Status

- Wahlwiller is een dorp in de provincie Limburg, in de streek Heuvelland, gemeente Gulpen-Wittem. T/m 1998 gemeente Wittem.

- Het dorp Wahlwiller heeft in 1978 geen eigen postcode en plaatsnaam gekregen in het postcodeboek, voor de postadressen ligt het dorp daarom sindsdien - evenals de buurdorpen Nijswiller en Partij - 'in' Wittem.

- Wahlwiller mag zich Wijndorp noemen. Dat predikaat is in 2005 door burgemeester Geraedts van Gulpen-Wittem officieel toegekend. Borden met de titel Wijndorp sieren de ingangen van het dorp, dat wordt omringd door 3 wijngaarden.

Naam

In het Limburgs
Volgens Veldeke Wilder, volgens de plaatsnaamborden ter plekke Wielder.

Oudere vermeldingen
1215 Wylre, 1243 Wilre, 1312-1350 Waelwilre, Wailwilre, 1352 Wahlwyler, ca. 1355-1375 Walwilre, 1357 Waluiler, 1367 Walwilre, 1605 Wailwildere, 1803-1820 Walwilder, 1838-1857 Wahlwiller.

Naamsverklaring
Samenstelling van Wahl 'van de Waals (Romaans) sprekenden' en wieler 'boerderij, buurschap'.(1)

Ligging

Het dorp Wahlwiller ligt O van het dorp Wittem, NO van het dorp Mechelen en Z van het dorp Eys, langs de rijksweg Maastricht-Vaals (N278), Z van de Sinsel- of Selzerbeek, en ligt verder OZO van het dorp Gulpen, ONO van het dorp Partij en W van het dorp Nijswiller.

Statistische gegevens

In 1840 heeft het dorp 40 huizen met 165 inwoners. Tegenwoordig heeft het dorp ca. 200 huizen met ca. 420 inwoners en is daarmee het kleinste dorp van de gemeente Gulpen-Wittem (bron: Stichting Zelfsturend Wahlwiller).

Geschiedenis

Evenals Nijswiller is Wahlwiller ontstaan langs de oude (Romeinse?) hoofdweg van Maastricht naar Aken. De naam van deze weg is nu 'Oude Baan'. In de 13e eeuw is het een erfgoed (allodium) van de hertogen van Limburg. Het vormt dan met Mechelen een heerlijkheid. Na 1288 komt het in handen van de hertog van Brabant. In 1334 schenkt hertog Jan van Brabant een deel van Mechelen en Wahlwiller als leengoed aan Diederik IV, Heer van Valkenburg en Monschau. In 1352 wordt dit deel aan Jan I van Cosselaer, Heer van Wittem geschonken. Het overblijvende deel wordt door Johanna van Brabant in 1354 aan de Heer van Wittem geschonken en sindsdien behoorde het dorp bij de vrije rijksheerlijkheid Wittem.

Wahlwiller en zijn St. Cunibertuskerk worden voor het eerst vermeld in 1215, als Hendrik III, hertog van Limburg, onder andere het recht om de pastoor te benoemen aan de Johannieterorde schenkt. De Johannieters worden wel verplicht om te zorgen voor het onderhoud van het schip, de ramen, het koor en de altaren van de kerk. Dat zij deze verplichtingen niet steeds nakomen, blijkt uit een proces dat in de jaren 1594-1597 wordt gevoerd en waar uiteindelijk de Commandeur van de Johannieters te Mechelen verplicht wordt voor dit onderhoud te zorgen.

Als je je nader wilt verdiepen in de geschiedenis van dit dorp, kun je terecht bij de in 2003 opgerichte Stichting Heemkunde Wahlwiller, die de geschiedenis van het dorp bestudeert en daarover publiceert, o.a. middels de jaarlijks verschijnende Jaarboeken. Jaarboek 2015 was een extra bijzondere editie, omdat in dat jaar het dorp zijn 800-jarig bestaan heeft gevierd (omdat het in 1215 voor het eerst in de archieven wordt vermeld). De stichting beschrijft het boek op haar site als volgt: "Het is nog maar zes jaar geleden dat de Heemkundevereniging de beschikking kreeg over de schenkingsakte van hertog Hendrik III van Limburg aan de Duitse tak der johannieters. In die akte, uit 1215, wordt - voor zover we nu weten - voor het eerst de naam van ons dorp vermeld. Dankzij dat document vieren we dit jaar het 800-jarig bestaan van ons dorp, en wat zou die viering zijn zonder een overzicht van de geschiedenis van het dorp gedurende die 800 jaar?

Sinds haar oprichting in 2003 heeft de heemkundevereniging al heel wat artikelen geschreven over die geschiedenis. Wat ontbrak, was een totaaloverzicht. Het geeft dan ook de nodige voldoening te constateren dat dit nu voor u ligt, een rijk geïllustreerd boek dat zijn waarde zal hebben voor iedere inwoner van ons dorp, ja zelfs van heel de voormalige gemeente Wittem. Wie de geschiedenis van zijn dorp kent, voelt zich met dat dorp verbonden. Als je met die kennis door je dorp loopt, weet je wat je ziet, weet je dat ook te waarderen. Het boek '800 Jaar Wahlwiller 1215 - 2015' omvat 275 rijk geïllustreerde pagina’s, is chronologisch opgebouwd en van een ruime indeling voorzien. In dit overzichtswerk wordt aangegeven hoe het dorp en zijn inwoners zich hebben ontwikkeld vanaf de (vroege) middeleeuwen tot nu; hoe een of meer boerderijen uitgroeiden tot een dorp met een eigen kerk en hoe dat dorp deel ging uitmaken van een heerlijkheid die weer onderdeel werd van een groter geheel.

U leest in het boek dat het kleine Wahlwiller in de 15e eeuw al bekend was op het eiland Rhodos, waar toen de hoogste baas van de johannieters zetelde, en dat er in de 16e eeuw, onder een protestantse, opstandige heer, een ‘verdachte’ pastoor predikte wiens optreden in de Raad van Beroerte is besproken, ja dat leden van die Raad zelf in Wittem zijn geweest om zich te overtuigen van de trouw van de Wittemse leenmannen aan Spanje. Verder vraagt door alle eeuwen en dus ook door alle hoofdstukken heen, de dorpskerk om aandacht. Deze aandacht bereikt na de Tweede Wereldoorlog - zeker landelijk - een hoogtepunt in de affaire Aad de Haas. In het laatste, lange hoofdstuk worden tenslotte de vernieuwingen beschreven die de Franse bezetting voor het dorp heeft gebracht en die uiteindelijk ook geleid hebben tot een vooruitgang die onder meer zichtbaar werd in de aanleg van de Steenweg (Rijksweg). Verder leert de lezer in dit hoofdstuk 'de luuj va Wilder' kennen als zeer sociaal wanneer het gaat om hulp aan ontheemden of om deelname aan het verenigingsleven. Kortom, een boek dat de ‘wording’ en de lotgevallen van Wahlwiller weer een stuk duidelijker maakt." Zo'n standaardwerk over een dorp is vaak snel uitverkocht. Dat was ook hier het geval. Gelukkig is het boek herdrukt en is het zolang de voorraad strekt weer verkrijgbaar. De prijs is slechts 12 euro.

Recente ontwikkelingen

- "In december 2016 is het Dorpsontwikkelingsplan Wahlwiller (DOP-W) 2016-2021 aangeboden aan het gemeentebestuur van de gemeente Gulpen-Wittem. In het DOP-W is een eerste inventarisatie verwerkt ten aanzien van verkeersmaatregelen en de benodigde aanpassingen om het verkeer in het dorp veiliger te doen verlopen. De gemeente heeft overeenkomstig de Planwet verkeer en vervoer een gemeentelijk verkeer- en vervoerplan (GVVP) opgesteld, dat door de gemeenteraad op 20 mei 2009 is vastgesteld. In dit GVVP zijn concrete doelstellingen op het beleidsgebied van verkeer en vervoer uitgewerkt voor een periode van 2009-2014. Dit GVVP is nooit vernieuwd. Een nadere uitwerking van het DOP-W op het gebied van verkeer en vervoer, het “Verkeersplan Wahlwiller 2019”, zal een bijdrage gaan leveren aan een nieuw verkeer- en vervoerplan van de gemeente. Hierbij wordt aangetekend dat onder andere de Planwet verkeer en vervoer in de nieuwe Omgevingswet wordt opgenomen. De Omgevingswet treedt in 2021 in werking. De gemeentelijke omgevingsvisie (GOVI) zal het gemeentelijk verkeer- en vervoerplan vervangen.

De gemeenteraad en de provinciale staten moeten in hun omgevingsvisie laten zien dat zij de omgevingsvisie van andere relevante bestuursorganen hebben betrokken bij het opstellen van hun eigen visie. Met name is dat van groot belang voor Wahlwiller, omdat de provinciale weg N278 door het dorp loopt en via de gemeentelijke zijwegen toegang biedt tot het dorp. Met name op de kruisingen van dit gedeelte van de N278 ontstaan dagelijks zeer gevaarlijke verkeerssituaties. Het opgestelde Verkeersplan zal dan ook, direct of indirect, een bijdrage moeten gaan leveren aan de omgevingsvisies van de gemeenteraad van de gemeente Gulpen-Wittem en de provinciale staten van de provincie Limburg. Het ligt voor de hand dat met het opstellen van onder andere nieuwe verkeersplannen (omgevingsvisies), in de geest wordt gehandeld van de nieuwe Omgevingswet.

Zoals bekend zal in de nabije toekomst de zogenaamde Trambaanfietsroute Maastricht - Aken worden gerealiseerd. Het voornemen is dat het tracé van de Trambaanfietsroute via de gevaarlijke kruising Rodestraat (Partij) - Rijksweg 278 - Oude Baan (Wahlwiller) en vervolgens via de Oude Baan door het dorp naar Nijswiller gaat lopen. Er zijn ook plannen om het tracé van de Trambaanfietsroute zodanig aan te passen, dat dit tracé niet meer door het dorp zal lopen. Stichting Zelfsturend Wahlwiller pleit ervoor - ook wanneer het tracé van de Trambaanfietsroute niet via de voornoemde kruising wordt geleid - op de desbetreffende kruising de verkeersveiligheid te bevorderen door het nemen van de voorgestelde maatregelen. De voorgestelde maatregelen zijn in februari 2019 met de inwoners besproken. De reacties van de bewoners zijn waar mogelijk in het Verkeersplan verwerkt."

- Met ingang van schooljaar 2016-2017 is de gezamenlijke basisschool van Wahlwiller en Nijswiller, De Driesprong (die gevestigd was op Oude Baan 36), gefuseerd met de basisschool van Mechelen. In Mechelen is een nieuwe school gebouwd. Ook de peuterspeelzalen (hier was dat ’t Hummeloord) zijn toen samengevoegd.

Bezienswaardigheden

- Wahlwiller heeft 3 rijksmonumenten, zijnde Oude Baan 45, hoeve uit 1813 met binnenplaats van baksteen, door een mansardedak afgedekt woonhuis met hoekblokken en omlijstingen van Naamse steen, inrijpoort van Naamse steen; Oude Baan 34, vakwerkwoning en vakwerkschuur, en de Sint Cunibertuskerk.

- De St. Cunibertuskerk zoals zij nu voor ons staat, kwam tot stand in 1628. Het is een eenvoudig zaalkerkje van een enkele beuk. Aan de westzijde staat op het dak een bescheiden toren op vierkante grondslag. Aan de oostzijde, maar zuidelijk van de middenas van het zaalkerkje, metselde men een klein eveneens rechthoekig koor. Aan de zuidzijde ligt een sfeervol kerkhof. Ten westen is de pastorie aangebouwd. Het 17e-eeuwse koortje heeft spitse vensters en tamelijk zware steunberen (waarvan die op de hoeken overhoeks zijn geplaatst). Deze elementen zou men, op schrift gesteld gezien, gotiserend kunnen noemen. Daarop zou het gegeven dat zoiets in de 17e eeuw nog voorkomt als een zeldzaamheid kunnen worden gekenschetst. Maar in werkelijkheid is men bij de nieuwbouw dicht bij het wezen van de kern van het complex gebleven.

Deze kern is makkelijk te herkennen aan de breuksteen waarin de onderste delen van het zaaltje zijn opgetrokken. De bakstenen getuigen van de 17e-eeuwse activiteiten. En de breukstenen? Deze zijn de restanten van het kerkje dat op zijn laatst in de 12e eeuw ter plekke werd gebouwd. Het bouwwerk heeft inwendig hedendaagse wandschilderingen, die qua hoeveelheid bescheiden zijn en in frisse tinten zijn uitgevoerd. Het interieur heeft hieronder niet te lijden, is daarentegen zeer sfeervol.(2)

In 1946 zijn Wahlwiller en zijn kerkje landelijk bekend geworden. Aad de Haas, een man uit het kunstenaarsverzet, ondergedoken met zijn vrouw in Ingber, schildert voor de kerk door de oorlog geïnspireerde ‘verschrikkelijke’ kruiswegstaties. De schilderingen worden op last van de kerkelijke overheid uit de kerk verbannen. Na een restauratie in 1979-1981 komen de staties terug in de kerk en zijn sindsdien weer met de muurschilderingen te bewonderen, `zur mahnung der Lebenden`. De Haas heeft een belangrijke rol gespeeld in de ‘deconfessionalisering’ van de kunst in Limburg. Zijn beroemde kruiswegstaties hebben jarenlang voor een polemiek gezorgd omtrent de verhouding tussen opdrachtgever (de Kerk) en kunstenaar. Zijn werk is bij uitstek een symbool in het kader van de tweestrijd van het vrije en gebonden kunstenaarschap, zoals die zich in Limburg heeft afgespeeld. (3326) - Kerkje en kruiswegstaties zijn in 2015 gerestaureerd. - Site H. Cunibertuskerk.

- Van zeer oude oorsprong is Hoeve Laterne aan de Oude Baan. De oudste vermelding is van 1442. De hoeve komt dan in het bezit van Jan III van Cosselaer, Heer van Wittem. Deze verkoopt de hof een jaar later aan de familie Van Pallant, de latere Heren van Wittem. De hoeve blijft in het bezit van de Van Pallants tot 1608. In dat jaar verpandde Floris II van Wittem de hof aan de drost van Wittem, Adolf van Belven. Het huidige woonhuis is gebouwd in 1813, zoals blijkt uit het jaartal in de steen boven de ingang. De rest van het complex dateert vooral uit de 18e eeuw.

- Het Arnold Janssen Klooster van de Missiezusters Dienaressen van de Heilige Geest op Capucijnenweg 9 in Wahlwiller is in 2015 te koop gezet. Het pand is te groot geworden door het afnemende aantal zusters. Het klooster, genoemd naar de Duitse priester en missionaris Arnold Janssen (1837-1909), bestaat uit 3 delen en heeft een totale oppervlakte van 7700 m2. Het beschikt over o.a. 30 eenpersoonskamers en 45 gastenkamers. Het Arnold Janssen Klooster is in 1950 gebouwd door de zusters Clarissen Capucijnessen met geld dat ze hadden gekregen voor hun in 1942 platgebombardeerde klooster in Vaals.

In 1978 is het klooster te groot geworden voor de 21 overgebleven zusters en verkopen zij het aan de Missiezusters Dienaressen van de Heilige Geest uit Kerkrade. Zelf betrekken de Clarissen Capucijnessen een nieuw klooster in Mechelen. Het klooster was een open huis van ontmoeting. Een huis van rust en stilte voor bezinning, alleen of in een groep; een huis waar iedereen welkom was; een huis van bemoediging om je eigen bronnen te ontdekken en met anderen te delen. De huiskapel was altijd open voor meditatie en bezinning. In 2017 is het klooster verkocht en zijn de zusters verhuisd naar het moederklooster in Steyl. Zie ook de videoreportage over de zusters en hun verhuizing (KRONCRV, augustus 2017). Het complex is gekocht door Heuvelland Zorggroep, die het gaat herbestemmen tot zorgstudio’s en dagbesteding voor cliënten met een autistisch spectrum. De locatie heeft veel potentie om aanvullende functies en dienstverlening aan te laten sluiten.

- Gevelstenen in Wahlwiller.

Jaarlijkse evenementen

- Carnaval. - Carnavalsvereniging De Boemelaire is opgericht in 1964 en heeft dus in 2008 haar 44-jarige (4 x 11) jubileum gevierd (in de carnavalswereld rekent men voor jubilea in eenheden van 11 jaar, vandaar). Ter ere van dit jubileum is een jubileumboek uitgegeven, waarin de geschiedenis van de vereniging is beschreven. Voor degenen die dit boek niet in bezit hebben, zijn delen van dit jubileumboek ook op de website van de vereniging gepubliceerd.

- De Luikse Markt (weekend in augustus) is volgens de site van het evenement "de eerste en enige echte Luikse Markt in Nederland, sinds 1965". Met onder meer antiek en curiosa, kermisattracties, spelen, muzikale shows van orkesten en Luikse folkloregroepen, een Waals paviljoen en gezellige eetcafeetjes in Luikse sfeer.

- Het Wahlwiller Wijnfeest (laatste weekend van september) is een proeverij van kwaliteitswijnen uit het dorp, en ook uit andere streken en landen. Verder zijn er ook andere streekproducten te verkrijgen.

- Kermis (rond een weekend in november).

Landschap, natuur en recreatie

- In 1997 is het Capucijnenpad aangelegd, een voetpad langs de Capucijnenweg tussen Wahlwiller en Mechelen. Hiermee is een gesloten netwerk van voetpaden ontstaan tussen alle dorpen in de voormalige gemeente Wittem.

- Op weg van Wahlwiller naar Eys kom je over de van de Amstel Gold Race bekende ‘kuitenbijter’ de Kruisberg.

Overnachten

- Boek hier je B&B e.d. in omgeving Wahlwiller, met laagsteprijsgarantie!

Beeld

- Deze film laat je de kernen Partij, Wahlwiller, Nijswiller, Mamelis, Lemiers en Vijlen zien vanuit de lucht (door L1, 2018).

Literatuur

- Nieuwe en/of tweedehands boeken over Wahlwiller (online te bestellen).

Links

- Nieuws: - Weekblad Troef wordt tweewekelijks gratis huis-aan-huis bezorgd in o.a. Wahlwiller. Via de link is het blad ook online te lezen (ook oudere nummers).

- Belangenorganisatie: - "Stichting Zelfsturend Wahlwiller stelt zich ten doel een verbindende schakel te zijn tussen alle inwoners van het dorp. Om dat doel te verwezenlijken gaan we voorlopig uit van het Dorpsontwikkelingsplan 2016/2021." M.b.t. de door de gemeente beoogde zelfsturing in het dorp geeft de stichting in een brief d.d. 1-12-2016 een aantal aandachtspunten mee aan de gemeente.

- Muziek: - Vocaal Ensemble Donna Voce bestaat uit ruim 20 enthousiaste vrouwen, en heeft een groot repertoire op zowel kerkelijk als wereldlijk gebied. Het koor heeft een goede naam en bekendheid in de regio. In het pittoreske dorpskerkje van Wahlwiller heeft zij een inspiratievolle repetitieruimte.

- Genealogie: - Overzicht van begravenen op de begraafplaats van Wahlwiller.

• 1. Nederlandse plaatsnamen verklaard,
  van Berkel, Gerald, and Samplonius Kees
  , (2018)
  
• 2. Veerman Bouwhistorie,
  Veerman, John
  , (2015)