er waren lijnen getrokken waar tientallen bussen konden parkeren. Vandaag de dag zijn deze lijnen overgetrokken zodat er auto's kunnen staan. "Het is een mooi symbool van de individualisering van onze maatschappij", aldus pater Henk, een van de zes anno 2018 nog overgebleven paters. Voor hen is het klooster 'een maatje te groot' geworden. Het klooster is in 2018 dan ook te koop gezet. Dat wil zeggen; de paters zochten een gegadigde die een deel van het klooster kan herbestemmen, zodat zij in een kleiner deel kunnen blijven wonen. Beheer en onderhoud van het complex waren voor de paters niet meer te bekostigen, omdat het aantal bezoekers de afgelopen jaren flink was teruggelopen. In 2016 besloten de paters ter verbetering van de kostendekkendheid om in een deel van het klooster een hotel te beginnen. Maar dat bracht niet genoeg op. Bovendien waren er ook investeringen nodig om de ruimte geschikt te maken als hotel.

In 2019 is Klooster Wittem verkocht aan de Zwolse Lenferink Groep. In het gebouw komt een woon- en zorgcomplex. De paters redemptoristen die er nog wonen, kunnen er wel blijven wonen. De Blueprint Group uit Nieuwegein wordt verantwoordelijk voor het woon- en zorgconcept. Het bedrijf werkt al op meer plaatsen samen met de Lenferink Groep. Zo kochten die firma in 2018 Huize de Berg van de Kleine Zusters van de heilige Joseph in Heerlen, dat ook wordt uitgebaat door exploitant Blueprint Group. Een belangrijke voorwaarde bij de verkoop aan een gegadigde was dat de kloosterbibliotheek behouden blijft. De kloosterbibliotheek is eind 19e eeuw gebouwd als theologische bibliotheek van het toenmalige groot-seminarie. Eind jaren zestig verloor de bibliotheek stilaan deze functie en verdween ze voor ruim dertig jaar in de vergetelheid. Totdat de kloosterlingen een aantal jaren geleden samen met de Provincie Limburg en de gemeente de handen ineen sloegen en - na een grondige renovatie - de fraaie bibliotheek een publieksfunctie gaven.

- Kasteel Wittem is een schitterend gelegen slot, aan de rand van grondwaterbeschermingsgebied Roodborn, sinds 1958 in gebruik als exclusief hotel-restaurant, bestaande uit twee vleugels met een ronde hoektoren. Het is gebouwd in de 13e eeuw als een eenvoudige woontoren en in de 15e eeuw aanzienlijk uitgebreid. Aanvankelijk bewoonde de Heer van Valkenburg en ’s Gravenvoeren het kasteel waarna eeuwenlang de Heren, later graven van Wittem, vanuit het kasteel over de Geulvallei heersten. Beide vleugels en de toren hebben nu nog een middeleeuwse kelderverdieping, een hoofdverdieping en daarboven nog twee verdiepingen en een zolder. In de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) is het slot verwoest, maar rond 1611 gedeeltelijk herbouwd op de 15e eeuwse resten en opgetrokken uit onregelmatige lagen kolenzandsteen. De omgrachting is nog maar gedeeltelijk aanwezig.

Ronald en Silvia de Meij waren sinds 2011 eigenaar van het kasteel, dat zij exploiteren als hotel-restaurant. In 2018 hebben ze het kasteel verkocht aan het Duitse echtpaar Alexander en Nicole Wilden. Alexander Wilden heeft een aantal bedrijven in Simmerath, tussen Aken en Monschau. Hij kwam regelmatig naar Kasteel Wittem om te eten, en organiseerde er ook presentaties van zijn onderneming. Hij is daarbij naar eigen zeggen verliefd geworden op het kasteel. Zo zeer zelfs dat hij het dus heeft overgenomen. Het echtpaar De Meij liet die kans niet schieten, want je weet nooit of een koper met zo'n goed bod nog eens voorbij komt in de komende jaren, zo stelden zij. Ze blijven het hotel-restaurant wel exploiteren - de bezoekers merken er in de praktijk dus niet veel van - en hebben dankzij de verkoop plannen en middelen om de kwaliteit verder te verbeteren en de faciliteiten uit te breiden, van 12 naar 18 kamers. De nieuwe kamers komen in het voorheen woongedeelte van het kasteel. Het gevolg daarvan is dat de familie De Meij, die daar zelf woonde, moet verhuizen. Maar dat is nu eenmaal de consequentie van hun keuzes, reageerden zij nuchter: "In de horeca gaan de gasten altijd voor." Naast de hotelkamers is ook het culinaire gebeuren van hoog niveau; begin 2018 hebben ze een nieuwe chef-kok in dienst genomen: Sven Nijenhuis, de zoon van Otto Nijenhuis van Château St. Gerlach in Houthem.

- Voor de watervoorziening van het klooster is in de tijd dat het klooster gebouwd is, rond 1730, een zijtak van de Selzerbeek of Sinzelbeek gegraven. Bij lagere waterstanden moest dit water met de hand worden opgepompt. Een zwaar werk. Daarom is in 1886 een watermolen met een houten waterrad aangelegd, later vervangen door een stalen rad. Pas eind jaren negentig van de 20e eeuw is het klooster aangesloten op de waterleiding. Na jaren van noeste arbeid is eind 2017 een restauratie van de watermolen gereed gekomen.

- De Wittemermolen, de watermolen op Wittemer Allee 38, is in 1835 gebouwd door de renteniers van het kasteel, de gebroeders Merkelbach. De molen is gedeeltelijk over de beek heengebouwd, waardoor het waterrad volledig inpandig is. De achterliggende gedachte van deze inpandige watermolen was dat de molen in winterse omstandigheden toch door zou kunnen malen. Bovenstrooms is een vergaarvijver aangelegd. Voor het benodigde water is een beek van de twee kilometer verderop gelegen Selzerbeek gegraven tot aan de vergaarvijver. Deze molenbeek loopt door de kloostertuin van Klooster Wittem. De vergaarvijver ontvangt ook water uit de kasteelvijver, die door bronnen wordt gevoed. In de jaren zestig van de 20e eeuw is de molen in onbruik geraakt. In 1977 is de molen aangekocht en vervolgens gerestaureerd door Stichting Nieuwland, die het complex in 1978 heeft verkocht aan Stichting Het Limburgs Landschap. De molen is overigens niet meer in bedrijf. Het pand is herbestemd tot een complex vakantieappartementen.

- Wittem en omgeving is rijk aan monumentale vakwerkboerderijen.

Terug naar boven

Jaarlijkse evenementen

- In juni is het in Wittem Muziekmaand, met regelmatig optredens van diverse bands en koren in de Kloosterbibliotheek.

- Kunstdagen Wittem (3 weken in september en oktober).

- Als afsluiting van het Gerardusoctaaf vindt op een zondag eind oktober van 12.00 tot 16.00 uur het jaarlijkse Kloosterfeest plaats, dat zich afspeelt in de refter en zalen van Klooster Wittem en in de Kloosterrefter. Er zijn allerlei producten te koop zoals het Gerardusbier en de Gerardusbierkaas. Verder zijn er allerlei feestelijke activiteiten, zoals films over het dorp en over Gerardus, optredens van o.a. schutterij en fanfare, en levende muziek in de Kloosterbibliotheek en de Gerarduszaal. Daarnaast zijn er workshops. Natuurlijk is er ook volop gelegenheid voor onderlinge ontmoeting onder het genot van een hapje en drankje in de Gerarduszaal. Je hoeft je niet op te geven en de toegang is gratis.

- In de maand december is er een serie religieuze concerten, door orkesten en koren, in de oude kloosterkerk van het klooster Wittem. Nadere informatie op tel. 043-4502431. Vooraf reserveren bij de receptie van het klooster: tel. 043-4501741.

- Van begin december tot begin januari kun je op de zondagen en op tweede kerstdag tientallen kerststallen en kerstgroepen bewonderen in Klooster Wittem.

Terug naar boven

Natuur en recreatie

- De rondwandeling Waterwandeling Eyserbeek (lengte: 7,5 - 8 km, duur ca. 2,5 uur) is heuvelachtig, met één flinke klim, op de Eyserbosweg. De route start vanaf de parkeerplaats bij het klooster en voert je o.a. door de dorpen Wittem en Eys en de buurtschappen Cartils en Piepert.

- Heuvelland Cinema draait in het winterseizoen elke maand op een zondagavond een kwaliteitsfilm in de sfeervolle bibliotheek van Klooster Wittem. Gedraaid worden films uit het filmhuis-circuit. De films worden vertoond zonder pauze, maar vooraf en na afloop van de film kun je iets drinken in de Gerarduszaal. De entree kost €12,50 en de opbrengst gaat in zijn geheel naar goede doelen, met name Voedselbank Heuvelland en de bouw en ontwikkeling van een basisschool in Uganda.

Terug naar boven

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Wittem (online te bestellen).

Terug naar boven

Links

- Voorzieningen: - Overzicht van voorzieningen in de dorpen Partij en Wittem.

Reactie toevoegen